Burada arap âleminde ve İran’da Kemalpaşazâde hakkında yapılan çalışmaları iki kısımda ele aldık.63
1. Dilciliği ve Belağat Yönü İle İlgili Olanlar
1) Ömer es-Süveydî, nşr., “et-Tenbîh alâ galati’l-câhili ve’n-nebîh”, Turaf-ı Arabiyye, Leiden: Matbaat-ü Beril, 1303-1887, s. 2-24, (1. Risâle).
2) Hüseyin Ali Mahfûz, nşr., “Risâlet-ü meziyyeti’l-lisâni’l-fârisî alâ sâiri’l-
elsine mâ halâ’l-arabiyye”, Tahran, 1952.
3) Reşîd Abdurrahmân el-Ubeydî, “Tahkîku ma’nâ ‘kâde’ li-İbn-i
Kemâl Bâşâ”, Mecelletü Külliyyeti’d-dirâseti’l-islâmiyye, sayı: 5, Bağdat
1393/1973, s. 311-344, (Metin: 325-342).
4) Nâsır Sa’d er-Reşîd, nşr., “Resâil-ü İbn-i Kemâlbâşâ el-luġaviyye”, Riyâd, en-Nâdi’l-Edebî, 1401/1980. 64
5) Reşîd Abdurrahman el-Ubeydî, “Kitâbü’t-tenbîh ‘alâ galati’l-câhili
ve’n-nebîh li-İbn-i Kemâl Bâşâ, el-Mevrid, Bağdat, 1981, c. 9, sayı: 4, s. 551-598.
6) Reşîd Abdurrahmân el-Ubeydî, “ed-Dirâsâtü’l-luğaviyye ‘sinde İbn-i
Kemâl Bâşâ fi’l-karni’l-’âşiri’l-hicrî”, Mecelletü’l-bahsi’l-ilmî ve’t-türâsi’l-islâmî,
yıl: 1398, sayı: 1, s. 61-72; “Mukaddimetü Risâleti’t-ta’rîb ve’t-ta’cîm”, 67-72). “fi’t-ta’rîb”, nşr. Ahmed Hattâb Ömer, Musul: Câmiatü’l-Musul, 1983, s. 73.
63
Yaptığımız araştırmalarda Kemâlpaşazâde’nin Arap ilim âleminde oldukça meşhur olduğu, eserlerinin bazılarının tahkik edildiğini, bazılarının ise yazma olmaktan çıkarıldığını basılı hale getirildiğini ve kendisinden stayişle bahsedildiğini, özellikle Cemîl b. Mustafâ el-Azm’in (Cemil el Azm Bey), “Ukûdu’l-cevher fî teracîmi men lehüm hamsüne tasnîfen fe mietün fe ekser‟ Beyrut, 1326 -1908. isimli eserinde kendisinden çok önemli bir âlim olarak bahsettiğini öğrendik. Müellifimizin tefsir, dil ve felsefe alanında yapmış olduğu çalışmalara öncelik verdiklerini, özellikle dil ve edebiyat konusuna yoğunlaştıklarını müşahede ettik. Bizim tezimize konu olan eserinde yazma nüsha’(mahtuta)larının internet üzerinden satışa arz edildiğini gördük. Ayrıca eserin Arap âlemin de İbni Kemalpaşa Ahmed İbn-i Süleyman adına nispet edildiğini gördük.
64
Bu çalışmada dile dair dört risalesi tahkîk edilmiştir. Bunlar; 1- “Risâle fî tahkîki’l-müşâkele”, 2- “Risâle fî tahkîki ma’nâ ‘kâde’”, 3- “Risâle fî raf’i mâ yete’alleku bi’z-zamâiri mine’l-evhâm”, 4- “Risâle fî tahkîkı’t-tağlîb”, dir.
7) Abdulhafız Muhammed, “el-Mesailû’l- belağiyye” Ezher Üniversitesi, Mısır, 1981.
8) Lütfi es-Seyyid Salih Kındîl, “İbn-i Kemâlbâşâ ve Resâilühü’l-
belâğıyye” Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Câmiatü’l-Ezher Külliyyetü’l-luğati’l-
arabiyye, Kahire, 1983.65
9) Hâmid Sâdık el-Kuneybî, “Risâle fî Tahkîki Ma’ne’n-Nazmi
ve’s-Sıyâğa”, Mecelletü’l-Câmiati’l-İslâmiyye, cilt: 18, sayı: 71-72, yıl: 18,
Medine: 1406, s. 169-196, (Metin: 185-189).
