Ahlak, genelde belli bir toplumun belli bir döneminde geçerli bireysel ve toplumsal davranış kurallarının tümü olarak tanımlanmış, ahlak gelişimi ise, çocukların belirli davranışları doğru ya da yanlış olarak değerlendirmelerine rehberlik eden ve kendi eylemlerini yönetmelerini sağlayan ilkeleri kazanma süreci biçiminde ele alınmıştır.36
Ahlak deyince akla ilk gelen şey insan davranışlarıdır. Đnsan haricindeki canlıların hareketlerine ahlaki davranış diyemeyiz. Çünkü ahlaki davranış, iyi-kötü seklinde değerlendirmelerde bulunabileceğimiz davranıştır. Bu değerlendirme de ancak, zeka sahibi varlıklar, yani sadece insan için düşünülebilir. Bu sebeple ahlak zeka ile bir arada bulunur. Delilerin davranışlarına iyi-kötü, yani ahlaklı ya da ahlaksız gibi yargıda bulunamayız. Bu da gösteriyor ki, ahlakın söz edildiği yerde insan, yani zeka, olgunlaşmış zihin vardır. Buna ilave olarak ahlakın bir de sosyal yönü vardır, eğer insanlar bir arada bulunmasalardı ahlaktan söz etmek mümkün olmazdı. Zira ahlak, insan ilişkilerini düzenleyen kurallar bütünüdür.37
Ahlaki gelişimde şahsiyet kavramı önem arz etmektedir. Şahsiyet ( kişilik) her insanın kendine özgü davranış eğilimlerinin dinamik bir bütünüdür. Kişiliğin kazanılmasında en önemli etken sosyal çevredir. Ama unutmamalıyız ki, hemen hiçbir şahsiyet özelliğinin soyaçekimden etkilenmemiş olması da imkansızdır. Bir insanın kadın veya erkek olması güzel veya çirkin olması, bünyesinin sağlam veya
36 Abide Güngör, s. 70.
hastalıklı olması onun şahsiyetine dolaylı şekilde etki eder. Bu özellikler insanların gerek sosyal çevrelerini, gerekse toplumun onlara karşı tutumlarını belirleyeceğine göre, soyaçekimin şahsiyetle ilgisi vardır. Ancak bu doğrudan değil dolaylı bir
şekildedir. Đnsanlar davranışlarının büyük bir kısmını iyi veya kötü şeklinde yargılarla değerlendirirler. Bu tür yargılara konu olan davranışlara ahlaki davranış denir. Bu da bize ahlak ile kişiliğin ne kadar bağlantılı olduğunu gösterir. Yani insanda nasıl bir şahsiyet varsa, ne tür davranış eğilimi varsa ahlaki davranışları da bu yönde olacaktır
Đnsan ahlaki davranışları bilmiş olarak doğmuyor. Bu davranışların farklı toplumlarda, farklı değerlendirilmesi onların sonradan öğrenilmiş olduklarını gösteriyor. Biz nasıl davranmamız gerektiğini yaşadığımız toplumun fertlerinden öğreniriz ve daha sonra da yeni gelen nesle aktarırız. Bu durumda ahlak öncelikle bir eğitim meselesi. Bu da tüm toplumun okul ve her insanın da bu okulun hem öğretmeni hem öğrencisi olduğu anlamına gelir. Đnsan ahlak kurallarını öğrenmek ve öğretmekle kalmaz, aynı zamanda bunları değiştirir ve başka insanlara yeni davranış örnekleri de sunabilir.38
Çocukta ahlaki gelişimin başlaması vicdanın uyanmasına bağlıdır. Vicdanın uyanmaya başlamasını en önemli işareti utanma ve suçluluk duygularının varlığıdır. Çocukta ahlak; duygusal, sosyal,zihinsel olmak üzere çok yönlü ve karmaşık bir süreç olarak gelişir ve yapılanır. Ahlak gelişiminin özelliklerini, ancak bu değişik boyutların her birini dikkate alarak, doğru bir şekilde tanımak mümkün görünmektedir. Ahlak gelişimi; kişilik gelişimi, toplumsal gelişim ve duygusal gelişim ile çok yakından ilişkilidir. Bu nedenle bazı gelişim kuramcıları ahlaki gelişimi, kişilik gelişiminin ya da toplumsal gelişimin içinde incelemişlerdir.
Ahlaki gelişim konusunda ilk kuramlardan birini Freud geliştirmiştir. Freud’un yapısalcı kişilik kuramına göre, kişilik üç sistemden oluşmaktadır: Đd, ego, süperego.
Đd, kişiliğin ilkel yönünü oluşturmakta, daima haz ilkesine göre hareket etmektedir.
Ego, kişilik yapısının gerçeklik ilkesine göre hareket eden ve kısmen de olsa bilinçli olan bölümüdür. Kişiliğin üçüncü bölümünü oluşturan süperego, kişiliğin ahlaki yönünü temsil eder. Yapısalcı kişilik kuramında ki üç sistemden en geç gelişen süper egodur. “Süperego, çocuğun ana babasından özümsemiş olduğu toplumsal kurallarla, geleneklere, göreneklere ve ahlak kurallarına göre şekillenir.39 Süperego, 6-11 yaşlar arasında gizil dönemde de gelişmeye devam eder ve çocuğun benlik kontrol mekanizması durumuna gelir. Çocuğun denetimi daha önceleri anne babaya bağlı iken, artık çocuk anne-babasının kısıtlamalarına uygun, kendi kısıtlamalarına uymaya başlar.
