AB’ye Uyum Sürecinde Türkiye’de Sosyal Politika

İstihdam ve Sosyal İşler Komiseri Anna Diamantopoulou, AB’nin Yeni Sosyal Politika Gündemi’ni şu şekilde ifade etmektedir: “Yeni Sosyal Politika Gündemi, sosyal politikanın Birlik çapında uyumlaştırılması için herhangi bir yeni mevzuat ya da işverenlere yeni bir yük getirmeyecektir. Bu hususu özellikle vurgulamak isterim. Gündemin odak noktası nitelikli istihdam, nitelikli sosyal politika ve nitelikli endüstri ilişkilerinin geliştirilmesidir.”67

AB Komisyonu, birliğin sosyal önceliklerini şöyle sıralamaktadır: • İstihdam stratejisi

• İş sağlığı ve güvenliği • Sosyal diyalog

• Sosyal katılım ve sosyal koruma

• İş Hukuku (Bazı çalışma türleri ve sürelerine ilişkin düzenlemeler, iflas vb. hallerde çalışanların korunması, işçi temsilciliği)

66 _{Ali Yaşar SARIBAY, Postmodernite sivil Toplum ve İslam, Alfa Yayınları, İstanbul, 2001, s:119} 67 _{Avrupa Birliği’nin Sosyal Solitika Gündemi, Avrupa Komisyonu’nun Konsey, Avrupa}

Bu maddelerin önemli bir kısmında da uygulamalar, Yardımcılık (Subsidiarity) ilkesi çerçevesinde ulusal otoritelere ve güçlü işçi ve işveren örgütlerinin uzlaşısına bırakılmaktadır.68

AB Komisyonu, birliği yatırım için çekici hale getirerek istihdam imkanlarını artırabilmek için 8 önlem belirlemiştir. Bunlar:

• Avrupa’da yenileşme ve bilgiyi desteklemek, • Devlet yardımı politikasının reformu,

• İs dünyası için hukuki çerçevenin basitleştirilmesi ve geliştirilmesi, • Hizmetler sektörü açısından iç pazarın tamamlanması,

• Dünya Ticaret Örgütünün 4. Bakanlar Konferansında (Doha Roundu) imzalanan anlaşmasının tamamlanması,

• Malların, isçilerin ve hizmetlerin serbest dolaşımı önündeki engellerin kaldırılması ve özellikle akademisyenlerin hareketliliğinin artırılması, • Ekonomik göçe ilişkin ortak yaklaşımın geliştirilmesi,

• Ekonominin yeniden yapılandırılmasının sosyal sonuçlarına ilişkin çabaların Desteklenmesi şeklinde sıralanmaktadır.69

Avrupa Birliği 1998 yılından bu yana Türkiye ile ilgili ilerleme raporları yayınlamaktadır. Bu raporlar Türkiye’nin siyasal kriterler ve müktesebat açısından AB’ye uyumunu değerlendirmektedir. Avrupa Birliği Komisyonu 2002 Türkiye Raporu da sosyal ve sendikal haklar konusunda ve sosyal politika uyumu konusunda önemli saptamalar içermektedir.70

Önceki yıllarla karşılaştırıldığında 2002 raporunda sosyal haklar bölümünün detaylandığı ve eleştirilerin arttığı görülmektedir. Raporun 'sosyal politika ve istihdam' bölümü Türkiye'nin sosyal politikalarının ve çalışma mevzuatının AB

68 _{TİSK, “Sosyal Politika ve İstihdam” Başlıklı AB Müktesebatı ve Türkiye, TİSK AB} Mevzuatını İnveleme Komisyonu Raporu, 17 Mart 2004, s:5

69 _{ÇSGB, AB Koordinasyon Daire Başkanlığı Bülteni, sayı:3, Ağustos 2005, s:2} 70 _{Aziz ÇELİK, Avrupa Birliği’nin Sosyal Boyutu ve Türkiye’nin Uyumu,} www.ceterisparibus.net/arsiv, s:22, (erişim: 25.02.2006)

normlarının çok uzağında olduğunu ve son bir yılda son derece sınırlı gelişmeler yaşandığını göstermektedir.71

1988 yılından bu yana yayımlanan ilerleme raporlarında sosyal politika ve sendikal haklara ilişkin bölümlerin hacmi ve içeriğindeki değişim dikkat çekicidir. 1998 İlerleme Raporu'nda sosyal ve sendikal haklara ilişkin değerlendirme toplam bir sayfa civarındayken 2002 raporunda beş sayfaya ulaşmış durumdadır. 29 başlıktan oluşan AB müktesebatına uyum bölümü 'Sosyal Politika ve İstihdam' başlığı, 'Adalet-İçişleri' ve 'Tarım' ile birlikte en geniş yer ayrılan üç konudan biridir. 1988 ve 1999 raporlarında daha çok genel değerlendirmeler yer alırken 2002 raporunda sosyal ve sendikal haklara ilişkin detaylı değerlendirmelere ve verilere rastlanmaktadır.72