10) Reşid Abdurrahman el- Ubeydî, “Cûhûdu İbn-i Kemâlbâşâ fi’l-Luğa’l-
Arabiyye‟, Mecelletu’l-Mecmei’l-Irâkî, Bağdat, 1987, c. 38, cüz 1, s. 270- 289 (çev.
Ahmet Yüksel), Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2005, cilt: 5, sayı:1, ss. 277-261.
11) Hâmid Sâdık el-Kuneybî,”Risâle fî Medâri’t-Tecevvüz fi’l-Lafz li-
İbn-i Kemâl Bâşâ Kırâe ve Tahkîk”, Mecelletü Mecmai’l-Lüğati’l-Arabiyyeti’l-
Ürdünî, yıl: 13, sayı: 36, Cümâda’l-ûlâ-Şevvâl 1409/ Haziran 1989, s. 279-297, (Metin: 287-291).
12) Hâmid Sâdık el-Kuneybî, “Dirâsât fî Te’sîli’l-Mu’arrebât ve’l-
Mustalah min Hılâli Dirâseti ‘Tahkîku Ta’rîbi’l-Kelimeti’l-Â’cemiyye li-İbn-i Kemâl Bâşâ el-müteveffâ sene 940 h.”, el-Lisânü’l-Arabî, Ammân, 1988, sayı:
30, s. 161-200; “Dirâsât fî Te’sîli’l-Muarrebât ve’l-Mustalah min Hılâli Dirâseti
“Tahkîki ta’rîbi’l-kelimeti’l-a’cemiyye li- İbn-i Kemâl Bâşâ el-müteveffâ sene 940 h.”, Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1991, s. 205.
13) Muhammed Sevâî, nşr., “Risâle fî Tahkîki Ta’rîbi’l-Kelimeti’l-
A’cemiyye” , Dımaşk: el-Ma’hedü’l-Fransî li’d-Dirâsâti’l-’Arabiyye, 1991, (Metin:
65
Kemâlpaşazâde’nin dil’e dair 14 ayrı risâlesi bu çalışmada tahkîk edilmiştir. Bunlar; 1- “Risâle fî üslûbi’l-müşâkele”, 2- “Risâle fî taksîmi’l-mecâz”, 3- “Risâle fî i’câzi’l-kur’ân”, 4- “Risâle fî enne sâhibe ‘ilmi’l-me’ânî yüşârikü’l-luğaviyye”, 5- “Risâle fî ma’ne’n-nazmi ve’s-sıyâğa”, 6- “Risâle fi’l-havâss ve’l-mezâyâ”, 7- “Risâle fî tahkîki’t-tağlîb”, 8- “Risâle fi’l-me’ânî ve’l-beyân”, 9- “Risâle fî vaz’i’l-lafzi li-ma’nen mukayyed”, 10- “Risâle fi’t-tazmîn”, 11- “Risâle fi’t-tevessu’ât”, 12- “Risâle fi’l-iltifât ve telvîni’l-hitâb”, 13- “Risâle fî üslûbi’l-hakîm”, 14- “Risâle enne’t- tevessu’a şâi’un”, risaleleridir.
46-142); “el-Felâh fî Şerhi’l-Merâh”, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1306, s. 186; “et-
Tenbîh alâ Ğalati’l-Câhili ve’n-Nebîh”, Dımaşk: el-Ma’hedü’l-Fransî li’d-Dirâsâti’l-
’Arabiyye, 1994.
14) Muhammed Hüseyn Ebü’l-Fütûh, nşr., “Risâle fî Beyâni Mâ İzâ Kâne
Sâhibu İlmi’l-Me’ânî Yüşârikü’l-Luğaviyye fi’l-Bahsi ‘an Müfredâti’l- Elfâz”,Selâsü resâil fi’l-Lüğa,1. baskı, Beyrut: Mektebetü Lübnan Nâşirûn, 1993, s.
161-197, (Metin: 179-193; 3. Risâle).
15) Sâhib Ebû Cenâh, “Tahkîku’t-Tağlîb li-İbn-i Kemâl Bâşâ”, el-Mevrid, mücelled:21, sayı: 1, Bağdat 1413/1993, s. 98-109, (Metin: 103-107).
