Arabuluculuk, tarafsız üçüncü kişinin, taraflara uyuşmazlığı çözme konusunda yardım etmesini ifade eder.180 Bu yöntemin diğer anlatılan yöntemlerden farkı tarafların doğrudan uzlaşma isteğini ifade etmesidir.181 Tarafsız ön değerlendirme, vakıa saptama yöntemi veya uzman bilirkişi incelemesi yöntemleri tarafların tam anlamıyla bir uzlaşma istediklerini ifade etmez. Başka bir tanıma göre arabuluculuk, tarafsız üçüncü kişinin (arabulucu) tarafları, uyuşmazlık konusunda müzakere etmelerini sağlayan bağlayıcı olmayan yöntemler olarak tanımlamaktadır.182 Diğer bir tanıma göre ise, tarafsız üçüncü kişinin, uyuşmazlığın taraflarını bir araya getirerek mekik diplomasisi uygulamak suretiyle tarafların kendi menfaatlerine odaklanarak uygun bir çözüme ulaşmasına yardımcı olmasıdır.183 Nihayet başka bir tanıma göre arabuluculuk, tarafların uyuşmazlık üzerinde üçüncü bir kişinin yardımıyla yapılan bir müzakere çeşidi olarak tanımlamıştır.184
"Uzlaşma" (conciliation) ve "Konsensüs oluşturma" yöntemleri de arabuluculuk şemsiyesinin altındadır.185 İngiltere de arabuluculuk yöntemini uygulayacak kişi için "arabulucu" (mediator) ve "uzlaştırmacı" (conciliator) terimleri sıkça birbirlerinin yerine kullanılmaktadır.186 Uzlaştırma ve arabuluculuk yöntemleri birbirlerine benziyor olsa da uzlaştırıcı, arabulucuya oranla uyuşmazlıkta daha pasif bir rol üstlenmektedir. Bir uzlaştırıcı, devam eden uzlaşma toplantılarında fikirlerini açıkça 178 O'connor, s.13. Kısa duruşma yönteminin dezavantajları hakkında geniş bilgi için bkz. Newman,
s.56.
179 Fiadjoe, s.25.
180 Haynes, John, ADR-The Fundamentals of Family Mediation, Horsmonden-Kent 1993, s.1. 181 Moffit/Bordone, by Kovach, Kimberlee K., s.304.
182 Fiadjoe, s.22; Martin, J., s.132.
183 Newmark/Monaghan, s.361; Newman, s.9. 184 Coltri, s.306.
185 Fiadjoe, s.22.
beyan edebilir. Ne var ki tarafların uzlaştırma süreci içerisinde kontrolü ve katılımı arabuluculuğa oranla daha azdır.187 "Konsensüs oluşturma" yöntemi ise, harici arabuluculuk olarak da düşünülebilir. Birçok kişi veya büyük grupların katılımıyla gerçekleşen ve birden fazla sorun için ortak bir karara varmayı amaçlayan bir yöntemdir.188
Arabulucunun buradaki rolü, tarafları aynı masada buluşturmak ve müzakere etmelerini sağlamaktır. Bu nedenle, arabulucu "kolaylaştırıcı" olarak da adlandırılmaktadır. Arabulucunun karar verme veya taraflara bir çözüm önerisi sunma gibi bir yetkisi ise yoktur.189 Arabulucunun uyuşmazlık konusundaki tecrübeleri sahip olduğu bilgi ve eğitim ve taraflar arasında saygı uyandıracak birisi olması uyuşmazlığın çözümü bakımından hayati önem taşımaktadır. Tarafların ne istediklerini iyi kavramalı, doğru anda doğru adımlar atabilen, sabırlı ve tarafların güvendiği bir kişiliğe sahip olmalıdır.190
Arabuluculuğu diğer AUÇ yöntemlerinden ayıran iki özellik vardır. Birincisi, tarafsız üçüncü kişinin, (arabulucu) kısa duruşma, tahkim, kısa jüri yargılaması yöntemlerindeki gibi karar verme veya tavsiye kararı alma yetkisinin bulunmamasıdır. Diğer fark ise, tarafların çözüm için kontrolü her zaman ellerinde tutabilme gücüdür.191 Taraflar arabuluculuk toplantılarının nasıl yürütüleceğine kendileri karar verirler. Arabulucu ise, arabuluculuk toplantılarının kurallarını belirler ve bu kurallara uygun davranılmasını sağlar.192
Arabuluculuk yöntemi, sürekli ilişki halinde bulunan taraflar, küçük miktarlı uyuşmazlıklar, karmaşık ihtilaflar, çok taraflı davalar, idari ve çevresel uyuşmazlıklardan kaynaklanan sorunlar için kullanılmaya elverişlidir. Ancak şiddet, ırza tecavüz, adam öldürmeye teşebbüs ve diğer bazı cezai suçlar için bu yöntemin uygulanması doğru değildir.193
