Askeri Kuruluş

II. Meşrutiyet öncesi, yedi ordu ve iki bağımsız tümenden oluşan Osmanlı kara ordusunun, Hassa Nizamiye Yedinci Alayı’nın Dördüncü Taburunun Cezair-i Bahr-i Sefid Vilayeti’nin Rodos ve Sakız Adaları’nda, İkinci Ordu’ya mensup Ondördüncü Alay’ın Dördüncü Taburu’nun Birinci Bölüğü’nün ise Midilli’de konuşlandırıldığını H. 1312 (1895/1896) tarihli Cezair-i Bahr-i Sefid Salnamesi’nden anlıyoruz.187 Vilayetin tabur merkezi Rodos’ta, bu taburun İkinci ve Üçüncü Bölükleri Sakız’da bulunmakla birlikte bunların toplu halde tek bir adada

184 _{Bostan, http://www.saemk.org/yayin_detay.asp?dba=016&dil=tr., 11.09.2004. Ali Fuad, ss. 9-}

10’da adalardaki demogerendiyalar için şu eleştirileri getirmektedir: “Dimoyerondiyalar [sic], muhtâr

ve heyet-i ihtiyâriyyeye müteallik vezaiften ziyade belediye işleriyle, cezirenin muamelat-ı umumiyyesiyle iştigal ederler, sâde-dilân [saf, bön] halkın mukadderâtıyla oynarları. Dimoyerondiyaya riyaset ve âzâlık edenler, Yunanistan’da ikmâl-i tahsîl etmiş mütegallibîn [zorbalar] ve mütemevvilîn [mal sahibi] gürûhundan idiler, bunlar nîk ü bedini tefrikten âciz cehele-yi nâsın başında kâbus misali bir bâr-girân [ağır yük], hükümet için de birer yılan idiler. Bu adamlar, hükümet-i Osmaniyye’nin cezireleri halkına gösterdiği lutf ü âtıfeti zâhiren cana minnet add ederek İtalyan ve Balkan harblerinin vukuuna kadar –memurlar işlerine karışmadıkça- devleti işgal ve işkâl edecek bir hal ve harekette bulunmazlar, ve hakikatte ise saman altından su yürütürcesine gizliden gizliye daima Yunan âmâl ve ifâline hâdim olmaktan hâli kalmazlardı.”

185 _{Bostan, http://www.saemk.org/yayin_detay.asp?dba=016&dil=tr., 11.09.2004.} 186 _{BOA, YEE 7/18, no: 3, 21 Mart 1307; Ali Fuad, ss. 9-10.}

bulunmadıkları ve vilayetin çeşitli adalarına serpiştirildiği Osmanlı arşiv belgelerinden anlaşılmaktadır.188 Cezair-i Bahr-i Sefid Salnamesi vilayetin askeri teşkilatını düzenli bir şekilde veriyor olsa da Osmanlı arşiv belgelerinde yer alan ifadelerden adalarda konuşlandırılan askerlerin çeşitli ordulara mensup olduğu görülmektedir. Örneğin, görev yeri Rumeli kıtası olan Üçüncü Ordu’nun iki taburunun İzmir’de bulundurulduğu, ve bunun da 100 neferlik bir bölüğünün Sakız’da olduğu 1909 tarihli bir belgeden anlaşılmaktadır.189 Yine II. Meşrutiyet öncesi Osmanlı askeri örgütlenmesi içinde diğer askeri sınıfları destekleyici bir unsurdan çok bağımsız olarak oluşturulan190 _{ve Tophane-yi Âmire’ye mensup} Cezair-i Bahr-i Sefid Topçu Birinci ve İkinci Alayları da191 Rodos, Midilli ve Sakız Adaları’nda bulunmaktaydı.192 Ayrıca, Vilayetin denizden güvenliğini sağlamak amacıyla Rodos’ta Reyhaniye ve Midilli’de Tevfikiye vapurları bulunmaktaydı.193

