Her demokratik hukuk devletinde kiĢiye, kendisi için uygun gördüğü hayat tarzını yaĢayabilmesi için, maddi ve manevi varlığını istediği yönde geliĢtirip Ģekillendirebileceği, baĢkalarının denetim ve gözetiminden uzak, kendi düĢünce ve kanaatleri ile hayatını yaĢayabildiği hür bir hayat alanı tanınır. Bu açıdan, bağımsız bir varlık olarak kendi kendini yönetme hakkı olduğu kabul edilen bir insanın, özel hayatını, kendi tercihleri ile nasıl Ģekillendirdiği (mesela, cüzdanının içinde ne bulundurduğu, nasıl giyindiği gibi), kural olarak devletin veya bir baĢka kiĢinin ilgi alanını oluĢturmaz57.
KiĢilere bu temel hakkın verilmesi ya da verilmemesi, bir ülkedeki mevcut olan siyasi rejimin ne kadar hürriyetçi ve demokratik veya ne kadar baskıcı ve otoriter olduğunu gösterir. Genel olarak temel hakların, konumuz itibariyle de özel hayatın gizliliği hakkının geniĢ olarak tanındığı ülke demokratik ve özgürlükçü; dar olarak tanındığı ülke ise, baskıcı ve otoriter veya totaliterdir. Çünkü otoriter ve totaliter devletlerde temel haklar, iktidarın resmi ideolojisinin baskısı altındadır. Bu tür devletlerde resmi ideoloji propagandasını etkili kılmak için özel hayatta yaĢananları bilmek ister58.
Doktrinde, insanın sosyal bir yaratık olduğu ve bu nedenle yaĢamın ancak diğer insanlarla devam ettirebileceği gerçeğinden hareketle, insan hayatının esas itibari ile iki yönünün olduğu kabul edilir. Bunlar ―hayatın genel ve özel yönleridir‖; hayatın özel yönü de ―özel hayat‖ ve ―hayatın gizli alanı‖ olmak üzere ikiye ayrılır59. Özel hayatın baĢlıca unsurları, gizlilik ve bağımsızlıktır60
. Hayatın gizli alanı da, Ģahsın
56
AKSOY, s.12. 57
ġAHĠN Cumhur - ÖZGENÇ Ġzzet, Türk Ceza Hukuku Mevzuatı, T.C. Adalet Bakanlığı Eğitim
Dairesi BaĢkanlığı, Birinci Baskı 2007, s. 501.
58 DERDĠMAN Ramazan Cengiz, Türk Hukuku‘nda Özel Hayatın Gizliliğine Saygı Gösterilmesini
Ġsteme Hakkının Hukuki Ġstisnası Olarak Adli Arama ve Ġnsan Hakları, Doktora Tezi, http://tez2.yok.gov.tr/tezjic/tez.htm (25.01.2010).
59 ÖZTÜRK Bahri, Ceza Muhakemesi Hukukunda KoğuĢturma Mecburiyeti, DEÜHF Döner Sermaye
ĠĢletmesi Yayınları, Ankara. 1991. s. 76.
kimseyle paylaĢmadığı, aleni olmayan ve kiĢinin kendisiyle baĢ baĢa kaldığı hayatıdır61
ve bu nedenle mutlak bir koruma altındadır.
Hayatın genel yanının korunacak bir gizliliği bulunmadığından konumuz bakımından bir önemi yoktur. Örneğin, kamuya açık yerlerdeki davranıĢlarımız ve sözlerimiz herkes tarafından görülüp dinlenebilir. Buna karĢılık hayatın özel yanı her hukuk devletin de koruma altına alınmıĢtır. Hayatın gizli alanı mutlak bir Ģekilde korunur, hatta dokunulmaz sayılırken, özel hayat nisbi olarak korunmuĢtur. Özel hayat dar bir çerçevede, aile içinde söz konusu olabilirken, hayatın gizli alanı sadece bireyi ilgilendirir ve ondan baĢkasının bu alana girebilmesi asla kabul edilemez; bu nedenle de dokunulmazdır. Mesela, bireyin, suç teĢkil etmemek kaydıyla, cinsel yaĢamı tamamen kendisini ilgilendirir62
.
Özel hayata saygı gösterilmesini isteme hakkı, bir yandan bireyin devlet ve müdahalesi olmaksızın hayatını sürdürebilmesi Ģeklinde bir negatif statü hakkı63, diğer yandan da bireyin özgürlüğünün sağlanması için devletin gerekli ortamı yaratacak edimlerde bulunmasını gerektiren bir pozitif statü hakkıdır64. Yani devlet, alacağı pozitif tedbirlerle, gerek kendisinin gerekse üçüncü kiĢilerin özel hayata müdahalesini engelleyerek ve kiĢinin kendisini savunabileceği gerekli koĢulları oluĢturarak, özel hayatı güvence altına almak zorundadır65. Özel hayatın belirli bir mekân sınırlaması yoktur ve kiĢinin kendisine ait bir yerde bulunması özel hayatın varlık Ģartı değildir. KiĢi nerede olursa olsun iĢ yeri, otel veya hapishane gibi, mutlaka korunması gereken bir özel hayatı vardır66. AĠHS‘nin ―insan haklarına saygı yükümlülüğü‖ taĢıyan 1.maddesinde ‗yüksek sözleĢen taraflar, kendi yetki alanları içinde bulunan herkese bu sözleĢmenin birinci bölümünde açıklanan hak ve özgürlükleri tanırlar‘ hükmü yer almaktadır. Özel hayatın gizliliği hak ve özgürlüğü sözleĢmenin birinci bölümünün 8. maddesinde yer alır67
.
Özgürlükler, Ġstanbul 1998, s.247
61
ĠMRE Zahit, ġahsiyet Haklarından ġahsın Özel Hayatının ve Gizliliklerinin Korunmasına ĠliĢkin
Meseleler, ĠHFM,C.XXXIX, S.1-4, 1974, s.149.
62 ÖZTÜRK Bahri – ERDEM M. Ruhan, Uygulamalı Ceza Muhakemesi Hukuku, 9. Bası Seçkin
Yayınevi, Ankara, 2006. s. 175.
63 GÖREN Zafer, Temel Hak Genel Teorisi, Ankara 1995, s.24
64 GÖLCÜKLÜ Feyyaz, Ġnsan Hakları Ve Temel Özgürlüklerin Korunmasında Devletin
―Olumlu‖(Pozitif)Yükümü, PD, S.37
65
TEZCAN DurmuĢ - ERDEM Mustafa Ruhan - SANCAKDAR Oğuz, AĠHS IