Yirminci yüzyılın ikinci yarısından itibaren gelişmeye başlayan aile işletmeleri, dünyada tüm şirketlerinin ortalama % 80’ini, Türkiye’de ise yaklaşık 95’ini oluşturmaktadır. Bu sebeple, aile işletmelerinin başarılı bir ekonomik performans sergilemesi ve sürdürülebilirliğinin sağlanması tüm ülke ekonomileri için kritik bir rol oynamaktadır. Bununla birlikte, bu işletmelerin kurucusundan itibaren gelecek nesillere devredilme oranının gittikçe düştüğü gözlemlenmektedir. Başka bir ifadeyle aile işletmelerinin sürdürülebilirliği oldukça düşüktür. Literatür incelendiğinde, bu durumun en önemli sebepleri arasında, aile işletmelerinde normal işletmelere göre daha fazla paydaş (aile, işletme, yönetim, çevre) bulunması, paydaşlar arasında çıkar ve önceliklerden doğan çatışmalar, uygun devir planlarının bulunmaması ve yeterli profesyonelleşmenin sağlanamaması sayılabilir. Aile işletmelerinin sorunları, sürdürülebilirliği ve ekonomik performansıyla ilgili daha önce yapılmış çalışmalarda, aile işletmeleri bir bütün olarak ele alınmıştır. Ancak bu yaklaşım birden fazla paydaşı içeren aile işletmelerinin sorunlarının analiz edilmesinde çok yüzeysel kalabilmektedir. Bu sebeple, araştırma da, aile işletmeleri kendi alt paydaş gruplarına bölünmüş, bu gruplara tanınan ayrıcalıklar “Paydaşların
Önceliği Modeli” (güç, meşruiyet ve öncelik) aracılığıyla belirlenmiş ve bu
yönetim kurulu ve çatışmalar) nasıl ve hangi derecede etkilediği incelenmiştir. Bu bağlamda, araştırmanın kavramsal modeli oluşturulurken temel alınan esas sorular, aile işletmelerinde gerçek hak sahibi olan paydaş gruplarının kimler olduğu, bu gruplara tanınan ayrıcalıkların neler olduğu ve bu ayrıcalıkların işletmenin ekonomik performansını ve sürdürülebilirliğini nasıl etkilediğidir. Dolayısıyla öncelikle belirlenmesi gereken soru, aile işletmelerinin esas paydaş gruplarının kim olduğudur? Literatür incelendiğinde, Taguiri ve Davis (1980), aile işletmelerinin aile ve işletme paydaşlarından oluştuğunu ifade eden iki daire modelini geliştirmiş ve aile işletmesinin esas paydaş grubu olarak bu iki paydaşı temel almıştır. 1997 yılına gelindiğinde ise, Gersick vd. “Nesilden Nesile” (Generation to Generation) isimli eserinde aile işletmelerinde bulunan esas paydaş gruplarını temsil eden “Üç Daire
Modeli’ni” ortaya koymuştur. Bu modele göre, aile işletmesinin esas paydaş grupları
aile, işletme ve mülkiyettir. Pieper ve Klein (2007) ise, gelişmiş bir aile işletmesi modelinde, aile, işletme, mülkiyet paydaşlarına ek olarak çevre ve yönetim paydaşlarının da yer almasının gerektiğini ifade etmiş ve “Dört Daire Modeli” geliştirmiştir. Bu modellerin oluşumunda, Freeman’ın 1984 yılında geliştirdiği, aile işletmelerinin birbirinden farklı amaçları olan hissedarlar, çalışanlar, müşteriler, tedarikçiler gibi çeşitli paydaş gruplarının olduğunu ve işletmenin tüm bu paydaş gruplarının çıkarlarını ve amaçlarını dikkate alması gerektiğini ifade eden “Paydaş
Teorisi” modelinin katkısı da yadsınamaz. Literatürde ifade edilen bu çalışmaların
eşliğinde, aile işletmelerinin esas paydaş grupları; aileyi temsilen aile üyeleri, mülkiyeti temsilen hissedarlar ve yönetimi temsilen işletme yöneticileri olarak belirlenmiştir. Sonuç olarak Şekil 3.1’de gösterildiği üzere çalışma, aile işletmesinin esas paydaş grupları olarak belirlenen, aile üyeleri, hissedarlar ve yöneticilere yönelik gerçekleşmiştir.
Şekil 3.1:Aile İşletmelerinin Esas Paydaş Grupları
Kaynak: Gersick vd., 1997:6; Pieper ve Klein, 2007:309’dan uyarlanmıştır.
Araştırmaya esas teşkil edecek gerçek paydaş gruplarının tespitinin ardından, “esas paydaş gruplarına tanınan ayrıcalıklar” belirlenmeye çalışılmıştır. Literatürde bu ayrıcalıklara yönelik en genel kabul görmüş çalışma Mitchell vd.’nin (1997) yapmış olduğu “Paydaşların Önceliği” modelidir. Şekil 3.2’de paydaşların sınıflandırılmasına göre “Paydaşların Önceliği” modeli gösterilmektedir.
Şekil 3.2. Paydaşların Önceliği Kriterlerine Göre Paydaşların Sınıflandırılması
Kaynak: Mitchell vd., 1997:872.
