kurumların, grupların ve çeşitli alanların ne olduğunu betimlemeyi ve mevcut durumları, koşulları ve özellikleri olduğu gibi açıklamayı öne çıkaran betimleme yöntemi kullanılmıştır (Kaptan, 1998, s. 59). Veri toplama sürecinde; müşteri ihtiyaçlarının belirlenmesi ve tatmin düzeyinin ölçümü, organizasyonların güçlü ve zayıf yönlerinin belirlenmesi, iyileştirmeye açık alanların tespiti, yeni ya da var olan politikaların/programların etkinliklerinin ölçümü gibi amaçlarla belirli bir gruba yönelik hazırlanan sorular aracılığı ile sistematik şekilde veri toplama tekniği olarak tanımlanan anket (Houston, 2004, s. 9, 13) ve sözlü iletişim yoluyla veri toplama tekniği olarak tanımlanan, görüşmeciye belirli düzeyde hareket alanı bırakan yarı yapılandırılmış
6 Osmaniye Emine Keskiner İl Halk Kütüphanesi’nden evrene orana göre bir katılımcı alınması gerekirken her kütüphaneden en az bir yönetici ve bir kütüphaneci kuralı gereği çalışmaya iki katılımcı dâhil edilmiştir.
7 Yozgat İl Halk Kütüphanesi yönetim kademesi, çalışma sürecinde göreve yeni atandığından çalışma kapsamı dışında tutularak, evrene oran hesaplaması yapıldığından örnekleme sadece bir kütüphaneci dâhil edilmiştir.
8 Zonguldak İl Halk Kütüphanesi’nden evrene orana göre bir katılımcı alınması gerekirken her kütüphaneden en az bir yönetici ve bir kütüphaneci kuralı gereği çalışmaya iki katılımcı dâhil edilmiştir.
12
görüşme tekniklerinden yararlanılmıştır (Karasar, 2013, s. 165-168). Bu çerçevede, araştırmaya ilişkin veriler 2019 yılı ikinci yarısı itibari ile Türkiye’deki il halk kütüphanelerinde görev yapmakta olan mesleki eğitim almış personel (yönetici ve kütüphaneci) ve KYGM’de yönetici pozisyonunda görev yapmakta olan ilgili kişilerden (bir genel müdür yardımcısı, üç daire başkanı ve üç şube müdürü) toplanmıştır. KYGM personeli belirlenirken bu araştırma konusu kapsamında belirleyici ve doğrudan ilgili dairelerin ve şubelerin seçilmesine özen gösterilmiştir.
Çalışmanın evreni 323 kişiden oluşmakta, 0,95 güven düzeyi, 0,5 hoşgörü miktarına göre 323 kişiden oluşan bir evren 176 kişi ile örneklenebilmektedir (Raosoft, 2004). Bu bağlamda, aşağıda detaylı açıklanan örneklem oluşturma yaklaşımı göz önüne alınarak, 182 kişilik bir örneklem grubu oluşturulmuştur. Örneklemin evreni temsil oranı %56,3’tür.
Bu bağlamda, araştırma kapsamında hipotezi sınayabilmek ve araştırma sorularına yanıt bulabilmek için araştırma kapsamındaki kişilerden veri elde edebilmek amacıyla olasılığa dayalı tabakalı örneklem yöntemine göre basit rastgele yöntemle belirlenen mesleki eğitim almış kütüphaneci ve yöneticilerle anket çalışması gerçekleştirilmiştir. Tabakalı örneklem yöntemi; dışlayıcı ve kapsayıcı kategoriler kümesi tanımlanan, örneklem çerçevesinin kategorilere bölündüğü, her bir kategoriden örnek olaylar seçmek için rastlantısal seçimin kullanıldığı örneklem yöntemidir (Neuman, 2013, s. 337). Her kütüphaneden en az bir mesleki eğitim almış yönetici ve kütüphanecinin örnekleme dâhil edilebilmesi için toplamda bir mesleki eğitim almış yöneticisi ve bir mesleki eğitim almış kütüphanecisi bulunan dört il halk kütüphanesinden (Çankırı, Mardin, Osmaniye Emine Keskiner ve Zonguldak İl Halk Kütüphaneleri) örnekleme her iki pozisyondaki çalışan da dâhil edilmeye çalışılmış, Çankırı ve Mardin İl Halk Kütüphaneleri’nde görev yapan kütüphaneciler sağlıkla ilgili durumları nedeniyle çalışmanın dışında tutulmuştur. Ayrıca 24 il halk kütüphanesinde mesleki eğitim almış yönetici pozisyonunda ve bir il halk kütüphanesinde de mesleki eğitim almış kütüphaneci pozisyonunda görev yapmakta olan personel bulunmadığından (bkz. Tablo 1) analiz ve değerlendirmeler bu kütüphaneler dikkate alınarak/dışarıda bırakılarak gerçekleştirilmiştir. Ayrıca Yozgat İl Halk Kütüphanesi müdürü, anket çalışmasının gerçekleştirildiği tarihlerde henüz göreve başlamamış olduğundan ve Giresun İl Halk Kütüphanesi yöneticilerinin emeklilik ve sağlıkla ilgili durumlarından ötürü bu iki kütüphane de yönetici değerlendirmesinin dışında tutulmuştur.
