―Ġnsan onuru‖ bireyin hür iradesinin dıĢ dünyaya yansıması olup; yaĢama,
84
SAĞLAM, s. 116
85 ĠNCEOĞLU s. 284. 86 ÖZBEK, Arama, s. 33.
87 ÖZTÜRK Bahri - ERDEM M.Ruhan - ÖZBEK Veli Özer, Uygulamalı Ceza Muhakemesi
Hukuku, Seçkin Yayınevi, Ankara, 2004, s. 155.
88 KAYMAZ Seydi, Uygulamada ve Teoride Ceza Muhakemesinde Hukuka Aykırı Deliller, Ankara,
1997, s. 138.
kiĢiliğini geliĢtirme, kaderini tayin etme, kendisini ve çevresini Ģekillendirme yeteneğine sahip olma haklarını içine alan, insanın insan olma özelliğinin bir sonucudur. Ġnsan onuru kiĢiliksizliği ortadan kaldıran, tüm insan haklarının çıkıĢ noktası ve özüdür, insan onuruna saygı ancak bir hukuk devletinde mümkündür. Bu nedenle, hukuk devleti "insan onuru"nun zırhıdır.90
Ġnsan haysiyetini en yüksek değer olarak kabul etmek hukuk devleti ve demokratik devlet olmanın ön Ģartıdır91. Bütün temel haklar, insan haysiyeti uğruna gerekli görüldükleri için ve hepsinin temelinde yatan ortak düĢünce olması nedeniyle, insan haysiyetinden kaynaklanırlar ve dahi insan haysiyetinin bağımsızlaĢmıĢ parçalarıdır92
. Her insan, insan olması nedeniyle insan haysiyetine sahiptir93. Suç iĢlemiĢ Ģüphesi altında olmak ve hatta hüküm giymiĢ olmak, insan haysiyetine sahip olmamak anlamına gelemez94. Ġnsan haysiyeti nedir? Ġnsan haysiyeti, insanı diğer varlıklardan ayıran Ģeydir; onun kiĢiliğidir95
.
―Ġnsan hakları‖ ya da ―kamu özgürlükleri‖; insan onurunu korumayı, insanın maddi ve manevi geliĢmesini sağlamayı amaçlayan, insanın insan olmasından kaynaklanan en doğal haklarına verilen addır96. Görüldüğü gibi ―insan onuru‖, ―insan hakları‖nın özüdür. Diğer temel hak ve özgürlükler insan onuru kavramının içinden çıkar97.
Ġnsan onuru kavramı ülkemizde mevzuat içerisinde direkt olarak tanımlanmamıĢtır. Anayasamızda bütün çağdaĢ anayasalar gibi insan haysiyetinin önemini birçok maddesinde vurgulamıĢtır. Anayasanın KiĢinin Hakları ve Ödevleri baĢlıklı ikinci bölümünün KiĢinin dokunulmazlığı, maddi ve manevi varlığının düzenlendiği 17/3. maddesinde “Kimseye işkence ve eziyet yapılamaz; kimse insan haysiyetiyle bağdaşmayan bir cezaya veya muameleye tabi tutulamaz.” hükmü, düzeltme ve cevap hakkı baĢlıklı 32/1. maddesinde “Düzeltme ve cevap hakkı, ancak kişilerin haysiyet ve şereflerine dokunulması veya kendileriyle ilgili gerçeğe aykırı yayınlar yapılması hallerinde tanınır ve kanunla düzenlenir.” hükmü, insan 90 ÖZTÜRK – ERDEM - ÖZBEK, 2004, s. 140. 91 YÜCE, Ümanist s.158–159 92 GÖREN - ZAFER, s. 9 93 GÖREN - ZAFER, s.50 94 YÜCE Ümanist, s.158 95 YÜCE, Ümanist, s.159
96 TEZCAN DurmuĢ - ERDEM Mustafa Ruhan - SANCAKDAR Oğuz, Avrupa Ġnsan Hakları
SözleĢmesi ve Uygulaması, Adalet Bakanlığı Eğitim Dairesi BaĢkanlığı Yayınları, Ankara 2004, s. 9.
haysiyetinin öneminin vurgulandığı hükümlerden bazılarıdır98
. Yine Anayasamızda insan onurunun korunması ilkesini bünyesi içinde barındırdığına iliĢkin çeĢitli hükümler bulunmaktadır. Anayasanın ―baĢlangıç bölümünün‖ 6. paragrafında ―her Türk vatandaĢının…. Onurlu bir hayat sürdürme hak ve yetkisinin bulunduğu‖ belirtilmiĢtir. 1982 Anayasasının 5. maddesinde de; devletin temel amaç ve görevleri arasında; "insanın maddi ve manevi varlığının geliĢmesi için gereken Ģartların sağlanması" gösterilmiĢ, bu konuda devletin, pasif yükümlülükleri yanında, insan onuru yönünden aktif yükümlülükleri de anayasa teminatı altına alınmıĢtır99
.
