Alevî-BektaĢîlik, konunun uzmanlarının da ifade ettiği gibi, temel itibariyle tarikat tarzı, tasavvufî bir yapılanma olduğu için, bu geleneğin temel kaynakları daha çok tasavvufî nitelikteki eserlerdir. Dolayısıyla bu geleneğin önderleri, Kur‟an tefsiriyle ilgili eserlerden ziyade Alevî-BektaĢî geleneğinin tasavvufî yapısı ve tarikat özellikleri ile ilgili eserler kaleme almıĢlardır. Müstakil olarak bilinen manada tefsir ve tefsir metodolojisine dair eserler kaleme almamıĢlardır. Kaynakların daha çok tasavvuf ve tarikatla ilgili meseleleri ele alması nedeniyle de üzerinde çalıĢtığımız alan olan tefsir ilmine dair bilgiler, söz konusu kaynaklarda muhtelif konuların altına serpiĢtirilmiĢ halde yer almaktadır. Dolayısıyla bizim Alevî-BektaĢî tefsirlerinin özelliklerini incelemekten maksadımız Alevî-BektaĢî kaynaklarındaki ayet yorum ve tefsirlerinin özellikleridir. Çünkü her ne kadar müstakil tefsir yazılmamıĢsa da söz konusu kaynaklarda ayetlere yapılan atıflar çok fazladır. Konular anlatılırken ayetlerden faydalanılmıĢ, düĢünceler ayetlerle desteklenmiĢtir.
Kur‟an‟ın tamamını değil de sadece bir sureyi ele alan, Hacı BektaĢ-ı Veli tarafından yazılan Fatiha Tefsiri vardır. Eser isminden de anlaĢılacağı üzere Kur‟an-ı Kerim‟in ilk suresi olan Fatiha‟nın kelime kelime tefsiridir. Müellif, dinî-tasavvufî gelenek içinde yaygın olarak tercih edilen metnin batınî manalarını tefsir ederek eserini oluĢturmuĢtur. Eserde Fatiha suresindeki kelimelerin sayıları ve bu surede kullanılmayan harflerle ilgili tasavvufî yorumlar yapılması eserin en dikkat çekici özelliğidir.16
Hacı BektaĢ-ı Veli, Fatiha Tefsiri‟ne Mi‟raç olayını anlatmakla baĢlamakta, daha sonra tefsire geçmektedir.17 Fatiha suresi hakkında Ģöyle bir hadisi nakletmektedir: “Hz. Rasulullah (s.a.s.) buyurur: Hak Teâlâ bana, hiçbir peygambere vermediği iki nur verdi. Bunların ilki Fatiha suresi, ikincisi Bakara suresidir. Allah o kadar Kur‟an sureleri
15
Demirci, age., s. 286.
