İnsan, tabiat gereği toplumsal ve sosyal bir varlıktır ve yapısı gereği sosyal ilişkileriyle tanınmaktadır. Diğer bir ifade ile insanlar diğer insanlarla sürekli bir temas halindedir. İnsanlar, ancak toplumsal yaşama katılarak, diğer insanlarla bir araya gelip etkileşimde bulunarak ihtiyaçlarını giderebilir, gizillerini gerçekleştirebilirler. Bunların gerçekleşebilmesi için ise ekonomik hayatta da insanın yapısını ve ihtiyaçlarını önemsemek gerekir.72 Bu nedenle insan ihtiyaçlarının neler olduğunu anlamak için aşağıda Abraham H. Maslow’un ihtiyaçlar teorisi ele alınacaktır.
En yaygın teorilerden biri olan ihtiyaçlar (motivasyon) teorisi ilk kez Amerikalı araştırmacı Abraham H. Maslow tarafından 1943 yılında “A Theory of Human Motivation” raporunda ve “Motivation and Personality” kitabında sunulmuştur. İnsan psikolojisini anlatan Maslow’un ihtiyaçlar teorisi, insanın toplam ihtiyacına dayalı olan bir teoridir. Bu kuramında insan ihtiyaçlarının sınıflandırılması için bir kişiyi neyin motive ettiğini tarif etmiştir. Bu sınıflandırma beş tane tekrarlanan faktörün bulunduğu on üç kritik konulardan hazırlanmıştır ve bu beş tane tekrarlanan faktörden insanların ihtiyaçlarını hiyerarşide sıralamıştır.73 Böylece Maslow insan ihtiyaçlarını beş kategoriye ayırarak hiyerarşik bir sistem kurmuştur. Maslow’un yaptığı bu sınıflandırmada temel aldığı iki varsayım vardır; İlk olarak, insan
71 İsmet Galip Yolcuoğlu, Türkiye’de Sosyal Refah Devletine Geçiş Süreci, 1. Basım, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2012, s. 74-75.
72 Süleyman Erdal, Küreselleşme Sürecinde Refah Devleti Uygulamaları Açısından İsveç Modelinin
Değerlendirilmesi, Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Maliye Anabilim Dalı, s. 6.
28 davranışlarının temelinde ihtiyaçlar vardır. İkincisi ise, bazı ihtiyaçların tatmini diğerlerinden daha önemlidir. Böylece insanlar zorunlu ve önemli ihtiyaçlarını karşıladıktan sonra, diğer ihtiyaçlarını karşılamaya başlar. Bu nedenle bireylerin ihtiyaçları ne olduğunu anlamak ve bilmek gerekir.74
Şekil 2: Maslow’un İhtiyaçlar Teorisi
Yukarıda Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisi bulunmaktadır. Görüldüğü üzere ihtiyaçlar hiyerarşik olarak düzenlenmiştir. Yani bir sonraki ihtiyacı karşılamak için, ondan önceki ihtiyaç bir ölçüde ele alınmalıdır. Sosyal ihtiyaçları ve kendini geliştirmeye odaklanmadan fiziksel ihtiyaçların karşılanması gereklidir.
74 Turkut Göksu, Maslow’un İhtiyaçlar (Güdüler) Piramidi ve Polisin Yabancılaşma Olgusu, Polis Bilimleri
Dergisi, Cilt 4, Sayı 3-4, 2002, s. 1.
Kendini Gerçekleştirme İhtiyaçları Saygınlık İhtiyaçları Sosyal İhtiyaçlar Güvenlik İhtiyaçları Fizyolojik İhtiyaçlar
29 Maslow’a göre iki önemli ifade vardır. İlk olarak, bir ihtiyaç karşılandıktan sonra, artık bir ihtiyaç değildir. İkinci olarak, karşılanmış olan bir ihtiyaç artık motive edici değildir. Bu nedenle bir sonraki ihtiyacı karşılamak için, bir önceki ihtiyaç tam olarak karşılanmamalıdır.