13
Ankete katılacak kütüphane personeli, lisans düzeyinde kütüphanecilik eğitimi almış kişilerle sınırlandırılmıştır. Çünkü örgütsel değişimde yaygın olarak yapılan hatalardan biri, çalışanların örgütün mevcut ve ulaşılmak istenen/hedeflenen konumunu net olarak anlayamamasıdır (Cameron ve Quinn, 2017, s. 100). Ayrıca, çalışanların örgütün mevcut konumuna ve hedeflenen konumuna ilişkin sağlıklı çıkarımlar yapabilmeleri de oldukça önem taşımaktadır. Sağlıklı çıkarımların ise işin eğitimini almış kütüphaneciler aracılığı ile daha yüksek oranda gerçekleştirilebileceği düşünülmektedir. Burada değinilen mevcut konum kavramı, yönetici ve kütüphanecilerin görev yaptıkları kurumda şu anda var olduğunu düşündükleri/sergiledikleri baskın özellikler, örgütsel liderlik, çalışan yönetimi, örgütsel bağ, stratejik önem ve başarı kriterleri yaklaşım ve uygulamalarını ifade ederken, hedeflenen konum kavramı ise yönetici ve kütüphanecilerin baskın özellikler, örgütsel liderlik, çalışan yönetimi, örgütsel bağ, stratejik önem ve başarı kriterleri yaklaşımı ve uygulamalarının gelecekte nasıl olmasını arzu ettiklerini/hedeflediklerini ifade etmektedir.
Çalışma kapsamında kullanılan anket üç temel bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde katılımcıların demografik özelliklerini ortaya çıkarmaya yardımcı olacak sorulara yer verilmiştir. İkinci bölümde, il halk kütüphanelerindeki mevcut yönetim ve hizmet geliştirme yaklaşımları ile yenilikçi hizmet uygulamalarına engel olduğu düşünülen etkenlerin belirlenmesine yönelik likert tipi sorulara yer verilmiştir. Anketin bu bölümünde yer alan ve mevcut yönetim-hizmet anlayışını belirlemeye ve yenilikçiliği engelleyen etkenlere yönelik hazırlanan taslak maddeler, alanında uzman beş kütüphaneci ve bir akademisyen tarafından incelenmiştir. Uzmanların önerileri doğrultusunda düzeltmeler yapılmıştır. Belirlenen örneklem üzerinde araştırmaya geçmeden, oluşturulan maddelerin anlaşılırlığını sağlamak için 50 (%15,5) katılımcıyla pilot uygulama yapılmış ve anlaşılmayan maddeler için küçük düzeltmeler yapılarak, çalışma kapsamında kullanılan maddelere son hali verilmiştir. Anketin son bölümünde ise Örgüt Kültürü Değerlendirme Ölçeği (ÖKDÖ) bulunmaktadır. Bu ölçek her biri kendi içerisinde dört maddeden oluşan altı alt bölümden oluşmaktadır. 100 puan, her maddenin örgütle ne ölçüde benzerlik gösterdiğine dayalı olarak, her alt bölümdeki dört madde arasında bölüştürülmektedir.