Piaget, zihinsel gelişim kuramında bireyin ahlaki gelişimini zihinsel gelişimle paralel giden bir oluş olarak görür. Bilişsel gelişim ile toplumsal deneyimler çocuğun kuralları, yasaları ve kişiler arası sorumlulukların anlamını daha güçlü bir biçimde kavramalarına yardımcı olur. Piaget ahlaki gelişmeyi iki aşamada incelemiştir.
1. Ahlaki Gerçekçilik (Başkalarının kurallarına uyma) Aşaması: 5- 10 yaş arasındaki çocuklar kurallara karşı güçlü bir saygı duygusu geliştirirler. Yani onlar bir diğerinin kanununa tabi olma durumundadırlar. Çocuğun otoriteye olan saygısı, onun yetişkinlerin kurallarının kutsal, değişmez olduğunu düşünmesine sebep olur. Piaget bu yaştaki çocuğun bilişsel sınırlılıklarının, onun ahlaki kanunları fiziksel kanunlarla karıştırmasına ve bu kanunları sabit, değişmez dışsal varlıklar olarak görmesine yol açtığına inanır.40 Özellikle 4-8 yaş arasındaki çocuklarda başkalarının
yasasına boyun eğme görülmektedir.
Çocuk ahlaki bir konuda, bir doğru bir de yanlış taraf olduğunu ve doğrunun kurallara uymak olduğunu düşünür. Yanlış davranışlar ise yetişkinlerin onaylamadığı ya da cezalandırdıkları davranışlardır. Bu dönemdeki çocuklar, bir davranışın yanlış olup olmadığını, davranış sahibinin niyetinden çok, nesnel sonuçlarına göre
39 Süleyman Abanoz, “6-12 Yaş Arası Çocukların Dini ve Ahlaki Gelişmelerinde Anne Babanın Rolü ( Đzmir, Sakarya örneği)”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2008, s. 44.
40 Recai Doğan, Cemal Tosun, “Đlköğretim 4. ve 5. Sınıflar Đçin Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi”, PegemA Yayınları, Ankara, 2003, s.108.
değerlendirirler. Örneğin, bu aşamadaki çocuk, kötü niyeti olmaksızın kapının arkasındaki 10 bardağı kıran çocuğun, gizlice kurabiye almaya çalışan ve 1 bardağı kıran çocuktan daha yaramaz olduğu yargısına varır. Çünkü çocuk sonucu sadece fiziksel sonucuna göre değerlendirmekte ve niyeti göz ardı etmektedir.41
2. Ahlaki Özerklik ( Görecelik) Aşaması: Bu aşamaya çocuk 10–11 yaşında ulaşmaya başlamaktadır. Bu dönemde çocuğun sosyal çevresi genişlemiş, akran gruplarından oluşan arkadaş sayısı artmıştır. Çocuğun diğer çocuklarla ilişki içine girmesi, çeşitli fikirlerle tanışmasına, bunlar arasında kıyaslamalar yapmasına ve böylece kurallar hakkındaki fikirlerinin değişmesine sebep olur. Ahlaki ilkeleri değişmeye başlar. Gelişmekte olan yeni ahlak, kurallara kayıtsız şartsız itaati ve saygıyı gerekli kılan heteronom ahlakın yerini almaya başlar. Bu dönemde ahlak kuralları artık değişmez değildir. Çocuk bu kuralların insanlar tarafından konulduğunu ve anlaşmaya dayalı olduğunu, yine şartlara göre değiştirilebileceğini fark edebilir hale gelir.42
Bu dönemde, yapılan yanlış davranışta, bozulan kurallarda niyete dikkat edilmektedir. Birey yanlış yapsa da hangi niyetle yaptığı artık önemlidir. Sadece olayların fiziksel sonuçlarına bakılmamaktadır. Piaget, çocukların yaşıt gruplarına karşı daha duyarlı oldukları ölçüde daha özerk duruma geldiklerini ve yaşıtlarınınkiyle uyuşan ahlak stratejilerini kabul etme eğiliminde olduklarını belirtir. Bunu model alma ya da taklit süreci ile değil, daha çok benmerkezcilikte bir azalma olduğu ve böylece bir başkasının bakış açısını alabildikleri ve işbirliği halinde karşılıklılık ilkesiyle davranabildikleri için yaparlar.43
Kohlberg, Piaget’in zihinsel gelişim (bununla beraber gelişen ahlak gelişim) kuramını zenginleştirerek yeniden ele almıştır. Piaget, 12 yaşındaki çocuklar üzerinde araştırmalar yapmıştır. Kolberg ise bunu 16 yaşındaki çocuklara kadar
41 Abide Güngör, s. 74-75.
42 Recai Doğan, Cemal Tosun, s. 109. 43 Abide Güngör, s. 76.
genişletmiştir. Kohlberg ahlaki gelişimin, genel bilişsel yeteneklerdeki ikilemelere dayandığını, bilişsel ilerlemelerde olduğu gibi ahlaki aşamaların birinden diğerine geçen ve bir öncekinin yerini alan değişmez diziler içinde ortaya çıktığına inanmıştır. Kohlberg, bu zihinsel gelişimin seyrine paralel olarak bireylerde ortaya çıkan ahlaki gelişimin üzerinde durmuştur.44
Kohlberg’in merhaleler (aşamalar) teorisi ve özellikleri şunlardır:
I. Gelenek Öncesi Dönem (0–9 yas)