Akarçay Tepe, Anadolu’da Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yer alan Şanlıurfa’nın Birecik İlçesi’ne bağlı 25 km güneyindeki Akarçay Köyü yakınlarında yer alır. Fırat Nehri’nin doğusundaki Su Deresi’nin güneybatısında yer alır. Höyük Karkamış ve Birecik Barajlarını taşkın alanı içinde yer aldığı için1989-1991 yılları arasında Algaze başkanlığında bir ekip tarafından yürütülmüştür. Bu ekip tarafından yüzey araştırması yapılmış daha sonra O. D. T. Ü. ve İstanbul Üniversitesi ve Barcelona Tsukuba Üniversitesi Ekipleri tarafından kazılar gerçekleştirilmiştir. 2002 yılına kadar kesintisiz sürdürülen kazılar, Kargamış Barajı su toplama alanının sınırlarının değişmesi ve höyüğün su altında kalmayacağının anlaşılması üzerine, 2005 yılında tekrar başlamış ve 2006–2008 kazı sezonlarında devam etmiştir116.
Akarçay Tepe doğu batı yönünde 350 kuzey güney yönünde 150 metre boyutlarında bir yerleşim alanıdır. Üzerinde bulunan Kuvaterner Dönemine ait yükseklikle beraber 6 metreyi bulan yüksekliğe sahiptir. Bölgede 3 ana yerleşim evresi tespit edilmiştir. Çanak Çömleksiz Neolitik dönem ve Çanak Çömlekli Neolitik dönem arasında geçiş evresinn yaşandığı dönem olarak sınıflandırılabilir. Açılan katmanlarda her 3 döneme ait eserler çıkmıştır. Toplamda 3 dönem 6 evreden oluşmaktadır117.
Akarçay höyüğünde en eski yerleşim tarihi M.Ö. 8. 000 olarak tarihlenebilir. Bu yerleşme tabakasına Akarçay Höyüğün doğu kısmında rastlanmıştır. Öyle anlaşılıyor ki Çanak Çömleksiz Neolitik dönemin en güçlü yaşandığı yer olarak doğu kesmini görebiliriz.
1999 yılından itibaren yapılan kazı çalışmalarında Çanak çömleksiz Neolitik dönemden başlayarak çanak çömlekli neolitik dönem halaf kültürüne kadar mimari
114
http://toplumvetarih. blogcu. com/gurcutepe-de-okuz-ceylan-domuz-tilki-esek-buluntulari/5046889 Erişim Tarihi:15.11.2015
115
http://arkeolojihaber. net/2011/12/19/tarih-uzerinden-kamyonlar-gececek/ Erişim Tarihi:15.11.2015
116
Heval Bozbay, “Neolitik Dönem Akarçay Tepe (Şanlıurfa) Yerleşmesinin Hayvan Figürinleri”, Colloquıum Anatolıcum, Anadolu Sohbetleri 12, Türk Eski Çağ Bilimleri Enstitüsü, 2013.
117
yapılar görünür. İyi korunmuş olan bu yapıların günümüzden 10. 000 sene önce yerleşme ve yaşam biçimini ortaya konması açısından önemlidir. Bu yerleşme plannı ızgara planlı bir yapı tekniğiyle yapılmıştır. Ardından dört taş sıralı yapılar görülür. Bu ızgara planlı yapıların bağımsız mı yoksa bütünleşik mi birbirine koridorlarla bağlı olup olmadığı üzerindeki katmanlardan dolayı bilinmemektedir. Akarçay Tepe’de tek odalı evlerin görülmesiyle beraber çok odalı yapılara da rastlanır. Duvarlar kireç taşından yapılmıştır ve taş ve kerpiçten yapılmış duvarlar ve temeller vardır. Kazı yerinde 10-15 cm civarında çukurlar görülür. Bu çukurların çatı malzemesi için kullanılan direklere ait olduğu tahmin edilir 118.
Çanak Çömleksiz Neolitik dönem ile Çanak Çömlekli Neolitik dönem arasında kesintisiz tabakalaşma görülür. Kireç taşından yapılmış yapı tabanları daha sonraki dönemde görülen tarzdır. Oldukça kaliteli ve özenle yapılmış kaplarda bol miktarda taş parçası görülür. Bu taş parçalarının dere veya nehir kenarından ele geçirilen taşlar olma olasılığı yüksektir.
Höyükte çakmaktaşından yapılmış taş eserler, oraklar, byblos uçlarının olduğu görülür. Ok uçlarının yoğun olarak kullanıldığı evrede dilgi yonga ağırlıklı bir işçilikten söz edilebilir. Ayrıca bölgedeki kalıntılarda hayvan kemiklerinden yapılmış aletler de bulunmuştur. Bölgede görülen kapların ağızları içe dönük tasarlanmıştır. Yassı şekilde yapılan tutamaklar yatay yönde delikli kuplar yer alır. Ardından gelen evrede çanak çömlek kalıntılarının fazlalığı mimari olarak buluntuların çokluğu ve çeşitliliği, kerpiç duvarlı ve taş temelli, hücre planlı evlerin varlığı devam etmiştir119.
118
Ece Çoksolmaz, “Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşmelerinin Anadolu’daki Dağlımı”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı Prehistorya Arkeolojisi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, konya, 2011.
119
Mihriban Özbaşaran, Güneş DURU, Nur Balkan Atlı, Miguel Molıst, Eyüp Bucak, “Akarçay Tepe 2002, 25. Kazı Sonuçları Toplantısı”, 1. cilt, Ankara, 2003.