Örgütle en fazla benzerlik gösteren maddeye diğer maddelerden daha yüksek puan verilmektedir. Kalan puan diğer üç madde arasında eşit ya da azaltılarak bölüştürülmektedir. Ölçekte “Mevcut Durum” ve “Hedeflenen Durum” şeklinde iki sütün bulunmaktadır. Her iki sütun için 100 puan üzerinden ayrı ayrı bölüştürme işlemi gerçekleştirilmektedir. Bu sayede, halk kütüphanelerinin özellikle hangi örgüt kültürünün
14
özelliklerini taşıdığını (mevcut durum) ve hangi tür örgüt kültürüne yatkınlık gösterdiğini (hedeflenen durum) ortaya çıkarmak amaçlanmıştır. ÖKDÖ’nun iki önemli avantajı bulunmaktadır. Birinci avantajı, örgütte oluşan kültürel eşitsizliklerin vurgulanmasını ve farklılaşmasını sağlamaktadır. Bu nedenle beşli ya da yedili likert ölçeği yerine 100 puanlık ölçek tercih edilmiştir. İkinci avantajı ise, katılımcıların örgütte meydana gelen mübadeleleri tanımlamaya zorlanmalarıdır. Likert tipi ölçek kullanıldığında katılımcılar bütün boyutları yüksek ya da düşük olarak puanlamak zorunda kalmakta ve bu da daha az farklılaşmanın ortaya çıkmasına neden olmaktadır (Cameron ve Quinn, 2017, s. 149).
Schein (1993) de likert tipi sorularla örgüt kültürünün derinlemesine analiz edilemeyeceğini savunmaktadır (aktaran Bakoğlu, Aşkun ve Yıldırım, 2016, s. 86).
Çalışma kapsamında, kullanılan bu ölçek, dünya genelinde örgüt kültürünü değerlendirmek için en sık kullanılan, başta çok sayıda doktora tezi olmak üzere birçok akademik yayında tercih edilen, sosyal bilimlerde güvenilirliği ve geçerliliği farklı birçok çalışma kapsamında ispat edilmiş bir ölçek olup (Quinn ve Spreitzer, 1991; Yeung, Brockbank ve Ulrich, 1991;
Zammuto ve Krakower, 1991; Cameron ve Freeman, 1991; Aktan ve Aydıntan, 2016;
Karakılıç, 2019; Çetin ve Topaloğlu, 2018; Özgözgü ve Atılgan, 2017; Özdevecioğlu ve Akın, 2013) sağlık kurumları, eğitim kurumları, ulusal ve yerel yönetimler, üniversiteler, askeri örgütler, sivil toplum örgütleri, oteller ve kütüphaneler gibi birçok sektörde kullanılmaktadır. Abu Dabi, Arjantin, Kanada, Çin, Dubai, Fransa, Almanya, İngiltere, Yunanistan, İran, Irak, Jamaika, Kenya, Hollanda, Katar, Rusya, Senegal, Singapur, Güney Afrika, Güney Kore, İspanya, Tayvan ve Türkiye bu çalışmaların yapıldığı ülkeler arasında yer almaktadır (Cameron ve Quinn, 2017, s. 21).
Türkiye’deki halk kütüphaneleri genel anlamda merkezi sistemle yönetilmekte olup merkezi yönetim örgüt kültürü üzerinde belirleyici bir role sahiptir. Yönetim mekanizmasını çalıştıran ve bu mekanizmaya yön veren etken ise yöneticidir. Özellikle üst ve orta düzeyin anlayış ve uygulamaları daha alt düzeylerdeki yönetsel yaklaşımları da etkilemekte ve şekillendirmektedir (Gümüşsuyu, 2005, s. 99). Bu bağlamda, kütüphane personelinden temin edilen nicel verilerin yöneticilerden (genel müdür yardımcısı, daire başkanları ve şube müdürleri) temin edilen nitel veriler ile analiz edilebilmesi, daha gerçekçi sonuçlara erişilebilmesi ve tez çalışması kapsamında geliştirilecek yenilikçilikle ilgili ulusal düzeyde strateji geliştirme modeli, strateji ilkeleri ve strateji eylem planı önerilerinin tek taraflı olmaması, kapsayıcı olabilmesi için KYGM’den bir (1) genel müdür yardımcısı, üç (3) daire başkanı ve üç (3) şube müdürü ile de yarı yapılandırılmış görüşme
15
gerçekleştirilmiştir. Bu görüşme kapsamında, görüşme yapılan kişilere çalışma ile ilgili genel bilgiler aktarılmış, örgüt kültürü, yenilikçilik, yenilikçi örgüt kültürü gibi çalışma ile ilgili temel kavramlara ilişkin açıklama yapılarak, soruların anlaşılabilmesi sağlanmıştır.