Maslow’un ihtiyaçlar piramidini yukarıda da görüldüğü üzere beş basamakta ele alınabilir ve bunlar sırasıyla şöyledir:
Fizyolojik İhtiyaçlar: Fizyolojik veya fiziksel ihtiyaçlar bir insanın biyolojik olarak
yaşamını sürdürebilmesi için gerekli olan temel/zorunlu ihtiyaçlardır.75 Bu kategori yiyecek, içecek, barıma, nefes alıp verme, neslini devam ettirmek için cinsellik, uyku vs. gibi ihtiyaçları kapsamaktadır. Fizyolojik ihtiyaçlar en baskın ihtiyaçlardır ve ilk önce karşılanacak ihtiyaçlardır çünkü bu ihtiyaçların karşılanmaması durumunda, diğer ihtiyaçlar pasif ve arka planda kalacaktır.76 Örneğin eğer açlık baskın ise o zaman yiyecek bir şeyler almak lazım çünkü doğal olarak besin olmadan vücudun hiçbir fonksiyonu olamaz ve karnı aç olan insanların aklına sevgi, sanat gibi yüksek ideallerle ilgili düşünce gelmez. Bu nedenle fizyolojik ihtiyaçlar yaşam gerekliliği için bir zorunluluktur.
Güvenlik İhtiyaçları: Fizyolojik ihtiyaçlarını belirli bir dereceye kadar karşıladıktan
sonra güvenlik ihtiyaçları belirgin olmaya başlar. Bu kategoriye giren ihtiyaçlar emniyet, güven, düzen ve değişmezlik, para biriktirme arzusu, güvenli bir sosyal ve siyasal çevre oluşturmak, doğal felaketlere, savaşlara ve hastalıklara karşı çeşitli sigorta vs. gibi ihtiyaçlardır. Bu aşama önemlidir çünkü eğer güvenlik ihtiyaçları giderilmezse o zaman şüphe duygularına yol açabilir. Bu ihtiyaçlar insanları güvende hissetmesini sağlamaktadır ve böylece fizyolojik ihtiyaçlarını kolayca karşılayabileceği anlamına gelmektedir. Bu aşamada şimdiki ve gelecekteki güvenlik düşünülmektedir.77 Çünkü bir birey kendini güvende hissederse, sadece kendi ihtiyacının giderilmesi ile ilgilenmez, çünkü sevgi ve dostluğun da bir ihtiyaç olduğu
75 Turkut Göksu, Maslow’un İhtiyaçlar (Güdüler) Piramidi ve Polisin Yabancılaşma Olgusu, Polis Bilimleri
Dergisi, Cilt 4, Sayı 3-4, 2002, s. 1.
76 Stine Bie Pedersen, Motivation På Arbejdspladsen, Erhvervsøkonomisk Institut, Aarhus, 2010, s. 19. 77 Turkut Göksu, Maslow’un İhtiyaçlar (Güdüler) Piramidi ve Polisin Yabancılaşma Olgusu, Polis Bilimleri
30 için çevresini de dâhil etmeye başlayacaktır. Bu aşamadan sonra sosyal ihtiyaçlar aşaması gelmektedir.78
Sosyal İhtiyaçlar: Fizyolojik ve güvenlik ihtiyaçlar belirli bir ölçüde karşılandıktan
sonra sosyal ihtiyaçlar su yüzüne çıkmaktadır çünkü Maslow’a göre insanlar sosyal bir varlıktır.79 İnsanlar başka insanlarla bir arada yaşamak, onları sevmek ve onlar tarafından sevilmek ister. Aile sevgisi yaşamın farklı dönemlerinde bireyin kişiliğini etkilediği ve bir şekilde kendini gösterdiği için sevgi ihtiyacının karşılandığı temel kurum ailedir. Burada anne-babanın, kardeşlerin ve yakın akrabaların sevgisini hissetmek ileride kendisi bir aile kuracağı zaman oldukça önemlidir. Sosyal ihtiyaçlara örnek olarak aile, arkadaş, sevgi, sosyal hayat ve sosyal üyelik verilebilir.80
Saygınlık İhtiyaçları: İlk dört ihtiyaç karşılandıktan sonra, diğer insanlardan saygı
ve tanınması için bir arzu doğmaktadır. Bunun yanı sıra kendine güven, özsaygı vs. odak noktası olmaktadır. Maslow’un saygınlık ihtiyacı ikiye ayrılmaktadır. İlk olarak insanın kendine duyduğu saygı, yani özsaygı ihtiyacı vardır. Burada birey başarı ve hizmet gibi nedenlerle başkaları tarafından değer görülmek ve takdir edilmek ister. İkincisi ise başkalarının saygısıdır. Burada kişinin kendi kendine saygı göstermesi ve kendini takdir etmesidir. Başarısı ve hizmeti için başkaları tarafından tasvip edilen insanın kendine güveni gelir. Bu kategoriye örnek olarak kendine saygı duyan, güçlü olmak ve başarılı olmak ister. İkinci kategori olan başkalarının saygısını istemede ise tanıma, prestij ve statü elde etme, önemli olma ve üstün olma gibi isteklerdir.81
