Abdülhayy el-Leknevî

Muhammed Abdülhayy b. Muhammed Abdülhalîm b. Muhammed Emînullah, 26 Zilkade 1264/23 Ekim 1848 tarihinde Banda’da (Hindistan) doğdu. Soyunun dayandığı Ebû Eyyûb el-Ensârî’ye nisbetle Ensârî, doğduğu kasabaya (Sihâlî) nisbetle Sihâlevî, kasabanın bağlı olduğu şehre (Leknev) nisbetle de Leknevî olarak anılmaktadır. Künyesi Ebü’l-Hasenât’tır1348.

10 yaşında iken hıfzını tamamlayan Leknevî, bölgenin tanınmış âlimlerinden olan babası Muhammed Abdülhalîm’den (ö. 1285/1868) aklî ve naklî ilimler ile Farsça ve yazı dersleri aldı. Ardından babasıyla birlikte Haydarâbâd’a gitti ve onun müderrislik yaptığı Medresetü’n-Nizâmiyye’de bir taraftan babasından ders alırken diğer taraftan tedris ve telif çalışmalarında bulundu. 15 yaşında iken yine babasıyla hacca gitti ve dönüşte bir süre daha Haydarâbâd’da ilmî çalışmalarına devam etti1349. Daha sonra memleketi Banda’ya döndü ve 1283/1866 yılında amcası Muhammed Mehdî’nin kızıyla evlendi1350. Babasının Haydarâbâd Adâlet Bakanlığı’nı yürütürken vefat etmesi üzerine, bu görev kendisine teklif edildiyse de ilmî faaliyetlerinin aksamasından endişe ettiği için bunu kabul etmedi1351_.

1292/1875 yılında ikinci kere hacca giden Leknevî, burada ve yolculuk esnasında uğradığı yerlerde birçok ilim adımından istifade etti, yazma ve az bulunan matbu eserler temin etti1352_{. Ahmed b. Zeynî Dehlân (ö. 1304/1886), Osman ed-Dimyâtî, Abdurrahmân}

b. Muhammed el-Küzberî (ö. 1262/1846), Ebû Ali Muhammed el-Ömerî ve Muhammed b. Abdullah b. Humeyd onun icâzet aldığı âlimlerden bazılarıdır1353.

1345 _{Yahya, a.g.e., s. 18-19.}

1346 _{Reşîd, a.g.e. (Muhammed Avvâme’nin yazısı), s. 135.}

1347 _{Bkz. Reşîd, a.g.e. (Muhammed Avvâme’nin yazısı), s. 124, 135, 150; İbn Hacer, a.g.e. (nâşirin girişi), I,} 22.

1348 _{Leknevî, er-Raf'u ve't-tekmîl (muhakkikin girişi), s. 19-20.} 1349 _{Leknevî, a.g.e., s. 21.}

1350 _{Nedvî, Abdülhayy el-Leknevî, s. 73-74.} 1351 _{Leknevî, a.g.e., s. 27-28.}

1352 _{Leknevî, el-Ecvibetü’l-fâzile (muhakkikin girişi), s. 13.} 1353

191 Yukarıda temas edildiği üzere daha öğrencilik yıllarında ders vermeye başlayan1354 Leknevî, aralarında Zâhir Ahsen en-Nimevî (ö. 1327/1907), Abdülhamîd el-Ferâhî (ö. 1348/1930) ve Abdülbâkî el-Leknevî’nin (ö. 1364/1944) de bulunduğu çok sayıda öğrenci yetiştirdi1355.

1303/1886 yılının ortalarında hastalanan Leknevî, 30 Rabiulevvel 1304/27 Aralık 1886 pazartesi gecesi 39 yaşında iken Leknev’de vefat etti1356_.

Hadis ve fıkıh ilimlerinde söz sahibi olan Leknevî, fıkhu’l-hadiste oldukça mahirdir1357_{. Hanefî olmasına rağmen mezhebin görüşüne muhalif açık bir delil}

bulduğunda onunla amel eden1358 Leknevî, kelam, tefsir, usûl-i fıkıh, tarih, siyer, terâcim, ensâb, lugat, nahiv, sarf, mantık, münazara, felsefe gibi değişik ilimlerde derin bilgiye sahiptir. İlmî çalışmalarında dikkatli, kudretli, mütevazı, insaflı, dengeli olarak kabul edilen Leknevî’nin kaynak eserlere vukûfu ilim adamlarının hayretini celbetmiştir1359.

Tahkik ederek neşrettiği kitaplara mukaddimeler yazmak, eserin müellifi, şârihleri, o sahada yazılan diğer eserler hakkında bilgi vermek, eserin muhtelif nüshalarına başvurarak güvenilir bir nüsha ortaya koymak ve gerekli yerlere notlar düşmek suretiyle o zamana göre yeni bir tahkik usûlü geliştirdiği kabul edilmiştir1360_.