Yarı yapılandırılmış görüşme soruları genel müdür yardımcısına, kütüphaneler daire başkanlığı ve bu daire başkanlığına bağlı kullanıcı hizmetleri şube müdürlüğüne, stratejik yönetim daire başkanlığı ve bu daire başkanlığına bağlı stratejik planlama şube müdürlüğüne, personel ve mali işler daire başkanlığı ve bu daire başkanlığına bağlı personel şube müdürlüğüne ilgi alanlarına göre uyarlanarak yöneltilmiştir. Bir örgütün kültürel dokusunu ölçmenin zor bir girişim olduğu ve sadece nicel ya da sadece nitel yöntemlerin yetersiz, karma yöntemin nitelikli bir ölçüm için daha uygun olacağı ileri sürülmektedir (Bakoğlu ve diğerleri, 2016; Creswell ve Garrett, 2008, s. 322; Denison ve Mishra, 1995; Hofstede, 1980; Hofstede, Neuijen, Ohayv ve Sanders, 1990, s. 289-290;
Stanford, 2014, s. 33-37). Karma yöntem ise; nicel ve nitel verilerin araştırmaya konu olan problem kapsamında bütünleşik bir yaklaşıma ulaşmak amacıyla bir araya getirildiği, birleştirildiği, ilişkilendirildiği sorgulama biçimi olarak tanımlanmaktadır (Creswell ve Garrett, 2008, s. 322).
Çalışma kapsamında elde edilen verilerin IBM SPSS 21.0 paket programında sayı, yüzde, ortanca, ortalama, standart sapma, Kruskal-Wallis H, Mann-Whitney U, Spearman rho korelasyon ve Bonferroni düzeltmesi testleri kullanılarak analizi yapılmış olup istatistiksel anlamlılık düzeyi p<0,05 olarak kabul edilmiştir. ÖKDÖ mevcut örgüt kültürü ve hedeflenen örgüt kültürü ölçek skorları arasındaki ilişki Spearman rho korelasyon katsayısı ile incelenmiştir. Anlamlı ilişki belirlenmesi durumunda, korelasyon katsayısı 0.00 – 0.20 aralığında ise “ilişki yok ya da çok zayıf ilişki”, 0.20 – 0.39 aralığında ise “zayıf ilişki”, 0.40 – 0.59 aralığında ise “orta düzeyde ilişki”, 0.60 – 0.79 aralığında ise “yüksek düzeyde ilişki” ve 0.80 – 1.0 aralığında ise “çok yüksek ilişki” şeklinde yorumlanmıştır (Şen, 2016, s. 12). Shapiro-Wilk testi sonucuna göre veriler normal dağılım göstermediğinden iki grubun karşılaştırılmasında Mann-Whitney U, üç ve üzeri grupların karşılaştırılmasında ise Kruskal-Wallis H testleri uygulanmış, gruplar arası yapılan karşılaştırmalarda anlamlı fark bulunması durumunda farkın hangi gruplardan kaynaklandığını belirlemek için Bonferroni düzeltmesi post-hoc testi uygulanmış ve sonuçlar yorumlanmıştır. Çalışma kapsamında oluşturulan şekiller FX Draw Tools aracılığı ile çizilmiştir.
Çalışma kapsamında veriler üç farklı soru grubu aracılığı ile toplanmıştır. Birinci grupta yer alan ifadeler halk kütüphanelerinin mevcut yönetim anlayışı ve hizmet politikasını
16
ortaya çıkarmak için alan yazına bağlı olarak geliştirilmiştir. Bu grup “kesinlikle katılıyorum, katılıyorum, kararsızım, katılmıyorum ve kesinlikle katılmıyorum” ifadelerini içermektedir. İkinci grupta yer alan ifadeler halk kütüphanelerinde yenilikçi hizmet ve faaliyetleri engelleyen etkenlerin belirlenmesi için alan yazına bağlı olarak geliştirilmiştir.