I. Arabuluculuk Çeşitleri
187 Petley, s.6. 188 Fiadjoe, s.24.
189 Moffit/Bordone, s.304.
190 Boulle, Laurence /Nesic, Miryana, Mediation: Principles, Process, Practice, Sussex 2006, s.111. 191 Coltri s.306.
192 Fiadjoe, s.22.
1. Hak Temelli-Menfaat Temelli Arabuluculuk
Menfaat temelli arabuluculukta, arabulucu, tarafların öncelikli istek ve ihtiyaçlarını ortaya koymalarını teşvik ederek onların dava yoluna göre daha tatminkâr sonuç almalarını sağlar. Hak temelli arabuluculuk, arabulucunun taraflara sahip oldukları haklara ilişkin görüş önermesini içerir. Taraflar, kanunların ve arabulucunun görüşü doğrultusunda bir çözüme ulaşmayı amaçlarlar.194
2. Kolaylaştırıcı-Değerlendirmeci Arabuluculuk
Kolaylaştırıcı arabuluculukta (Facilitative Mediation) arabulucu, tarafların bir araya gelmesini ve uyuşmazlık konusunu tartışmalarını sağlayacak ortamı yaratmakla yükümlüdür. Yani bir anlamda arabulucunun görevi tarafları ortak bir masada buluşturup müzakere etmelerini sağlamaktır. Değerlendirme yapılan arabuluculuk türünde ise (Evaluative Mediation), arabulucu çok daha aktif bir görev üstlenerek, taraf taleplerinin ortak bir noktada buluşması için çaba sarf eder. Bunu yaparken tarafların pozisyonlarını, dayanma güçlerini, statülerini ve zayıf oldukları noktaları belirleyerek onları ortak bir noktada buluşturmaya çalışır.195
II. Arabuluculuk Aşamaları
Arabuluculuk yöntemine karar verildikten sonra sırasıyla şu aşamalar ortaya çıkar; Arabuluculuğa hazırlanma
Arabulucunun açılış konuşması Tarafların beyanda bulunması
Tarafların ne istediklerinin belirlenmesi Anlaşma için bazı ön seçeneklerin sunulması Özel oturumlar
Nihai oturumlar
Anlaşmanın yazılması veya arabuluculuğun sonu.196
Arabuluculuk toplantılarına başlanmadan evvel arabulucu, taraflardan uyuşmazlık hakkında yazılı veya sözlü bilgi alır ve oturumların hangi usule göre yürütüleceği, nerede ve ne zaman yapılacağı belirlenir.197 Arabuluculuk toplantıları, çok rahat ve
194 Fiadjoe, s.61; Arabuluculuk modelleri hakkında geniş bilgi için bkz. Spencer/Brogan, s.101 vd. 195 Coltri s.307. Aynı yönde: Mistelis, s.28.
196 Spencer/Brogan, s.49; Boulle/Nesic, s.127 vd. 197 Boulle/Nesic, s.118.
resmi olmayan bir atmosferde cereyan eder. Taraflar, bir temsilci, avukat veya yetkili bir kişiyle toplantılarda temsil edilebilir.198 Arabuluculuğun ilk aşamasında arabulucu, taraflara kısa bir konuşma yaparak oturumda uyulacak kurallardan ve nasıl bir süreç izleneceğinden bahseder. Bundan sonra taraflar iddialarını ortaya koyar ve nasıl bir çözüm istediklerini belirtirler. Arabulucu iddiaları dinledikten sonra tarafların anlaşmasını sağlamak için ön teklifte bulunabilir ya da tarafların birbirlerine çözüm önerilerini sunmalarını isteyebilir.199 Eğer bu aşamada anlaşma olmazsa arabulucu taraflarla özel görüşmeler yapabilir. Özellikle görüşmelerin kilitlendiği veya gerilimin arttığı bir ortamda özel görüşmeler faydalı olmaktadır. Özel oturumlarda taraflar, kendilerini daha güvende hissederler ve arabulucuya gerçek isteklerini samimiyetle ifade edebilir ya da karşı tarafın öğrenmesinden korktukları bir belge veya bilgiyi arabulucuya sunabilirler. Bazen BATNA'nın tartışılması veya belirlenmesi için de ayrı oturumlar yapılabilmektedir.200 Tüm bu aşamalardan sonra nihai oturum yapılır. Nihai oturumda arabulucu, tarafların tamamen uyuşmazlık konusuna odaklanmalarını sağlar ve anlaşma olmaması halinde neler olabileceği konusunda tarafları bilgilendirebilir. Taraflar artık son önerileri analiz eder ve buna göre kararlarını verirler. Arabuluculuk yöntemi ya anlaşmayla ya da çözümsüzlükle sona erer. Çözüme ulaşılması halinde ulaşılan sonuç yazılı hale getirilir ve taraflarca imzalanır.201 Arabuluculuk sonunda yapılan anlaşma, bu yöntemin sağladığı en somut ve tatminkâr sonuçtur.202