Resim 27:Akarçay Tepe Üstten Görünüm
(Nur Balkan Atlı, Mihriban Özbaşaran, Akarçaytepe, http://tacdam. metu. edu. tr/akarcay-tepe)Erişim Tarihi:15.11.2015
Akarçay Höyük’te 11 adet sıralı yapının görülmesi ve tabanlarının toprakla sıkıştırılması bir tanesinin duvarının bitişiğinde taş platformun görülmesi önemlidir. Büyük mekanların ortada daha küçük hücre planlı yapıların her iki yanında yer alır. Yapıların ortasında günlük hayatta kullanılan açık merkez vardır. Bu açık alanlarda çöp çukurları ve ateş çukurları görülür. Yapıların arkasında bir adet depo olarak kullanıldığı tahmin edilen bir bölüm bulunmuştur120.
Resim 28: Akarçay Tepe Üstten Görünüm
(Nur Balkan Atlı, Mihriban Özbaşaran, Akarçaytepe, http://tacdam. metu. edu. tr/akarcay-tepe)Erişim Tarihi:15.11.2015
120
Nur Balkan Atlı, Eyüp Bucak, Güneş Duru, Miquel Molıst, Akarçay Tepe 2001 Yılı Çalışmaları, 24. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Ankara, 2002.
Yapıların bazılarında ortada açık alanda kül çukurları görülmüştür. Bu çukurların günlük amaçla kullanıldığı veya dinsel ritüeller gereği yapıldığı tahmin edilir.
Ok uçlarının farklı tarzlarda ve çeşitlilikte yapılması, taş işçiliğinin çeşitlerinin bulunması yontma taş endüstrisinin gelişkin olduğunun göstergesidir. Kapların üzerinde fazla bezemelerin olmaması ve sonraki evrede samanlı ve büyük kapların çokluğu yöre çanak çömlek endüstrisinin ilerlediğini göstermiştir. Büyük boyutlarda gelişkin boyunsuz çömlekler dik kenarlı derin çömleklerin yanı sıra sığ kaseler gibi küçük boy kaplarda görülür. Ayrıca bunların haricinde hayvan biçimli kaplar da görülür. 3 adet bulunan bu kaplardan ikisi tahmini olarak küçükbaş hayvana diğeri yarım kalmış biraz daha büyük olduğu tahmin edilen hayvana aittir121.
Resim 29: Akarçay Tepe Kap Kaçak
(Nur Balkan Atlı, Mihriban Özbaşaran, Akarçaytepe, http://tacdam. metu. edu. tr/akarcay- tepe)Erişim Tarihi:15.11.2015
2002 kazılarında hammadde ve çeşitlilik açısından ve tür olarak küçük buluntular vardır. Kireç taşından yapılmış insan heykelleri, bilezik türü süs eşyaları, kireç taşından yapılmış kaplar, bezekli taşlar, hayvan heykelcikleri, baltalar ortaya çıkmıştır. Öğütme taşı, sapan taşları, ağırlık taşı ve boncuk gibi küçük taş ve yontma
121
Heval Bozbay, Akarçay Tepe Yerleşmesinden Neolitik Dönem’e Ait Üç Adet Hayvan Biçimli Minyatür Kap ya da Kap Biçimli Hayvan Figürini, S.D.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık 2013, Sayı:30, ss.. 177-184.
endüstrisinin varlığı bilinmektedir. İğneler, bızlar, spatula, kesici aletler gibi aletler de görülür. Ayrıca kilden yapılmış hayvan heykelcikleri ve oturmuş kadın heykeli de görülür122.
Resim 30: Akarçay Tepe Çizgili Taş Eser
(Nur Balkan Atlı, Mihriban Özbaşaran, Akarçaytepe, http://tacdam. metu. edu. tr/akarcay-tepe
Akarçay Höyüğünde en fazla görülen taş çeşiti çakmak taşlarıdır. Bunların renkleri, kalitesi, boyutları da farklılık göstermektedir. Farklı tarzlarda dilgiler ve yontma taş eserler, iki vurgulu dizgiler çoğunlukla görülür. Ayrıca bölgede obsidyenlerin varlığıda bilinmektedir. Yapılan inceleme sonucunda Doğu Anadolu Bölgesinde getirildiği düşünülür. Bu obsidyenlerin renkleri yeşil, gri ve kahverenginden oluşur123.
Höyükte yapılan kazılarda ele geçirilen kemiklerden dönemde at, geyik, ceylan, domuz, aslan, tavşan, köpek, sığır, koyun, keçi kemikleri görülür.
Bölgede bulunan tahıl ürünlerinde buğday ve arpa kalıntılarına ulaşılmıştır. Einkorn buğdayı, emmer buğdayı, kabuzsuz buğday ve kabuklu arpa görülen tarım ürünleridir. Ayrıca acı bakla, yabani tarım ürünleri de görülür.
122
Mihriban Özbaşaran, Akarçay Tepe, 2005, 28. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. cilt, Çanakkale, 2006. 123
Arimura Makoto, Balkan-Atlı Nur, Borell F., Cruells Walter, Duru Güneş, Erim-Özdoğan Aslı, Ibanez J., Maeda Osamu, Miyake Yutaka, Molist Miquel, Özbaçaran M. A New Neolithic settlement in the Urfa region : Akarçay Tepe, 1999. In: Anatolia Antiqua, Tome 8, 2000. s. 227-255.
Akarçay Tepe Çanak Çömleksiz Neolitik dönemden itibaren kesintisiz olarak yerleşimin görüldüğü ve yontma taş eserleri, mimari kalıntıları, süs eşyaları ile dönemine ışık tutan bir yerleşim yeridir.