İlerleme raporlarının yapısındaki bu değişime rağmen sosyal ve sendikal haklarla ilgili tipik/standart bir ifade varlığını kormaktadır: "Bu alanda (sosyal politika) son derece sınırlı ilerlemeler sağlandı/kayda değer bir ilerleme sağlanmamıştır." 2002 raporu sosyal ve sendikal haklar konusunda eksiklerin altını çizerken atılan adımları da görmezden gelmemektedir. Bu bağlamda sosyal politika alanındaki eleştiri ve değerlendirmelerin tek boyutlu olduğunu söylemek mümkün değildir. Örneğin 2002 raporunda serbest bölgelerde grev yasağının kaldırılması, İş Güvencesi Yasası ile çalışanlara karşı ayrımcı muamelenin önlenmesi ve işsizlik sigortası uygulamasının başlatılması ilerleme olarak not edilmektedir.73

Öte yandan ilerleme raporlarının ilgili dönem boyunca ortaya çıkan sorunları da dikkatle izlediğini söylemek mümkündür. Örneğin 2000 yılının temmuz ayında Çalışma Bakanlığı'nın kimi sendikaların işkolu yetkilerini yüzde 10'luk barajı aşamadıkları gerekçesiyle düşürmesi üzerine 2000 raporu konuyu gündeme getirmiştir. 2002 yılında ise bu kez bir işveren sendikasının bir işçi sendikasının yetkisine yaptığı itiraz nedeniyle konu bu yıl raporun üç ayrı bölümünde ele alınmış ve ilgili hükmün kısa vadeli öncelikler arasına alınarak kaldırılması istenmiştir.

71 _{Aziz ÇELİK, a.g.m., s:22} 72 _{Aziz ÇELİK, a.g.m., s:22} 73 _{Aziz ÇELİK, a.g.m., s:23}

2002 İlerleme Raporu'nun sosyal ve sendikal haklarla ilgili ana saptaması 'sendikaların örgütlenme özgürlüğü ve grev hakkına ilişkin sınırlamalarla karşı karşıya oldukları ve son rapordan bu yana (2001) sadece sınırlı ilerlemeler saptandığı' şeklindedir. Bu konuda memurlara grev hakkı tanınmaması, sendikalara işkolu barajı örnek gösterilmektedir.

Hükümetin son üç yıl içinde cam ve lastik sektörlerinde üç grevi erteleme yetkisine dayanarak fiilen engellediği düşünülecek olursa bu eleştirinin haklılığı çok daha iyi ortaya çıkmaktadır. Yine Türkiye'nin Avrupa Konseyi Sosyal şartını imzalarken örgütlenme ve grev hakkına koyduğu çekinceleri kaldırmayıp devam ettirdiği ve gözden geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı'nı henüz onaylamadığı vurgulanmaktadır. Bu nokta özellikle önem taşımaktadır. Çünkü Avrupa Birliği'nin sosyal haklar ve mevzuat konusunda geniş yorumu tercih ettiği ve Avrupa Konseyi ile ILO sözleşmelerini AB standartlarının ayrılmaz bir parçası olarak gördüğünü göstermektedir.74

1998 Türkiye İlerleme Raporu iş güvencesiyle ilgili 158 sayılı ILO sözleşmesine atıf yapmıştır. 2002 raporu da Türkiye tarafından onaylanan ILO sözleşmelerine atıf yapmakta ve AB sosyal mevzuatı konusunda minimalist yorumlara kapıyı kapatmaktadır. 2002 Raporu Türk çalışma mevzuatının müktesebata uyumu sürecinin hâlâ çok yetersiz olduğu ve bu alanda Katılım Ortaklığı önceliklerinin kısmen karşılandığı vurgulanmaktadır. Rapor, kadın ve erkeklere eşit davranma ve sosyal diyaloğa ilişkin kimi adımlar dışında önemli bir adım atılmadığını vurgulamakta ve aşağıdaki değerlendirmeleri eklemektedir:75

• Ekonomik ve Sosyal Konsey hükümetin hakim pozisyonu nedeniyle üç taraflı bir sosyal danışma mekanizmasına ulaşamamıştır. Bu nedenle yapısının değiştirilmesi gerekmektedir.