Kendini Gerçekleştirme: Son olarak Maslow piramidin en üstünde bulunan kendini
gerçekleştirme ihtiyaçlarından söz etmektedir. Bu ihtiyaç diğer dört ihtiyaçlar gibi eksikliklerden dolayı değil, kendini gerçekleştirmek içindir. İlk dört ihtiyaç karşılandıktan sonra birey eksik bir şeyin olduğunu hissedilebilir. Kendini gerçekleştirme meydana gelmezse kişi bir boşluk hissedecek ve kendisinde bir
78 Helle Husby, Louise Højmark Nielsen, Motivationsteorier På Tværs Af Kulturer, 2010, s. 20. 79 Stine Bie Pedersen, Motivation På Arbejdspladsen, Erhvervsøkonomisk Institut, Aarhus, 2010, s 21. 80 Turkut Göksu, Maslow’un İhtiyaçlar (Güdüler) Piramidi ve Polisin Yabancılaşma Olgusu, Polis Bilimleri
Dergisi, Cilt 4, Sayı 3-4, 2002, s. 1.
81 Cemalettin Parıltı, Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Kuramında Kendini Gerçekleştirme İhtiyacı, Gazi Üniversitesi İİBF, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü, Yönetim ve Çalışma Psikolojisi Anabilim Dalı, s. 272.
31 huzursuzluk doğacaktır. Bu ihtiyaç, ilk dört ihtiyaca göre farklı ve terstir çünkü karşılandıkça daha fazla arzu edilir ve etkisi sürekli ve arttırarak devam ettirebilir.82 İhtiyaçlar hiyerarşisinin en tepesinde bulunan kendini geliştirme ihtiyacında bireyler kendini tamamlamak böylece kendini gerçekleştirmek istemektedir. Burada kişi kendi potansiyelini gösterebilmek için, bir işi yalnız başına yapması, yaratıcı olabilmek, olağanüstü şeyler yapmak ve kendini ispat etmek için sürekli kendini geliştirecek ve idealleri ve becerilerini gerçekleştirme gereksinimi duyacaktır.83 Burada amaç ideal insan, bilge kişi özelliklerine erişmek olduğu için herkes bu noktaya ulaşamayabilir. Bu ihtiyacın ortaya çıkabilmesi için kişinin sosyal yaşamda yerini bulmuş, istediği ortam ve işe kavuşmuş ve psiko-fizyolojik bakımdan yeterince gelişmiş olması gerekmektedir.84
Kendini gerçekleştirme ihtiyacının özelliklerine örnek olarak şunlar verilebilir:85 • Kendini ve başkalarını oldukları gibi kabul eder.
• Doğayı kabul eder.
• Bakış açıları geniştir ve demokratiktirler. Ayrıca gerçeği olduğu gibi algılayıp içinde bulundukları ortama, içinde bulundukları koşulları önyargısız, oldukları gibi algılarlar.
• İnsanlığa değer verir ve sadece kendi sorunlarıyla değil, kendi sorunlarının dışındaki sorunlarla da ilgilenirler.
• Kendiliğinden hareket ederler.
• Daha derin kişiler arası ilişkiler kurabilirler. Kendini gerçekleştiren kişiler herkese karşı sevgi ve sempati duyarlar.
• Yaratıcıdırlar çünkü kendilerine güvenleri olduğu için düşünüp, üretebilirler. • Dürüsttür ve öz kültürlerinin içselleştirmesine dirençlidirler. Ayrıca düşünce
ve davranış içtendir.
82 Stine Bie Pedersen, Motivation På Arbejdspladsen, Erhvervsøkonomisk Institut, Aarhus, 2010, s. 23. 83 Cemalettin Parıltı, Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Kuramında Kendini Gerçekleştirme İhtiyacı, Gazi Üniversitesi İİBF, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü, Yönetim ve Çalışma Psikolojisi Anabilim Dalı, s. 273.