Cezair-i Bahr-i Sefid Vilayeti sınırları içinde yer almayan eyalet-i mümtaze konumundaki Sisam Adası’nda, 1832 tarihli ferman gereğince Osmanlı askeri bulundurulmayacağını belirtmiştik. Ancak, Sisam’ın ilk Beyi olan Etienne Vogoridis’in halk tarafından tutulmaması üzerine çıkan isyan nedeniyle, asayişi sağlamak üzere adaya 150 Osmanlı askeri gönderilmiş ve bu tarihten sonra da adada Osmanlı askerinin bulundurulması garantör devletler tarafından da onaylanmıştır.194 1910 yılı itibarıyla adada Yüzbaşı İshak Efendi’nin kumandasında bulunan İkinci Alay’ın İkinci Taburu’nun Üçüncü Bölüğü görev yapmaktaydı.195 Adada zaman

188 _{DH. İD. 24/9, no:2’de kayıtlı, Harbiye Nezareti’nden Dahiliye Nezareti’ne gönderilen, 20 Nisan}

1326 tarihli yazıda Piyade Yedinci Alayın Dördüncü Taburunun bir bölüğünün Kalimnoz Adası’nda bulunduğu ve bunun Sakız’a aldırıldığı belirtilmektedir. Yine aynı yazıda Kerpe ve Sömbeki Adaları’nda da aynı tabura mensup müfrezelerin yer aldığı, hatta Sakız taburundan bir bölüğün de Muğla’da bulunduğu anlaşılmaktadır.

189 _{DH. MUİ, 2-4/3. no: 8, 11 Ağustos 1325, Harbiye Nezareti’inden Dahiliye Nezareti’ne. Bu}

durumun sadece Cezair-i Bahr-i Sefid’e özgü olmadığını belirtmeliyiz. II. Meşrutiyet öncesi kara kuvvetlerinin birçok birliği dağınık bir halde bulunmaktaydı: “Merkezi Şam’da olan 5 nci Ordu’nun 9

ncu Tümeni’nden 24 ncü, 35 nci Alaylar Serez’de, Nişancı Taburu Medine’de, 10 ncu Tümen’in 36 ncı Alayı Gevgili, Priştine ve Usturumca’da idi... Rumeli’de görev almış bir birlik, Arabistan’da olan bir tümenin kuruluşunda görülmekte idi.” Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, s. 92.

190 _{Musa Çadırcı, “II. Abdülhamit Dönemi’nde Osmanlı Ordusu”, Osmanlı İmparatorluğu’nun II.}

Meşrutiyet Dönemindeki (1908-1918) Siyasal, Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Yapısının Askeri Faaliyetler Üerindeki Etkileri, Askeri Tarih ve Stratejik Etüdler Başkanlığı, 4. Askeri Tarih Semineri,

Bildiriler, ss. 36-49.

191 _{Türk Silahlı Kuvvetler Tarihi, s. 84.} 192 _{Salname 1312, s. 106, 148, 173.} 193 _{Salname 1312, s. 104,}

194 _{“Sisam”, Türk Ansiklopedisi, cilt 29, s. 129.} 195 _{İttihad, 21 Mart 1910.}

zaman çıkan isyanlar sebebiyle Bâb-ı Âli takviye kuvvetler göndermişse de asayiş sağlandıktan sonra bu askerleri geri çekmiştir.196

II. Meşrutiyet’in ilanını takip eden süreçte Osmanlı Ordusu’nun ıslahı çalışmalarına girişilmiş ve bu doğal olarak Cezair-i Bahr-i Sefid Vilayeti’nin askeri teşkilatına da yansımıştır. Ordunun yeni teşkilatını içeren 9 Temmuz 1910 tarihli “Devlet-i Aliyye-yi Osmaniyye Ordusu’nun Teşkilat-ı Esasiye Nizamnamesi”nin yürürlüğe girmesinden önce, daha 1909 yılından itibaren Cezair-i Bahr-i Sefid Vilayeti’nin askeri teşkilatında birtakım düzenlemelerin yer almaya başladığı görülür. Son şeklini 1910 yılı sonunda alan askeri teşkilatta iki önemli düzenleme göze çarpmaktadır: bunlardan ilki, 19. yüzyılın sonlarından itibaren, “topçu silahlarının gelişmesi, ateş sürat ve etkilerinin artması ... topçunun diğer sınıflarla birliklere yakın işbirliği yap[ması],” dolayısıyla piyade sınıfının en büyük destekçilerinden biri olması gereğinden hareketle topçu tümenlerinin bağımsız olarak değil, piyade tümenlerinin içinde yer almalarına karar verilmesidir.197 Bu karar ordu genelinde 1911 yılından itibaren uygulamaya sokulmuştur.198 Ancak Cezair-i Bahr-i Sefid Vilayeti’nde bu uygulama daha 1910 yılında gerçekleştirilmiş; Sakız ve Midilli’nin müstahkem mevki statüleri kaldırılarak bu adaların kalelerinde bulunan topçu tümenleri lağv edilmiştir.199 Vilayetin askeri teşkilatındaki diğer önemli düzenleme, Vilayet’in çeşitli adalarına dağılmış olan bölük ve müfrezelerin, “askerin dağınıklığını ve ... her yerde zayıf kalmasını müeddi olacağından matlûb olan satvet ve mehâbeti hâsıl edemeyeceği”200 gerekçesiyle Rodos ve Sakız Adaları’nda toplanmasına karar verilmesi olmuştur. Bu düzenlemenin bir diğer gerekçesi ise