Bu grup “aşırı derecede, kısmen, çok az, hiç” ifadelerini içermektedir. Üçüncü olarak Türkiye’deki halk kütüphanelerinin örgüt kültürü tiplerini ortaya çıkarmak için temelleri Cameron ve Quinn tarafından 1983 yılında atılan ve sonrasında geliştirilen ÖKDÖ kullanılmıştır. Söz konusu ölçeğin tercih edilmesinin en önemli sebebi; ölçekte Klan/İşbirliği, Adhokrasi (adokrasi)-Yaratıcı, Hiyerarşi/Kontrol ve Pazar/Rekabet olarak isimlendirilen dört boyutun olması ve bir öğütün mevcut ve hedeflenen örgüt kültürü anlayışını dört temel ve altı alt boyutta aynı anda ölçebilmesidir. Bir diğer tercih sebebi ise, ölçeğin, kültürü örgüt seviyesinde/odaklı analiz ederek, kurumlar arası kültürel karşılaştırmalar ve örgütsel etkinlik açısından değerlendirmeler yapmaya olanak tanımasıdır. Uluslararası alan yazında örgüt kültürü ölçeklerini örgüt odaklı (Gordon ve DiTomaso, 1992; O’Reilly, Chatman ve Caldwell, 1991; Wallach, 1983), bireysel özelliklere odaklı (Hofstede ve diğerleri, 1990) ve örgütü oluşturan birimlere odaklı (Cooke ve Rousseau, 1988) olarak nitelendiren çalışmalar da mevcuttur. Ölçek, hiyerarşik yapının hâkim olduğu; girişimcilik ve yenilikçilik ile ilgili özelliklerin hâkim olduğu; aile gibi birlik ve beraberlik ruhunu yansıtan bir çalışma ortamının ve rekabeti de içerisine alan pazar kültürünün özelliklerini yansıtan bir çalışma ortamının özelliklerini içinde barındırarak, farklı özelliklerdeki yapıları ayırt etme imkânı vermektedir (Çavuşoğlu ve Köse, 2016, s.
121). Ölçekte yer alan ve dört farklı örgüt kültürüne karşılık gelen örgüt kültürü ifadeleri de altı boyutta (baskın özellikler, örgütsel liderlik, çalışanların yönetimi, örgütsel bağ, stratejik önem ve başarı kriterleri) ele alınmıştır. Her alt boyut kendi içerisinde dört farklı örgüt kültürüne (Klan, Adokrasi, Pazar ve Hiyerarşi) karşılık gelen birer (toplamda dört) ifade içermektedir. Gerçekleştirilen güvenilirlik analizi sonucunda ölçeğin alt boyutlarına ilişkin güvenilirlik katsayılarının yeterli düzeyde güvenilir olduğu ortaya konulmuştur.
Ölçek maddelerinin birbiriyle ilişkisini hesaplayarak, iç tutarlığın ne düzeyde sağlandığını ortaya koymak için güvenilirlik katsayısı hesaplama tekniklerinden cronbach alfa iç güvenilirlik katsayısı yöntemi kullanılmıştır.
17 Tablo 2
Örgüt Kültürü Değerlendirme Ölçeğindeki Soruların Güvenirliği
Alt boyutlar Madde Sayısı
(Mevcut durum ve Hedeflenen durum)
Cronbach Alfa
Klan-İşbirliği Kültürü 12 ,727
Adokrasi-Yaratıcı Kültür 12 ,694
Pazar-Rekabet Kültürü 12 ,655
Hiyerarşi-Kontrol Kültürü 12 ,681
Quinn ve Spreitzer (1991)’in çalışması kapsamında ÖKDÖ ölçeğinin güvenilirliği test edilmiştir. Tespit edilen cronbach alfa kat sayıları; işbirliği kültürü için .74, kontrol için .73, yaratıcı kültür için .79 ve rekabet için .71’dir. Yeung ve diğerlerinin (1991) çalışmasında da aynı ölçeğin cronbach alfa kat sayıları; işbirliği kültürü için .79, kontrol için .76, yaratıcı kültür için .80 ve rekabet için .77’dir. Zammuto ve Krakower (1991)’ın çalışmasında ise ölçeğin cronbach alfa kat sayıları; işbirliği kültürü için .82, kontrol için .67, yaratıcı kültür için .83, rekabet için .78’dir. Aktan ve Aydıntan (2016, s. 335)’ın çalışmasında ölçeğin cronbach alfa kat sayıları; işbirliği kültürü için .88, kontrol için .85, yaratıcı kültür için .88 ve rekabet için .89’dur. Karakılıç (2019, s. 23)’ın çalışmasında, ölçekteki alt boyutlar için hesaplanan güvenilirlik değerlerinin en düşüğünün .85 olduğu belirlenmiştir. Özgözgü ve Atılgan (2017, s. 1307)’ın çalışmasında, ÖKDÖ’nün bütünü için hesaplanan cronbach alfa kat sayısının .96, Özdevecioğlu ve Akın (2013, s. 122)’ın çalışmasında da .80’in üzerinde olduğu belirlenmiştir.
Araştırma için Hacettepe Üniversitesi Etik Kurul onayı ve KYGM onayı yazılı olarak alınmıştır (bkz. Ek 5 ve Ek 6). Ayrıca araştırmada kullanılan ölçeğin orijinali ve Türkçe çevirisi için de gerekli izinler alınmıştır (bkz. Ek 3).