16) Muhammed Hüseyn Ebü’l-Fütûh, “Risâle Fîmâ Yüfîdü Vâvu’l-’Atf li-
İbn-i Kemâl Bâşâ (v. 940h) Dirâse ve Tahkîk”, Mecelletü Câmiat-ı Melik Suûd,
Mücelled: 10, âdâb 1, 1418 / 1998, s. 35-51, (Metin: 44-50).
17) Muhammed Hüseyn Ebü’l-Fütûh, “Risâle fî Tahkîki Vaz’i ‘Kâde’ ve
Tavzîhi Tarîki İsti’mâlih”, Selâsü Resâil fi’l-Lüğa, nşr. 1. baskı, Beyrut:
Mektebetü Lübnan Nâşirûn, 1993, s. 5-116, (Metin: 31-57; 1. Risâle).
18) Muhammed Hüseyn Ebü’l-Fütûh, nşr.,”Risâle Fi’l-Fark Beyne min
et-Teb’îzıyye’ ve min et-Tebyîniyye’”, Selâsü resâil fi’l-Lüğa, nşr. 1. baskı,
Beyrut: Mektebetü Lübnan Nâşirûn, 1993, s. 117-159, (Metin: 121-131; 2. Risâle). 19) Mahmûd Feccâl, “Risâle fî Nisbeti’l-Cem’ li İbn-i Kemâl Bâşâ”, Âlemü’l-Kütüb, mücelled: 13, sayı: 6, Cümâdeyân 1413/ 1992, s. 616-624.
20) Muhammed b. Ali eş-Şâmil, “el-Üslûbü’l-Hakîm: Dirâse Belâğıyye,
Tahlîliye me’a Tahkîki Risâle fî Beyâni’l-Üslûbi’l-Hakîm li-İbn-i Kemâl Bâşâ ve Dirâsetihâ”, Mecelletü Câmiati’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, ,
Şaban 1416, sayı: 15, s. 19-155, (metin: 91-97).
21) Sâhib Ca’fer Ebû Cenâh, nşr., “Risâle fî Tahkîki’t-Tağlîb”, “Risâletân fî
Lüğati’l-Kurân”, Ammân: Dâru’l-Fikr, 1419/1999, s. 89-131, (Metin: 105-123; 2.
Risâle).
22) Ahmed Hasan Hâmid, “Esrâru’n-Nahv”, nşr. 2. baskı, Ammân: Dâru’l-Fikr, 1422/2002, 351 s., (Metin: 75-319).
2. Tefsir Yönü İle İlgili Olarak Yapılan Çalışmalar
23) Hüseyin Ali Mahfûz, “Risâle fî Tahkîki afzi’z-Zindîk ve Tavzîhi
a’nâhu lüğaten ve şer’an ve beyâni hukmih li-İbn-i Kemâl Bâşâ el-müteveffâ sene 940 h.”, Mecelletü Külliyyeti’l-Âdâb, Bağdat, 1962, sayı: 5, s. 45 vd.
24) Abdülhâfız Muhammed, “el-Mesâilü’l-Belâğıyye fi’r-Rub’i’s-Sâlis min
Tefsîri İbn-i Kemâl Bâşâ, Dirâse ve Tahkîk min sûreti Meryem ilâ Âhiri Sûreti’n- Nûr”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Câmiatü’l-Ezher Külliyyetü’l-Lüğati’l
Arabiyye, Kahire 1981.
25) Hasan Ziyâüddîn Itr, “Tefsîru Sûreti’l-Mülk”, nşr. 1. baskı, Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1407/1986, (Metin: 37-65)
26) Nuh Mustafa Muhammed er-Rebâbi’a, “Tefsiru İbn-i Kemâlbâşâ li
Sûreteyi’l-Fatihati, ve’l-Bakara, Dirâse ve Tahkîk ve Ta’lîk”, Basılmamış Yüksek
Lisans Tezi, Ürdün Üniversitesi, Amman, 1992.
27) Yunus Abdi’l-hayy Mâ, “İbn-i Kemâlbâşâ ve Tahkîku ve Dirâsetü min
Sureteyi’l-Fatihati ve’l-Bakarati min Tefsîrih”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi,
İslam Üniversitesi, Medine, 1992.
28) Seyit Bahcıvan, “İbn-i Kemâlbâşâ ve Ârâühü’l-İ’tikâdiyye, Dirâse
Nakdiye alâ Dav’i Akîdeti’s-Selef”, Ümmü’l Qura Üniversitesi, Mekke, 1993.66
29) Tahsin Ahmed Muhammed Ahmed, “Tefsiru İbn-i Kemâlbâşâ, Dirâse ve
Tahkik min Hilâl-i Sûreteyi’t-Tevbe ve Yûnus‟, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi,
Ürdün Üniversitesi, Amman, 1994.