Nazi yönetiminden sonra 1949 yılında kaleme alınan Alman Anayasasının birinci maddesi, ―insan onur ve Ģerefi kutsaldır, dokunulmazdır. Devlet otoritesini kullanma yetkisine sahip tüm görevliler, bunu korumak ve ona saygı göstermekle yükümlüdürler‖ Ģeklinde olup, insan onuru kavramını en üst değer olarak vurgulamıĢtır100. Ġnsan onuru kavramı, Alman Anayasasında doğrudan yer aldığı Ģekliyle olmasa da Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi (AĠHS) ve BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi(BMĠHEB), BirleĢmiĢ Milletler Medeni ve Siyasi Haklara ĠliĢkin Milletlerarası SözleĢme(BMMSHS), Afrika Ġnsan ve Halkların Hakları ġartı(AĠHHġ) gibi uluslararası belgelerde de yer almıĢtır. Bu kavramdan, AĠHS‘nin 3. maddesinde iĢkence yasağı baĢlığı altında ―hiç kimse onur kırıcı iĢlemlere tabi tutulamaz‖ Ģeklinde söz edilmiĢ; BMĠHEB‘de 1., 5., 22. ve 23. maddelerde yer yer bahsedilmiĢtir. Örneğin, 5. maddede iĢkence yasağı ile ilgili olarak ―hiç kimseye iĢkence yapılamaz, zalimce, insanlık dıĢı veya onur kırıcı davranıĢlarda bulunulamaz ve ceza verilemez‖ denilmiĢtir. BMMSHS‘in 7. maddesinde de BMĠHEB‘deki düzenleme tekrar edilmiĢtir101
. Ayrıca söz konusu kavram 29 Ekim 2004 tarihinde Roma‘da Avrupa Birliği üyesi 25 devlet tarafından imzalanan Avrupa Anayasasın 2. bölümünde Birliğin Temel Haklar AntlaĢması
98 BĠLEN Mesut, Adli ve Önleme Araması, YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır 2006, s.16
99
ÇOKMUTLU Metin, Ceza Muhakemesi Hukukunda Koruma Tedbiri olarak Arama ve Elkoyma,
YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli 2007, s.22
100 ESER Albin, ―Alman ve Türk Ceza Muhakemesi Hukukunda Sanığın Hukuki Durumu‖,
http://www.freidok.unifreiburg.de/volltexte/4349/pdf/Eser_Alman_ve_Tuerk_ceza_muhakemesi_h ukukunda.pdf (20.01.2010).
101 Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi; http://www.belgenet.com/arsiv/sozlesme/iheb.html
baĢlığı altında yer alan 61. maddesinde ―insanlık onuru çiğnenemez, insanlık onuru saygı görmeli ve korunmalıdır‖ Ģeklinde ifade edilerek yerini almıĢtır102. Ancak üye devletlerarasında imzalanan söz konusu anayasa, Avrupa Birliği ülkelerinden Fransa ve Hollanda‘da yapılan referandumlar sonucu kabul edilmemiĢ olduğundan yürürlüğe girememiĢtir. Tüm üye devletlerin kabulü ile anayasa yürürlüğe girebilecektir. Ġnsan onuru kavramı AĠHHġ‘de ise 5. maddede, ―Her birey... yerleĢik onuruna saygı gösterilmesi... hakkına sahiptir. Sömürü ve aĢağılamanın, özellikle kölelik, köle ticareti, iĢkence, insanlık dıĢı ya da aĢağılayıcı ceza ve muamele olmak üzere, her biçimi yasaktır… Ģeklinde yerini bulmuĢtur103
.
Anayasa Mahkemesi bir kararında, insan haysiyeti kavramını ―Ġnsan ne durumda, hangi Ģartlar altında bulunursa bulunsun, sırf insan oluĢunun kazandırdığı değerin tanınmasını ve sayılmasını anlatır. Bu öyle bir davranıĢ çizgisidir ki, ondan aĢağı düĢünce, muamele, ona muhatap olanı insan olmaktan çıkarır. Ġnsan haysiyeti kavramını, toplumların kendi görenek ve geleneklerine ve topluluk kurallarına göre saygıya değer olabilmesi için bir insanda bulunması zorunlu gördükleri niteliklerle karıĢtırmamak gereklidir104‖ Ģeklinde tarif etmiĢtir.