84 Turkut Göksu, Maslow’un İhtiyaçlar (Güdüler) Piramidi ve Polisin Yabancılaşma Olgusu, Polis Bilimleri
Dergisi, Cilt 4, Sayı 3-4, 2002, s. 1.
85 Samsun Engelliler Federasyonu, Kendini Gerçekleştiren Engel, http://www.samef.org.tr/yazi.php?yazi=60 (Erişim tarihi: 07.03.2017).
32 Günümüzün modern toplumunda Maslow’un ihtiyaçlar piramidinin tersine çevrildiği iddia edilmektedir. Teoride fiziksel ihtiyaçlar hâlâ temel ihtiyaçları oluşturmaktadır fakat genellikle refahı yüksek olan Batı dünyasında, insanlar fiziksel ihtiyaçlarını ve güvenlik ihtiyaçları yerine getirilmiş olduğu için artık bu ihtiyaçların yerine kendilerini gerçekleştirmeye başlayacaklardır. Yüksek yaşam standartlarına ulaşmış olan bu toplumlar artık sosyal ihtiyaçlar ve kendini gerçekleştirme üzerinde daha fazla odaklanmaktadırlar. Bir örnek vermiş olursak; günümüzde sanayileşmiş dünyada birçok insan artık temel ihtiyaçlarımızın karşılanmasını bir sorun olarak görmemektedir. Bu nedenle edilen talepler piramidin daha yukarısında olan ihtiyaçlar tarafından yönlendirilecektir. Örneğimizi bir mont üzerinde devam ettirsek; mont, kendimizi soğuklara karşı sıcak tutmak için temel bir ihtiyaçtır. Fakat insanlar, gireceği toplumun içine uygun olması için “doğru ve iyi montu alayım” diyerek kolayca sosyal ihtiyaç tarafından yönlendirilebilir. Veya “ben bu harika montu hak ettim” diyerek saygınlık ihtiyacı tarafından, hatta daha lükse kaçarak; “bir gün Gucci markalı monta sahip olabileceğimi hiç tahmin etmezdim” diyerek zirveye yani kendini gerçekleştirme ihtiyacına ulaşmaya çalışmaktadır.86 Bir başka örnek olarak Facebook gibi sosyal medyalar ve wifi verilebilir çünkü genelde iki veya bir grup arkadaş cafeye gittiklerinde yiyecek-içecek siparişi vermeden önce wifi şifresini sormaktadırlar. Bu nedenle özellikle birçok gelişmiş refah devletlerinde Maslow- piramidin tersine çevrildiğinden bahsedilebilir.
Tablo 2: Maslow ve Allardt’ın İhtiyaçlar Teorilerinin Karşılaştırılması
Maslow Allardt
Fiziksel ihtiyaçlar
Sahip Olmak Güvenlik ihtiyaçları
Sosyal ihtiyaçlar Sevmek Saygınlık ihtiyaçları
Olmak Kendini gerçekleştirme ihtiyaçları
Maslow ve Allardt tarafından öne sürülen iki teori de ihtiyaç temelli teoridir. Farklı olarak Allardt’ın teorisi özellikle İskandinavya ülkeleri için önemlidir. Yukarıdaki tabloda iki teori karşılaştırılmıştır.
86 Heidi Hansen, Branding, Teori, Modeller og Analyse, 1. Basım, Frederiksberg C: Specialtrykkeriet Viborg, 2012, s. 21.
33 İnsanın yapısı ve insan ihtiyaçlarıyla ilgili temel teorilere bakarak ve ifadelere dayanarak şu sonuca varabiliriz: insanın toplum içerisinde yaşayan hem ekonomik hem de sosyal bir varlık olduğu için, Maslow’un hiyerarşisinden hareketle; sosyal ihtiyaçlar, saygınlık ihtiyaçları ve son olarak kendini gerçekleştirme ihtiyaçlarına ulaşabilmeleri için her şeyden önce, herkesin asgari düzeyde uygun bir yaşam için beklenilen haklara sahip olması anlamında beslenme, barınma, güvenlik, eğitim gibi temel ihtiyaç gereksinimlerini karşılamaları lazımdır.