196 _{II. Meşrutiyet’in ilanından hemen önce adada çıkan isyan nedeniyle Bâb-ı Âli 200 asker}

göndermiştir. 1909 yılında ise, Sisam Bey’inden alınan şifre telgrafta adadaki asker mevcudunun 339 olduğunu, ancak Yunanistan’ın adadaki asayişi ihlal etmek amacıyla adamlar gönderdiği ve bu nedenle asker mevcudunun 600’e çıkarılmasını talep ettiğini görmekteyiz. 1910 yılında yine bir isyan çıkmış, bu sefer adadaki asker mevcudu 700’ü bulmuş, hatta adaya 4 Krupp topu, gülle ve diğer askeri mühimmat gönderilmiştir (Ahenk, 7 Eylül 1910’da bunların Rodos’tan, PRO, FO 195/2360, no: 362’de ise İstanköy’den gönderildikleri yazmaktadır). Bu önlemelere ek olarak Feth-i Bülend, Yunus ve Draç torpidoları da adaya sevk edilmiştir. PRO, FO 195/2363, Annual Report Turkey, 1908, s. 52; BOA, A. MTZ. SM. 6/204, no:4, 23 Haziran 1325; PRO, FO 195/2360, 24 Temmuz 1910, no: 312;

Köylü, 20 Temmuz 1326.

197 _{Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, s. 92.} 198 _{Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, s. 144.}

199 _{BOA, DH. MUİ. 97-2/19, no: 19, 5 Haziran 1326; Sadece Sakız ve Midilli’nin değil Vilayet}

merkezi Rodos’un müstahkem mevki statüsünün de kaldırıldığını, PRO, FO 195/2360, no: 194, 31 Mayıs 1910’da kayıtlı belgeden öğrenmekteyiz.

askerin dağınık bir halde bulunmasının talim ve terbiyeden yoksun kalmasına neden olmasıdır.201 Nitekim, 1908 yılı sonlarında Ahenk gazetesinde, “İzmir ile Cezair-i Bahr-i Sefid’de sinîn-i vefîreden beri ârâm-sâz Hassa Ordusu’na mensup zâbitân ve neferâtın yerli hükmüne girerek hiç bir işe yaramadıkları”nın Aydın Vilayeti tarafından Sadaret’e bildirildiği yazmaktadır.202 Harbiye Nezareti’nin yeni düzenlemeyle adaların güvenliği için belirlediği strateji, herhangi bir adada güvenliği tehdit edecek bir olay meydana geldiğinde söz konusu adaya süratle asker sevkedilmesi yönündedir.203