VatandaĢ veya yabancı, kadın veya erkek, genç veya yaslı, zenci veya beyaz, hangi din ve ırktan olursa olsun, hatta suç islemiĢ olsa bile herkes korunmaya değer insan onuruna sahiptir. Bir suç isleme Ģüphesi altında olmak ya da bir suçun sanığı olmak insan onurunu asla yok etmeyeceği gibi, onun askıya alınması sonucunu da doğurmaz. Bu insanın, obje değil, süje olmasının bir gereğidir105.
Bir tedbir olarak gerçekleĢtirilen önleme ve adli arama iĢlemlerinde, insan onuruna uygun olmayan, zalimane gayri insani veya haysiyet kırıcı bir muamele de bulunulamaz. Örneğin, herhangi bir arama kararı olmaksızın kiĢini evinin aranması veya böyle bir karar olsa dahi eve giren yetkililerin evi birbirine katıp, kiĢilere hakaretler yağdırarak arama yapması kiĢinin özgür iradesine uygun ve güven içinde yaĢama olanağını yok edecek, kısaca insan onurunu zedeleyecek, hukuka uygun
102 Avrupa için Bir Anayasa OluĢturan AntlaĢma; http://www.abgm.adalet.gov.tr/abanayasa
%20ikinci%20bolum.pdf (20.01.2010).
103
Afrika Ġnsan ve Halkların Hakları ġartı, http://www.canaktan.org/hukuk/insan_haklari/ yirminciyuzyilda/ afrikali_insan.htm (20.01.2010).
104 AMY.28.06.1966,E.1963/132,K.1966/29 (AnMKD.S.4,s.187) 105 ÖZBEK, Arama, s. 24.
sayılmayacaktır106.
Arama da iĢlemin kanuna uygun olması yanında iĢlemin icrasının da hukuka ve insan haklarına uygun Ģekilde yerine getirilmesi, yanıltıcı ve amacı aĢan davranıĢ Ģekillerinden kaçınılması, insan onuruna saygı ilkesinin bir gereğidir107. Örneğin kiĢinin aranan eĢyayı göstermeye zorlanması da insan haysiyetini zedeler. Gerçi bu örneğe aykırı olarak, mülga 1412 sayılı CMUK‘un 87. maddesinde; ―tanıklıktan çekinmeye hakkı olanlar hariç, elkoymaya tabi bir eĢyayı teslimden imtina eden Ģahısların hapsedileceği‖ öngörülmüĢ ve sanık veya Ģüpheli, teslimden imtina hakkına sahip olanlar arasına dâhil edilmemiĢti. Her suç için uygulanabilecek olan bu hüküm bazen aramaya maruz kalan kiĢinin soruĢturulmakta veya kovuĢturulmakta olan suçun gerektirdiği cezadan daha fazlasına maruz kalmasına yol açabilecek mahiyettedir. Bu durum ise, Anayasanın 38/5. maddesindeki ―hiç kimse kendisini suçlayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil göstermeye zorlanamaz‖ hükmüne aykırılık oluĢturmaktaydı108. Bu eleĢtirileri dikkate alan yasa koyucu, ―arama konusu eĢyayı göstermeye zorlanmama‖ hakkını 5271 sayılı ÇMK‘nin 124. maddesi ile Ģüpheli ve sanıklar için de tanımıĢtır.
Ġnsan haysiyeti dokunulmaz olmakla birlikte, sınırsız değildir. Ġnsan haysiyetinin varlık sebebi olan hukuk devleti ilkesi, aynı zamanda onun sınırlarını da belirler. Çünkü insan hukuk devletinde yükümlülükleri olan bir varlıktır ve bu yükümlülüklere uymaması halinde bir takım yaptırımlara maruz kalabilir. Bu da insan haysiyetinin sınırsız olmadığını gösterir109. Bu nedenlerle Ģartların oluĢması halinde aramaya maruz kalmak insan haysiyetinin ihlali değildir. Ġnsanı obje haline getiren ve kiĢiliği nedeniyle sahip olduğu değerin inkârı anlamına gelen her türlü iĢlem insan haysiyetine ve dolayısıyla hukuka aykırıdır.
Son olarak, AĠHS, BMĠHEB ve BMMSHS gibi uluslararası belgeler Türkiye tarafından onaylanmıĢ olduğuna ve Anayasanın 90. maddesi gereği bir iç hukuk kuralı haline gelmiĢ bulunduğuna göre, bu belgelerde ifadesini bulan insan onuru
106 ÖZBEK, Arama, s. 27 107
KAYMAZ, s. 135, 157.
108 ÖZBEK, Arama, s. 27.
109 ÖZTÜRK Bahri, Türk Ceza Kanunu Öntasarısı ve Hayatın Gizli Alanına ve Özel Hayata KarĢı
kavramı açıkça Türk hukuk mevzuatına girmiĢtir110 .