Şekil 3.2’de gösterilen modele göre, güç, meşruiyet ve öncelik kriterleri paydaşların sahip oldukları ayrıcalıklardır ve bu ayrıcalıklara sahip olma dereceleri
Aile Üyeleri İşletme Sahipleri Yöneticiler Çevre 1 5 4 7 6 2 3 GÜÇ MEŞRUİYET ÖNCELİK
paydaşların işletme içindeki önceliklerini ve dolayısıyla ayrıcalıklarını artırmakta veya azaltmaktadır. Ayrıca numaralandırılmış bölgeler de, paydaşların sahip olduğu ayrıcalık sayısına göre çeşitleri gösterilmektedir. Çalışmada, bu sınıflandırılmış paydaş çeşitleri yerine aile işletmelerinin esas paydaş grupları yer almaktadır.
Meşruiyet, herhangi bir paydaşın işletme içerisindeki yasallığını ve buna bağlı
ayrıcalıklarını ifade etmektedir. Çalışma kapsamında işletme içinde meşru olan aile üyeleri katılımcı olarak seçilebildiği için, aile üyesi olup işletme de meşruluğu olmayan paydaş grupları elemine edilmiştir. Bir başka deyişle çalışma kapsamında seçilen tüm katılımcılar meşru olma ayrıcalığına sahiptir. Dolayısıyla bu ayrımı ifade eden paydaş ayrıcalığı çeşitlerinden meşruiyet çalışmaya dahil edilmemiştir. Geriye kalan diğer iki ayrıcalık türleri güç ve öncelik ayrıcalıkları için ise sırasıyla, menfaatlerini gerçekleştirebilme gücünü temsil eden “Paydaşların Çıkar” ölçeği ve bu menfaatlerin önceliğini tespit eden “Paydaşların Önceliği” ölçeği kullanılmıştır. Bu ölçekler kullanılırken Mitchell vd.’nin Şekil 3.3’de gösterilen Mitchell vd.’nin kullandığı kavramsal modelden yararlanılmıştır. Söz konusu model, paydaş önem derecesi ve performans arasındaki ilişkiyi araştırmakta olup, literatürde bu konuyla ilgili yapılmış en önemli çalışmalar arasında yerini almaktadır. Dolayısıyla bu çalışmanın kavramsal modeli oluşturulurken, söz konusu çalışmadan yararlanılmıştır.
Şekil 3.3. Paydaşların Tanımlanması ve Çıkarları Modeli
Kaynak: Mitchell vd., 1997:876.
Ayrıca, Şekil 3.4’de gösterilen kavramsal modelde Mitchell vd.’nin (1997) çalışmasının devamı niteliğindedir (Ring, 2011). Araştırma aile işletmelerini esas paydaş gruplarına göre tasnif edip bu paydaş gruplarının önceki çalışmada olduğu gibi sadece önceliği değil aynı zamanda çıkarlarını da test etmesi sebebiyle tercih edilmiştir. Bu sebeple, araştırmanın çıkar ve öncelik ölçekleri ile kavramsal modelinden faydalanılmıştır.
Paydaşların
Önem Derecesi İşletmenin
Şekil 3.4. Aile İşletmelerinde Paydaşların Önceliği Modeli
Kaynak: Ring, J. K., 2011:58
Ayrıcalıkların tespitinin yanı sıra, araştırmanın kavramsal çerçevesi kapsamın da işletmenin sürdürülebilirlik kriterlerinin de belirlenmesi gerekmektedir. Malone’a göre (1989:341), aile işletmelerinin sürdürülebilirliğine etki eden faktörler devir planının varlığı, aile uyumu ve profesyonel çalışandır. Bu bağlamda çalışmanın kavramsal modelinde yer alan sürdürülebilirlik ölçeği başlığı altında devir planı, bağımsız yönetim kurulu ve çatışma yönetimi ölçekleri kullanılmıştır. Bu ölçekler için Şekil 3.5’de gösterilen kavramsal model ve ilgili araştırmanın sürdürülebilirlik ölçeği kullanılmıştır (Erdirençelebi, 2012). İlgili çalışma bu ölçeği geliştirirken, Chua vd. (1999), Ateş (2001), Sonfield ve Lussier (2004), Özuysal (2006), İçin (2008) ve Mustakallio’nun (2002) yaptığı çalışmalardan yararlanmıştır.
İşletmenin Performansı Paydaşların Menfaati Paydaşların Önem Derecesi
Şekil 3.5. Kurumsallaşma ve Sürdürülebilirliğin Sağlanmasında Kuşaklararası Farklılıklar Modeli
Kaynak: Erdirençelebi, M. 2013:296 (Erdirençelebi’nin kavramsal modelinin sadece
sürdürülebilirliğinin işletme performansına etkisiyle ilgili kısmı alınmıştır).
Sonuç olarak çalışmanın kavramsal modeli, ifade edilen çalışmalar ve belirlenen değişkenler ve ölçekler eşliğinde Şekil 3.6’da gösterildiği gibi oluşturulmuştur. Bağımsız Yönetim Kurulu Sürdürülebilirlik İşletme Performansı Çatışma Yönetimi Devir Planı
Şekil 3.6.Çalışmanın Kavramsal Modeli
Not: Modeldeki her bir alt gizile ilişkin değişkenler ve bu değişkenlere ilişkin açıklamalar Ek-4’te