Tabur merkezinin Rodos ya da Sakız olması konusunda baş gösteren tartışmalar nedeniyle, Cezair-i Bahr-i Sefid’de öngörülen yeni düzenleme son halini ancak 1910 yılı sonlarında almıştır. 1910 yılı Mayıs’ında Rodos’un Vilayet merkezi olması ve önemli bir mevkide yer alması nedeniyle adanın tabur merkezi olması ve üç bölüğün burada, bir bölüğün de Sakız’da bulunması kararlaştırılmıştır.204 Ancak, askeri teşkilattaki bu yeni düzenleme Sakız idarecileri için ciddi bir güvenlik endişesi doğurmuştur. Yeni düzenleme öncesi Sakız ve Rodos Adaları’nda yarı yarıya bulundurulan nizamiye taburunun merkezi Sakız iken hem bu statü kaldırılmış, hem de Sakız kalesindeki topçu tümeni de lağv edilerek adadaki asker sayısı daha da azalmıştır. Durum böyle iken Sakız’da bir bölük asker bırakılacak olması, jandarma mevcudu zaten eksik olan ada için ciddi bir sıkıntı yaratacaktı.205 Bunun yanı sıra, Rodos’ta nüfusun yarısından fazlasının Müslüman olmasına karşın Sakız’da ada nüfusunun yaklaşık yüzde doksanının Rum olması ve bunların da Yunanlılığa karşı temayülleri bulunması Sakız’ın tabur merkezi olması gerektiği yönünde öne sürülen

201 _{BOA, DH. İD. 24/9, no:2, 20 Nisan 1326, Harbiye’den Dahiliye’ye.} 202 _{Ahenk, 27 Teşrin-i Sâni 1908.}

203 _{Vilayetteki mevcut askerlerin Sakız ve Rodos’ta toplanması iç güvenliğin sağlanmasında}

jandarmayla birlikte askerden de destek alan diğer adalar için endişe konusu olmuştur. Bu olguyu iç güvenlikte inceleyeceğiz. Harbiye Nezareti’nin benimsediği bu stratejinin iç güvenliği tehdit eden bir durum olduğunda askerleri adalara sevk edebilecek kuvvette ve süratte bir donanmaya sahip olduğu varsayımı üzerine kurulduğu kanısındayız. Oysa durumun böyle olmadığı, II. Meşrutiyet döneminde Osmanlı Donanması’nın son derece zayıf olduğu, hatta asker ve mühimmat sevkiyatının Yunan vapurlarıyla yapıldığı bilinen bir gerçektir. Osmanlı Arşivi, kaçakçılığı önlemek için vapur talepleri ve bunun vapur olmadığı gerekçesiyle Harbiye Nezareti tarafından reddedilen belgelerle doludur. Barış zamanında bu strateji kolaylıkla uygulanabilse bile savaşta bunun başarıya ulaşacağı oldukça şüpheliydi. Nitekim, hem Trablusgarp hem de Balkan Savaşı bu stratejinin yanlışlığını açıkça ortaya koymuştur.

204 _{BOA, DH. İD. 24/9, no: 4/1, 12 Mayıs 1326, Dahiliye’den Harbiye’ye.}

205 _{BOA, DH. İD. 24/9, no: 5, 19 Haziran 1326, Sakız Mutasarrıflığı’ndan Cezair-i Bahr-i Sefid}

kuvvetli argümanlardan biridir.206 Adanın, barındırılacak askerlere sunduğu olanaklar da Harbiye Nezareti’nin kararını değiştirerek tabur merkezinin Sakız olarak belirlenmesinde etkili olduğu kanısındayız. Buna göre, “Rodos’ta askeri bina ve talim mahalleri bulunmadığı halde Sakız’da kışla ve askeri binalar, hastane, talimhane ve hatta talim için lüzumu mikdâr arâzi-yi hâliyye”207 bulunmaktaydı. Coğrafi olarak Sakız’ın vilayetin ortasında yer alması ve fırka merkezi olan İzmir’e yakınlığı da, Nezaret’in bu yönde karar almasında önemli bir etken olmuş olmalıdır. Sonuç olarak, İzmir Fırkası Kumandanlığı’nın da aynı yönde görüş bildirmesini208 takiben Vilayet tabur merkezinin Sakız Adası olmasına karar verilmiştir.