30) Enver Arpa, “Tefsiru İbn-i Kemâlbâşâ, Dirâse ve Tahkîk min Hılâli
Süveri Hûd ve Yûsuf ve’r-Ra’d”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ürdün
Üniversitesi, Amman 1994.
66
Bahcıvan’ın bu tezini Arapça hazırlanmış olması sebebiyle Arap âleminde yapılan çalışmalar içerisinde de zikretmeyi uygun gördük. Tez inanç konuları ile ilgili olduğu halde başka başlık açmamak için Tefsir konulu eserler arasında zikrettik.
31) Havle Hüseyin Ahmed Ebû Minşâr, “Tahkîku ve Dirâsetü Sûreteyi’l-A’râf
ve’l-Enfâl min Tefsîri İbn-i Kemâl Bâşâ”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, el-
Câmiatü’l-Ürdüniyye, Ammân 1995.
32) Tağrid Abdülfettâh Muhammed Tâye, “Tefsir-u İbn-i Kemâlbâşâ, Dirâse
ve Tahkîk min Hılâl-i Süver-i İbrâhim, ve’l-Hicr, ve’n-Nahl, ve’l-İsrâ”, Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi, Ürdün Üniversitesi, Amman, 1996.
33) Meysâ Bedrûddin Muhammed Bedr, “Tefsir-u İbn-i Kemâl Bâşâ Dirâse
ve Tahkîk min Hılâli süveri’l-Enbiyâ, ve’l-Hacc, ve’l-Mü‟minîn ve’n-Nûr”,
Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ürdün Üniversitesi,1996.
34) Emel İsmâîl Sâlih Yûsuf, Tahkîk-u ve Dirâset-ü Sûretey Âli İmrân ve’n- Nisâ min Tefsîr-i İbn-i Kemâl Bâşâ, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, el- Câmiatü’l-Ürdüniyye, Ammân, 1996.
35) Ğâlib Abdullâh Osmân Ahmed, “Tefsir-u İbn-i Kemâl Bâşâ Dirâse ve
Tahkîk min Hılâl-i Süveri’l-lokman, ve’s-Secde ve’l-Ahzâb ve’s-Sebe’ ve’l-Fâtır ve Yâsîn Ve’s-Sâffât”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, el-Câmiatü’l-Ürdüniyye,
Ammân ,1996.
36) Suâd İbrâhîm Muhammed Arîkât, “Tefsir-u İbn-i Kemâl Bâşâ Dirâse ve
Tahkîk min Hılâl-i Süveri’l-Kehf ve Meryem ve Tâhâ”, Basılmamış Yüksek Lisans
Tezi, el-Câmiatü’l-Ürdüniyye, Ammân, 1997.
37) Muhammed Abdülhalîm Mahmûd Katişât, “Tefsir-u İbn-i Kemâl Bâşâ
Dirâse ve Tahkîk min Hılâl-i Süveri’l-Furkân ve’ş-Şuarâ ve’n-Neml ve’l-Kasas ve’l- Ankebût ve’r-Rûm”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, el-Câmiatü’l-Ürdüniyye,
Ammân, 1997
38) Muhammed b. Ali b. İbrâhîm, “Tahkîku’l-Münâsebe ve’l-Mülâeme
ve’t-Te’sîr Te’lîfü’l-Allâme Ahmed b. Süleymân eş-Şehîr bi-İbn-i Kemâl Bâşâ el- müteveffâ sene 940 h.”, Mecelletü Câmiati Ümmi’l-Kurâ li-Ulumi’ş-şerîa ve’l-
lüğati’l-arabiyye” cilt: 15, sayı: 27, Cümâda’-Sâniye 1424, s. 327-359, (Metin: 343- 349).
39) Abdullah Dâvud Halef el-Muhammedî-Mahmûd Şemsüddîn Emîr el- Huzâî, “el-Îzâh fî Şerhi’l-islâh fi’l-Fıkhı’l-Hanefî”, nşr. 1. baskı, Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1428/2007, I-II c.
40) İzzettin Çülya,”Tefsir-u İbn-i Kemâl Paşazâde (min evveli süreti’l-fâtiha
ile âhiri süreti’n-nisâ), Fas, 2014.