Alevilik Nedir? 43

Alevi sözcüğü Arapça ’da Ali’ye mensup, Ali’ye ait anlamlarına gelmekle214 beraber bilim adamlarının “Alevi” terimini; “Hz. Ali’ye taraftar olma, Hz. Ali yolundan gitme” anlamında kullandığını söyleyebiliriz. Yaygın sözlük manasına göre; “Hz. Ali’ye bağlı ve ondan yana olan kimse” demektir. Bütün anlamlara göz attığımız da Alevi terimi için Hz. Ali’yi sevip, onun soyunun yani Ehl-i Beyti’nin yolunu takip etmek şeklinde yorumlayabiliriz. Hz. Ali’yi sevmek ve saymayı “Alevilik”, seven ve sayan kişiye de “Alevi” denmiştir.215 _{Bu sevginin normal} denecek boyutu olduğu gibi, mübalağa boyutunda yaşayanlar ve dile getirenler de olmuştur.

213 _{Bk. Mehmet Ersal, Alevi-Bektaşi İnanç Sisteminde Hiyerarşik Yapı: Çubuk Havzası Aleviliği}

Örneği (İzmir: Doktora Tezi, 2013): 19.

214 _{Bk. Fığlalı, Günümüz İslam Mezhepleri, 530.} 215 _{Bk. Eröz, Türkiye de Alevilik-Bektaşilik, 41.}

İslam siyasi tarihinde bu kavram ilk defa Hz. Muhammed’in vefatını müteakip Raşit halifeler döneminde kullanılmıştır. Halife seçimlerinin olması ve ilk üç halifenin de vefatından sonra şiddetlenen halife tartışmaları neticesinde Hz. Ali’nin halife olmasını isteyenlere “Aleviyye” ya da “Şiatü Ali” denmiştir. Bu kullanımıyla Alevi tabiri Hz. Ali tarafını tutan siyasi bir topluluğu ifade eder.

Hz. Ali’nin soyundan gelenlere de “Alevi” denmiştir.216 _{Hz. Ali’nin soyundan} özellikle de Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’in soyundan gelenlere “seyyid, şerif, emir” gibi lakaplar kullanılıyorken, Emevi Devleti’nin son dönemlerinden itibaren bu kavramlara ek olarak “Alevi” kavramı da kullanılmaya başlanmıştır.217 _Günümüzde hala Mısır, Suudi Arabistan, Yemen ve İran gibi ülkelerde “Hz. Ali’nin soyundan gelenler” manasında “Alevi” kavramı kullanılmaktadır.218 _{Abbasiler döneminde de} bir dönem Hz. Ali’nin soyundan gelenleri anlatmak için Alevi kavramı kullanılmıştır.219 _{Abbasiler döneminde özellikle devlet kurmak isteyen sülaleler,} siyasal alanda kendini kabul ettirebilmek ve başarı sağlamak için “Alevi” soyuna bağlılığını dile getirerek var olmaya çalışmıştır.220 _{Bu yaklaşımdan dolayı soyu Hz.} Ali’ye dayansın ya da dayanmasın birçok aile soyunun Hz. Ali’ye dayandığı iddiasında bulunmuştur.

Alevi terimi Hz. Ali’ye bağlı ve ondan yana olan kimseler için kullanılan bir tabir olduğu için Y. Ziya Yörükan bu bağlılığın zamanla derece derece değişerek farklı aşamalardan geçtiğini belirtmiş ve bu aşamaları sıralamıştır. Yörükan’a göre “Alevilik” ilk olarak halife seçiminde Hz. Osman’dan yana değil Hz. Ali’den yana olanlar için kullanılmıştır. İkinci kullanım Hz. Ali’nin neslinden gelen, bazen de Ali oğullarının taraftarlarına “Alevi” ismi verilmiştir. Üçüncü olarak, daha Hz. Ali’nin sağlığında halifeliğe en layık ve en üstün sahabe olarak gören bazı kimselere; dördüncü olarak, Hz. Ali’ye imamlığın Allah ve peygamber tarafından verildiğine inanan, masumluk, teberri, takiyye gibi kavramları ortaya atan Şia Aleviyye’si için

216 _{Bk. Abdulbaki Gölpınarlı, Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, (İstanbul: İnkılap}

Yayınları, 2005), 18.