16 Hacı BektaĢ-ı Veli, Fatiha Tefsiri, (NeĢredenin GiriĢi), (haz. Hüseyin Özcan), Horasan Yay., Ġstanbul 2008, s. 22.
45
gönderdi, hiç karĢılık istemedi. Fatiha suresi geldiğinde karĢılık istedi. Nitekim Kur‟an‟da buyurur: “Velekad ateynake…”18
Levh-i Mahfuz‟da Suretü‟n-Nas derler. Bunun anlamı Ģudur ki: Göklerin esası Beytü‟l-Ma‟mur‟dur. Yerlerdeki esas Kâbe‟dir. cehennemin esası Haviye‟dir. Uçmanın esası cennetler, bahçelerdir. Ve bütün kitapların esası Kur‟an‟dır. Kur‟an‟ın esası Fatiha‟dır. Hz. Rasulullah Ģöyle buyurdu: “Hak Teâlâ Tevrat, Ġncil ve Zebur‟da her ne anlattıysa hepsi Kur‟an‟dadır. Kim Fatiha‟yı doğru ve samimiyetle okursa Ġncil‟i, Tevrat‟ı, Zebur‟u okumuĢ gibi olur.19
Fatiha suresinin fazileti hakkında ise Hacı BektaĢ Ģunları söylemektedir: “Bilin ki Elhamdülillah suresi yedi ayettir. Kim ki bu yedi ayeti okursa Hak Teâlâ onu yedi cehennemden azat eylesin. Ayrıca Ģu rivayeti de nakleder: “Hak Teâlâ tarafından Hz. Rasulullah (s.a.s.)‟e Fatiha suresi indiğinde lanetlenmiĢ Ġblis yas tuttu ve çok ağladı. ġeytana tabi olanlar ve askerleri baĢına toplanıp niçin ağladığını sordular. ġeytan onlara Ģu Ģekilde cevap verdi: “Daha ne olsun. Bugün Muhammed‟e Fatiha suresi indi. Muhammed ümmeti bu sureyi okuduğunda cennete gireceklerdir. Artık ben onlara güç yetiremem, onları azdıramam diye ağlıyorum.”20
Hurufîliğin de etkisiyle Alevî-BektaĢî anlayıĢında Fatiha suresinin ayrı bir yeri vardır. Onlar bu sureye çok değer verirler ve bütün Kur‟an‟ın bunda özetlendiğini kabul ederler. Bu sure yedi ayettir ve yedi tane de adı vardır. Bu, yüzde bulunan yedi hatta karĢılık gelmektedir. Fatiha okunduktan sonra ellerin yüze sürülmesi de buna iĢarettir. Ayrıca Havva‟nın yani kadının yüzünde baba hatları olmadığı için Fatiha suresinde de yedi harf yoktur. Bu yüzden Fatiha‟ya “Ümmü‟l-Kitap”21
denmiĢtir.22 Hacı BektaĢ-ı Veli de aynı konuyla ilgili Ģu hikâyeyi nakleder:
“Rum Kayseri Muaviye‟ye mektup göndererek sorar: “Kur‟an‟da hangi surede yedi harf yoktur?” Muaviye aciz kalır. Hz. Ali‟nin huzuruna gelir ve sorar: “Ey Ali, Kur‟an‟da kendisinde yedi harf olmayan hangi suredir?” Hz. Ali söyledi: “Elhamdülillah suresidir. Evvel se‟dir. Cehennemin bir adı Sübur‟dur. Bu sureyi okuyan
18
Hicr, 15/87. Ayetin meali: “Andolsun Biz sana tekrarlanan yedi ayeti ve büyük Kur’an’ı verdik.” 19
Hacı BektaĢ-ı Veli, Fatiha Tefsiri, s. 74-75.
20 Hacı BektaĢ-ı Veli, Fatiha Tefsiri, s. 69. Kurtubî de Ģeytanın Fatiha suresi indirildiği zaman sarsıla sarsıla inlediğini belirten bir rivayet nakletmiĢtir. Bkz., Kurtubî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensarî, el-Cami'u li-ahkami'l-Kur'an, (trc. M. BeĢir Eryarsoy), Buruc Yay., Ġstanbul 1997, I, 330.