Vilayete mensup askeri birliklerin tabur merkezine aldırılmaları birçok adada güvenlik endişesi duyulmasına neden olmuş ve birçok adanın asker ve jandarma talepleri eksik olmamıştır. Ancak bu talepler, askerlerin talim ve terbiyeden yoksun kalacakları gerekçesiyle reddedilmiştir. Selanik ve İzmir Jandarma mekteplerinden mezun olanların bir kısmının Cezair-i Bahr-i Sefid Vilayeti’ne gönderilmeleri ise bu açığı kapatmaya yetmemiştir.209

Bu koşullar altında, 29 Eylül 1911’de Trablusgarp Savaşı başladığında Cezair-i Bahr-i Sefid Vali Vekili, “...jandarma tertibinin kâfi olmadığına dair olan iş’arât-ı mükerrere ve adalara birer tabur asker ikâmesi lüzûmunu mutazammın istirhâmât-ı müteaddide tervîc edilmiş olsa şimdi bu telaşa ve endişeye mahal kalmaz idi” diyerek savaş karşısında adaların yüzyüze kaldığı durumdan yakınmaktaydı.210 Buna karşılık Sadaret, Harbiye Nezareti’nin görüşleri doğrultusunda, vilayetteki adaların çokluğu ve “kıta’ât-ı nizamiyenin ufak ufak müfrezeler halinde öteye beriye serpiştirilmesi askerlikçe mahzurlu” görüldüğünden her adaya asker sevkinin mümkün olmadığı, vilayetin belli başlı adaları (Sakız, Sisam, Midilli ve Rodos) haricindekilere asker ve silah sevk edilmeyeceğini,211 sevk edilse bile askerin

206 _{BOA, DH. İD. 24/9, no: 11/1, 4 Teşrin-i Evvel 1326, Dahiliye Nezareti’nden Cezair-i Bahr-i Sefid}

Vilayeti’ne.

207 _{BOA, DH. İD. 24/9, no: 12, 30 Eylül 1326, Umur-ı Erkân-ı Harbiye’den Dahiliye Nezareti’ne.} 208 _{BOA, DH. İD. 24/9, no: 12, 30 Eylül 1326.}

209 _{Ahenk, 26 Mart 1911.}

210 _{BOA, DH. SYS. 75-6/1-2, no: 56, 29 Eylül 1327, Cezair-i Bahr-i Sefid Vilayeti’nden Alınan Şifre.} 211 _{BOA, DH. SYS. 75-6/1-2, no: 3, 9 Teşrin-i evvel 1327, Sadaret’ten Dahiliye Nezareti’ne.}

iaşesinin mümkün olamayacağını belirterek212 diğer küçük adaları gözden çıkarmış görünmektedir. Nitekim bırakın küçük adaları, Ege sularında kol gezen İtalyan donanması yüzünden, Sakız, Sisam, Midilli ve Rodos Adaları’na bile asker ve cephane göndermek başlı başına bir sorun olmuştur.213 İtalya’nın adalara karşı herhangi bir işgal girişiminde donanmadan yararlanma olasılığı bulunmadığı, Harbiye Nezareti’nin adaların savunulmasında belirlediği stratejiden de açık olarak anlaşılmaktadır, “adalarda müctemi edecek kuvvet sefain-i harbiyenin bombardımanına karşı bir şey yapamaz. Ancak düşman karaya asker çıkarıp da dahile doğru ilerlediği zaman müdafaa edebilir. Binaen-aleyh adaların dahilinde müdafaayı temin etmek üzere tedâbir-i lâzıme ve mümküne ittihaz edilmiş olduğundan tedabir-i mezkure ile iktifa zaruri bulunmağla...”214

Trablusgarp Savaşı çıkar çıkmaz, İzmir Fırka Kumandanlığı’na mensup 430 asker bir Reji vapuruyla Sisam’a gönderilmiştir. Ancak, genellikle Sisam’da bir karışıklık olduğu zaman Osmanlı askerini görmeye alışkın halk, Sisam Beyine giderek bunun sebebini sormuştur. Savaş sona erdikten sonra Osmanlı askerinin adadan aldırılacağını söyleyerek halkı yatıştıran Sisam Beyi Kopas Efendi, kendisine sorulmadan ve bilgi verilmeden adaya asker gönderildiği için Bâb-ı Âli’ye serzenişte bulunmuştur.215 Doğu Ege Adaları içinde Trablusgarp Savaşı’ndan en fazla etkilenen ada da Sisam olmuştur. Savaş boyunca İtalyanların Sakız’ı bombaladıkları veya Midilli’yi işgal ettikleri yönünde asılsız haberler İzmir gazetelerinde sıkça yer almıştır. Oysa İtalyanların bunlar içinde bombaladığı tek ada Sisam olmuştur. 18

212 _{BOA, DH. SYS. 75-6/1-2, no: 36, 1 Teşrin-i sani 1327, Umur-ı Erkân-ı Harb Dairesi’nden}

Sadaret’e. Osmanlı ordusunun yeni teşkilatlanmadan doğan aksaklıklarla boğuştuğu, donanmanın yetersiz olduğu bir sırada belli başları adaları korumaya yönelmesi akla yatkın bir strateji olmakla birlikte, Balkan Savaşı’nda bu adaların tümünün kaybedilmesi söz konusu adalar için bile gerekli tedbirlerin alınamadığını göstermektedir.