217 _{Bk. Ahmet Yaşar Ocak, “Alevi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV}

Yayınları, 1989), 2: 369

218 _{Bk. Ali Yaman, Alevilik & Kızılbaşlık Tarihi, 2. Baskı (İstanbul, Nokta Kitap, 2012), 20.} 219 _{Bk. Kılıç, Yükselen Alevilik, 29.}

kullanılmıştır.221 _{Cevat Meşkur’un Alevilik hakkında yaptığı tanımlamaların birinde,} gulat manada kullanıldığını öne sürerek, Hz. Ali’ye uluhiyet makamı veren veya peygamberliğin Hz. Ali’ye verildiğini iddia eden gulatın tamamına verilen isim olduğunu belirtmiştir.222

Şii ve Alevilerin, Hz. Ali’yi sevmek, düşmanlarını sevmemek hususundaki görüşlerini Sünniler de benimserler. Mehmet Eröz bu konuyu: “Ali taraftarlığı demek olan ‘Şia’, ‘Şiilik’ ve ‘Ali’yi sevmek’ demek olan ‘Alevilik’, Sünniler için de kullanılabilecek sıfat ve vasıflar olur”223 _{şeklinde yorumlamıştır. Yani bu ortak} yorumda Sünniler de Şiiler ve Aleviler gibi aynı görüşe sahiptirler. İslam Mezhepleri Tarihinde “Alevi” kavramı çok genel bir anlamda Şia ile eş anlamlı olarak yorumlanmıştır. Normalde Şia demek Hz. Ali’ye taraftar olma anlamındadır.224 _Buna göre “Alevi”, Allah ve Hz. Muhammed tarafından Hz. Ali’nin devlet başkanlığına tayin edildiğine inanan, imametin kıyamete kadar Hz. Ali ve Hz. Fatıma soyuna veya Haşimiler’e ait olduğuna inanan grupların ortak adı olmuştur. Bu yoruma göre Şia mezhebinin İmamiyye, Zeydiyye, İsmailiyye, Nusayriyye ve diğer Şii gruplarına da Alevi denir. Çünkü bu zümreler Hz. Ali ve ona sevgi bağlılık adına ortaya çıkmış, siyasi zümreleşme hareketlerine katılmışlar ve ortaya koydukları isimlere göre farklı farklı adlar almışlardır. Bu grupların tamamını kapsayan Alevi kavramı siyasi ve dini zümreleşmenin adı olmuştur.225

Alevi terimi tarikatlar içinde kullanılan bir tabir olmuştur. Bu tarikatlar silsilelerini Hz. Ali’ye dayandırdıkları için “Alevi tarikatlar” olarak isimlendirilmiştir.226 _{Tasavvuf geleneğinde her tarikat ashaptan birine bağlanır.} Kendilerini nispet ettikleri yere göre isim alırlar. 227 _{Mesela Nakşiler ve Mevleviler} kendilerini Hz. Ebubekir’e bağlarlar. Anadolu’da Bektaşiler ise kendilerini Hz. Ali’ye bağladıkları için kendilerine aynı zamanda Alevi de denmiştir.

221 _{Bk. Yörükan, Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar, 443-444.}

222 _{Bk. Cevat Meşkur, Mezhepler Tarihi Sözlüğü, Çev. Mehmet Mahfuz Söylemez, Mehmet Ümit,}

Cemil Hakyemez (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011), 47.

223 _{Eröz, Türkiye’de Alevilik Bektaşilik, 46.}

224 _{Bk. Şehristani, Milel ve Nihal, Çev. Mehmet Öz, 2. Bakı (İstanbul: Litera Yayınları, 2011), 135.} 225 _{Bk. Sönmez Kutlu, Alevilik Bektaşilik Yazıları, Aleviliğin Yazılı Kaynakları, Buyruk, Tezkire-i Şeyh}

Safi, 1. Baskı (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2006), 254.

226 _{Bk. Ocak, “Alevi”, 2: 369}

227 _{Bk. Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf Terimler ve Deyimleri Sözlüğü, (Ankara: Otto Yayınları 2014),}