Sıddîk Hasan Han (ö. 1307/1890) ve Sehsevânî ile yazılı tartışmaları olmuştur1361. İngiliz idaresinin Hind alt kıtasını işgalinin en yoğun yaşandığı dönemde dinin temel kaynaklarına dönüş hareketine önem vermiş, bu durum halkın kendisine olan güvenini arttırmıştır. Seyyid Ahmed Han öncülüğünde devam eden İngiliz yanlısı çabaların halk nezdindeki etkisinin azalmasında önemli rol oynamıştır1362.

Eser vermeye henüz 12 yaşında iken başlayan ve seyahatlerinde bile telif çalışmalarına ara vermeyen Leknevî’nin İslâmî ilimlerin değişik alanlarında kaleme aldığı eserlerin sayısı 120’ye ulaşmaktadır1363. Öne çıkan bazıları şunlardır: 1. Şerhu’l-Hısni’l-

1354 _{Leknevî, er-Raf'u ve't-tekmîl, s. 21.} 1355 _{Davudî, a.g.e., s. 177; Nedvî, a.g.e., s. 320.} 1356 _{Bkz. Nedvî, a.g.e., s. 79-80.}

1357 _{Leknevî, et-Ta’lîku’l-mümecced (Abdülfettâh Ebû Gudde’nin takdimi), I, 39.}

1358 _{Ebû Gudde, Zaferü'l-emânî (muhakkikin girişi), s. 7; Daudî, a.g.e., s. 176; Nedvî, a.g.e., s. 321.} 1359 _{Leknevî, et-Ta’lîku’l-mümecced (Abdülfettâh Ebû Gudde’nin takdimi), I, 39.}

1360 _{Bkz. Hatiboğlu, “Leknevî”, DİA, XXVII, 134.}

1361 _{Leknevî, el-Ecvibetü’l-fâzile (muhakkikin girişi), s. 16; Daudî, a.g.e., s. 176; Nedvî, a.g.e., s. 321.} 1362 _{Hatiboğlu, a.g.e., XXVII, 134.}

1363

192

Hasîn li’bni’l-Cezerî1364. 2. Tuhfetü’l-ahyâr bî ihyâi sünneti Seyyidi’l-ebrâr1365. 3. İkâmetü’l-hücce alâ enne’l-iksâre fi’t-teabbudi leyse bi bid’a1366. 4. et-Ta’lîku’l-mümecced

alâ Muvattai’l-İmâm Muhammed1367. 5. er-Raf'u ve't-tekmîl fi’l-cerhi ve’t-ta’dîl1368. 6. el-

Âsârü’l-merfûa fi’l-ahbâri’l-mevzûa1369. 7. el-Ecvibetü’l-fâzile li’l-es’ileti’l-aşereti’l-

kâmile1370. 8. Hayru’l-haber fî ezâni hayri’l-beşer1371. 9. Zaferü'l-emânî bi-şerhi

Muhtasari's-Seyyidi'ş-Şerîf el-Cürcânî fî mustalahi’l-hadîs1372. 10. es-Siâye fî keşfi mâ fî Şerhi’l-Vikâye1373. 11. Umdetü’r-riâye fî halli Şerhi’l-Vikâye1374. 12. Hâşiyetü’l-Hidâye1375. 13. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye1376.

Leknevî hakkında bizzat kendisinin kaleme aldığı ve değişik eserlerinin başında yer verdiği biyografisi1377 yanında, Veliyyüddîn en-Nedvî’nin el-İmâm Abdülhayy el-Leknevî

Allâmetü’l-Hind ve İmâmü’l-muhaddisîn ve’l-fukahâ1378 isimli bir kitabı ile Abdülfettâh Ebû Gudde’nin tahkik ettiği veya takriz yazdığı kimi eserlerinin girişlerinde yer alan yazılar1379 bulunmaktadır. Türkiye’de Hilal Mertoğlu tarafından, Abdu'l-Hayy el-

Leknevi'nin Hayatı ve Hadis Anlayışı adıyla bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır1380. Ayrıca

1364 _{Leknev 1278, 1306, Mekke 1304, 1307.}

1365 _{Hindistan 1288, 1292. Bu eserin Abdülfettâh Ebû Gudde tahkikli baskılarıyla ilgili bilgi ileride} verilecektir.

1366 _{Hindistan 1291, Leknev 1337. Eserin Abdülfettâh Ebû Gudde tahkikli baskılarıyla ilgili bilgi ileride} verilecektir.

1367 _{Leknev 1297, 1306 (taşbaskı), 1346; nşr. Takıyyüddîn en-Nedvî, I-III, Dımaşk-Beyrut, 1412/1991.} 1368 _{Leknev 1301/1884 (Zehebî’nin Mîzânü’l-i’tidâl’i ile birlikte). Bu eserin Abdülfettâh Ebû Gudde’nin}

tahkikiyle yapılan sekiz ayrı baskısı ile ilgili olarak ileride ayrıca bilgi verilecektir. 1369 _{Leknev 1304; nşr. M. Saîd Besyûnî Zağlûl, Beyrut 1405/1984.}

1370 _{Bu eser ilk defa Abdülfettâh Ebû Gudde tarafından tahkikli bir şekilde yayınlanmış olup, yayın bilgileri} ileride verilecektir.