213 _{BOA, DH. SYS. 75-6/1-2, no: 47, Tarihsiz, Harbiye Nezareti Levazımat-ı Umumiye Dairesi’nden}

Sadarete; BOA, DH. SYS. 75-6/1-2, no: 38, 6 Teşrin-i evvel 1327’de kayıtlı Aydın Vilayetinden Alınan Şifre’de belirtildiğine göre, asker ve cephanenin doğrudan İstanbul’dan gönderilmesi halinde düşman eline geçeceği endişesiyle bunlar önce Çanakkale ve Aydın Vilayeti kıyılarına kara yoluyla ulaştırılmış, oradan da gizlice kayıklar ve Reji vapurlarıyla adalara sevk edilmiştir.

214 _{BOA, DH. SYS. 75-6/1-2, no: 36, 1 Teşrin-i sani 1327, Umur-ı Erkân-ı Harb Dairesi’nden}

Sadaret’e. Harbiye Nezareti’nin öngördüğü bu stratejiyle, adalardaki asker ve cephane mevcudunun örtüşmediğini belirtmeliyiz. Dahiliye Nezareti’nden Harbiye Nezareti’ne gönderilen bir yazıda, adalardaki askerilerin düşmana ancak altı yedi saat mukavemet edebileceği belirtilmekteydi. Ayrıca askerin elindeki Martini tüfeklerinin oldukça eski ve cephanesinin bozuk olduğu, atılan mermilerin namlunun önüne düştüğü, bu nedenle acilen Mavzer tüfekleri gönderilmesi talep edilmekteydi. BOA, DH. SYS. 75-6/1-, no: 29/1, 2 Teşrin-i sani 1327 Dahiliye’den Harbiye Nezareti’ne.

Nisan 1912 tarihinde Vati limanı bombalanmış, limanda demirli İhsaniye vapuru da batırılmıştır.216 Ada düşman tehdidi altında olduğu halde Osmanlı askeri bulundurulmasının adanın imtiyazlı statüsünü ihlal ettiği gerekçesiyle geri çekilmesi yönünde Meclis-i Umumi’nin aldığı 30 Mayıs 1912 tarihli karar,217 Sisamlıların adadaki Osmanlı egemenliği konusunda ne düşündüklerini açıkça ortaya koyan bir tutumdur. Bâb-ı Âli ise garantör devletlerle yapılan antlaşmalar uyarınca adada asker bulundurma hakkı olduğunu belirtmekle yetinmiştir.218 İtalya’nın Akdeniz dengesini değiştirmeye yönelik girişimlerine hiç de sıcak bakmayan İngiltere ve Fransa Sisam’da Osmanlı askeri bulundurulmasına açıkça itiraz etmemiştir.

Adalarda alınan önlemlerin yetersiz olduğu ise İtalya’nın Rodos ve Oniki Ada’yı kısa bir süre içerisinde işgal etmesiyle ortaya çıkmıştır. İtalya’yı Vilayet’in diğer adalarını da işgal etmekten alıkoyan etken bunların daha iyi savunulması değil, Akdeniz dengesinin İtalya lehine değişmesinden endişelenen İngiltere ile Osmanlı Devleti’nin Çanakkale Boğazı’nı kapatmasına tepki duyan Rusya’nın müdahaleleri olmuştur. Trablusgarp Savaşı’nın Uşi Antlaşması’yla bitirilmesinden kısa bir süre sonra Balkan Savaşı patlak vermiş, Osmanlı Devleti adalardaki askeri koşulları iyileştirmeye fırsat bulamadan yeni bir savaşa sürüklenerek Ege Denizi’ndeki tüm adaları kaybetmiştir.