74 _{Aziz ÇELİK, a.g.m., s:23} 75 _{Aziz ÇELİK, a.g.m., s:24}

• İşsizlik temel bir sosyal kaygı olarak sürmektedir, kadın ve genç işsizlerin oranı toplumda çok yüksek olarak seyretmektedir. Ayrıca kayıt dışı ekonominin genişliği önemli bir tehdit olmaya devam etmektedir. İşsizlikle mücadele konusunda Türkiye topluluk mevzuatı ile uyumlu bir ulusal istihdam stratejisi oluşturmak için çabalarını hızlandırmalıdır.

• Çalışma hayatında son derece zayıf olan denetim mekanizmasının iyileştirilmesi için adım atılmadır. Görev yapan denetim elemanlarının sayısı da çok düşüktür.

• Atılan bütün adımlara rağmen çocuk işçi çalıştırılması ciddi bir sorun oluşturmaktadır. Verilere göre Türkiye'de halen çeşitli sektörlerde 893 bin çocuk işçi çalıştırılmaktadır. Türkiye sendikal hakları eksiksiz tanımak için hızlı adımlar atmalı, sendika kurmaya ve toplu iş sözleşmesi yapmaya yönelik engelleri (yüzde 10 barajı dahil) kaldırmalıdır. Toplu iş sözleşmesinin kapsamı aşırı derecede düşük seviyededir. Ve özel sektör işyerlerinin pek çoğunda sosyal diyalogdan eser bulunmamaktadır.

• Engellilerin durumunun iyileştirmesi için daha fazla çaba harcanması gerekmektedir.

AB ile uyum sürecinde TİSK’in sosyal politika ve istihdam konularındaki önerileri de şöyledir:

• Sosyal tarafların güçlendirilmesi • Avrupa istihdam stratejisine iştirak

• Çocuk işgücü sorunu ile mücadele için yapılan çabaların artırılması • Sosyal diyaloğun geliştirilmesi

• İşgücü istatistiklerinin AB standartlarına getirilmesi

• Özel İstihdam Bürolarının kurulması prosedürünün geliştirilmesi • Meslek standartlarının oluşturulması

• Kamu görevlileri sendikaları kanununun çıkartılması

• Sosyal güvenlik sisteminin güçlendirilmesi ve özerkleştirilmesi

• Aktif işgücü piyasası politikaları sayesinde kayıtdışı istihdamla mücadele edilmesi

• Özürlülere yönelik bir ulusal programının oluşturulması76

Türk sosyal politikasının ve çalışma hukukunun AB ile karşılaştırılmasında iki yol izlenebilir. Bunlardan biri topluluğun direktif ve tüzükleri ile sınırlı yaklaşımlardır. Bu yaklaşıma göre Avrupa’nın yüzyıllar süren mücadele ile elde ettiği hakları bir çırpıda beklememek gerekmektedir. Diğer yaklaşım ise AB sosyal politikasını tarihsel kökenleri ulusal ve uluslararası beslendiği kaynaklar ile geniş bir biçimde yorumlamaktır.

Türkiye’nin AB ile uyum sürecinde sosyal politika alanında karşımıza ilk çıkan sorun, sosyal devlet ilkesinin 1961 Anayasasından bu yana var olmasına rağmen hayata geçirilememiş olmasıdır. AB üyesi ülkelerin ortak kabul ettiği genel standartların; sendikal hakların eksiksiz tanınması, yönetime katılma, iş güvencesi ve sosyal diyalog mekanizmaları ülkemizde ya yoktur ya da işlememektedir.77 Buna ek olarak, sivil toplum kuruluşlarının bu alandaki etkinliği de AB politikaları arasında tartışılmaktadır. AB Katılım Öncesi Mali Yardımı 2004 Programı’na göre “Sivil Toplum Kuruluşlarına Yönelik Kamu Hizmetleri ve Kalite Standartlarının İyileştirilmesi” ve “Sivil Toplumun Geliştirilmesi Amacıyla Örgütlenmenin Desteklenmesi” projeleri için toplam 9.647.000 Euro ayrılmıştır.78 Ayrıca Türk Hükümeti tarafından, Türkiye’deki STK’lara, “Avrupa’daki muadilleri”yle işbirliğine gitmeleri önerilmektedir.79

76 _{TİSK, Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu’nun Avrupa Birliği Mevzuatına Uyum}

Sürecinde Hazırlanacak Olan Ulusal Programın “İstihdam ve Sosyal Politikalar” Bölümüne

İlişkin Görüş ve Önerileri, www.tisk.org.tr, (erişim:29.11.2004) 77 _{Aziz ÇELİK, a.g.m., s:25}

78 _{Avrupa Birliği Genel Sekreterliği, AB Katılım Öncesi Mali Yardımı 2004 Programı,} www.abgs.gov.tr (erişim: 05.02.2006)

79 _{Devlet Bakanı ve Başmüzakereci Ali Babacan’ın Sivil Toplum Zirvesinde Yaptığı Açılış}

II.BÖLÜM