1371

Leknev 1303, 1323 (Leknevî’nin Mecmûatü’r-resâili’s-sitte’si içinde).

1372 _{Leknev 1304, thk. Takıyyüddîn en-Nedvî, Dubâi 1415/1995. Abdülfettâh Ebû Gudde’nin tahkikli neşri ile} ilgili bilgi ileride verilecektir.

1373 _{Delhi 1306, 1328, 1331; Leknev 1314 (Mergînânî’nin Hidâye’si ile birlikte).} 1374 _{Leknev t.y., Delhi 1916 (Leknevî’nin Mukaddimetü Umdeti’r-Riyâye’si ile birlikte).} 1375

Leknev 1324 (Mergînânî’in Hidâye’si ile birlikte).

1376 _{Leknev t.y. (Matbaa-i Çeşme-i Feyz); Kahire 1324/1906; nşr. Ahmed Za’bî, Beyrut 1418/1998} (Leknevî’nin et-Ta’lîkâtü’s-seniyye ale’l-Fevâidi’l-behiyye’si ile birlikte).

1377 _{Leknevî’nin En-Nâfiu’l-kebîr li men yutâliu’l-Câmiu’s-sagîr, et-Ta’lîku’l-mümecced alâ Muvattai’l-İmâm}

Muhammed, es-Siâye fî Keşfi mâ fî Şerhi’l-Vikâye, Umdetü’r-riâye fî halli Şerhi’l-Vikâye ve et-Ta’lîkâtü’s- seniyye ale’l-Fevâidi’l-Behiyye isimli eserlerinde yer alan otobiyografileri Abdülfettâh Ebû Gudde tarafından derlenerek yine kendisinin er-Raf'u ve't-tekmîl isimli eserinin girişinde neşredilmiştir. (Bkz. s. 18-33). Ebû Gudde’nin bu derlemesi Nizameddin İbrahimoğlu tarafından Türkçeye tercüme edilerek yayınlanmıştır. Bkz. “Kendi Kaleminden İmâm Leknevî (1264-1304/1848-1887); Hayatı ve Eserleri”, İHAD, Konya 2005, sy. 6, s. 41-54.

1378 _{Dımaşk-Beyrut 1415/1995.}

1379 _{Bkz. Leknevî, er-Raf'u ve't-tekmîl (muhakkikin girişi), s. 18-39; a.mlf., el-Ecvibetü’l-fâzile (muhakkikin} girişi), s. 11-16; a.mlf., et-Ta’lîku’l-mümecced (Abdülfettâh Ebû Gudde’nin takdimi), I, 38-44; a.mlf.,

Tuhfetü'l-ahyâr (muhakkikin girişi), s. 31-37. 1380

193

DİA’da İbrahim Hatiboğlu tarafından kaleme alınmış “Leknevî” maddesi1381 de bulunmaktadır.

Hocası Kevserî’nin Leknevî’nin eserlerini okumasını tavsiye etmesi üzerine onun kitaplarını okuyan1382 Ebû Gudde’nin, tanıdıkça Leknevî’ye olan sevgi ve saygısı artmıştır. Yeri geldikçe onun ilmî derinliği, uslûbü ve ahlâkına olan hayranlığını ifade etmekten de geri kalmayan1383 _{Ebû Gudde, Hindistan ve Pakistan seyahatinde onun evini ve kabrini}

ziyaret etmiş, ailesiyle görüşmüştür1384. Tahkik çalışmalarına Leknevî’nin er-Raf'u ve't-

tekmîl isimli eseriyle başlayan Ebû Gudde, ileriki aşamalarda onun 5 adet eserini daha tahkik ederek yayınlamıştır. Ayrıca daha önce temas edildiği üzere başladığı halde vefatı dolayısıyla yarım kalan bazı tahkik çalışmaları da bulunmaktadır.

Leknevî ile hocası Kevserî’nin ilmî kişilikleri arasında büyük bir benzerlik olduğunu ifade eden1385 Ebû Gudde, Leknevî’nin İslâmî ilimlerin değişik alanlarında ve çok sayıda eser vermesi, seyahatlerinde de eser çalışmalarına devam etmesi, onun geliştirdiği tahkik usûlü, hadis-fıkıh ilişkisindeki yaklaşımı, fıkhu’l-hadise önem vermesi, fıkhî mezheblere bağlılık anlayışı, kaynaklara olan vukufu, eserlerinde ele aldığı konuları çok sayıda ve pek bilinmeyen nakillere yer vererek zenginleştirmesi, araştırmalarındaki titizliği, ölçülü ve insaflı oluşu ve meseleleri bir sonuca ulaştırmadaki mahareti1386 noktalarında kendisinden etkilenmiştir.