21 Buhari, Tefsir, 1 (II/146); Tirmizi, Tefsir, 1 (V/201).
22 Aksu, Hüsamettin, “Fazlullah-ı Hurufî”, TDV. Ġslam Ansiklopedisi, XII, 278; Gölpınarlı, Hurufîlik
46
Sübur‟dan azad olur. Ġkinci cim‟dir. Cehennem adına iĢaret eder. Bu sureyi okuyan cehenneme girmesin. Üçüncü ha‟dır. Cehennemin bir ismi Haviye‟dir. Bu sureyi okuyan Haviye‟ye girmesin. Dördüncüsü ze‟dir. Cehennemin bir adı Zakkum‟dur. Bu sureyi okuyan Zakkum‟a girmesin. BeĢinci Ģın‟dır. Cehennemin bir adı ġirk‟tir. Bu sureyi okuyan ġirk‟e girmesin. Altıncı zi‟dir. Cehennemin bir adı Leza‟dır. Bu sureyi okuyan Leza‟ya girmesin. Yedinci fe‟dir. Cehennemin bir ismi Firak‟tır. Bu sureyi okuyan Firak‟a girmesin.23
Hacı BektaĢ-ı Veli tarafından bir de besmele tefsiri yazılmıĢtır. Miraç hadisesini anlatmakla baĢladığı bu eserinde o, Allah‟ın Rahman ve Rahim isimlerini açıklamıĢ, besmele çekmenin faydalarından bahsetmiĢtir. Örneğin besmele çekmenin faziletiyle ilgili Allah‟ın Hz. Peygamber‟e Ģöyle hitap ettiğini söyler: “Ey Ahmet, gökten inen dört kitabın tamamını topladım, Fatihanın içine koydum. Fatiha‟da ne varsa hepsini besmelenin içine koydum. Senin ümmetinden kim bir kez iman ile doğru Bismillahi‟r- rahmani‟r-rahim derse; Tevrat‟ı, Ġncil‟i, Zebur‟u ve Kur‟an‟ı okumuĢçasına ve bunlarla ibadet etmiĢçesine sevap vereyim.”24
Ayrıca eserde peygamberler ve veli kullarla ilgili; özellikle besmelenin, Rahman ve Rahim isimlerini söyleyerek Allah‟a sığınmanın güzel sonuçlarına dair ibretli hikâyeler anlatılmıĢtır.
Bunların dıĢında tefsir amaçlı değil de Alevîlere el kitabı olması amacıyla hazırlanan eserler vardır. Bunlardan biri de A. Fethi Erdoğan‟ın “Yasin ve Kur‟an‟dan Bazı Dualar” adlı kitabıdır. Bu kitapta Fatiha, Yasin, Fetih, Ġhlâs gibi surelerin Arapça metni, Türkçe okunuĢu ve açıklaması verilmiĢtir.
Alevî-BektaĢî yazarlar tarafından kaleme alınmıĢ Kur‟an-ı Kerim mealleri bulunmaktadır. Örneğin bir dedebaba olan, Bedri Noyan tarafından Kur‟an-ı Kerim nazım olarak Türkçeye çevrilmiĢtir. Bu eserine Noyan Kur‟an-ı Kerim hakkında genel bilgi vererek baĢlamıĢtır. Kur‟an‟ın içeriği, ayet, sure sayısı, toplanıĢı, zahirî, batınî anlamı, Türkçe okunması gibi konular üzerinde durmuĢtur.25
Kitabın adından da anlaĢılacağı gibi ayetlerin meali manzum Ģekilde verilmiĢtir. Örnek olarak Kevser suresinin mealini verebiliriz:
23 Hacı BektaĢ-ı Veli, Fatiha Tefsiri, s. 70. Benzer bir rivayet Râzî‟ de de bulunmaktadır: Râzî, Ebu Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin, Tefsir-i Kebir Mefatihü'l-Gayb, (trc. Heyet), Akçağ Yay., Ġstanbul 1988, I, 254.
24 Hacı BektaĢ-ı Veli, Besmele Tefsiri, (haz. Hamiye Duran), TDV. Yay., Ankara 2009, s. 97. 25 Bkz., Noyan, Bedri, Anadilimizle Manzum Kur’an-ı Kerim, Ayyıldız Yay., Ankara 1991, s. 7-55.
47 “(1) Sana Kevser‟i verdik
(2) Sen salat kıl isterdik, Hem de kurbanı tığla Yüce Hakk Çalab‟ına… (3) Sana oğulsuz diyen Kendisi öyle giden”26
Alevîler tarafından yapılmıĢ baĢka Kur‟an çevirileri de bulunmaktadır.27
Adil Ali Atalay‟ın yazdığı “Kur‟an-ı Kerim Manzum Meali ve Tefsir Özeti” adlı meal de bunlardan biridir.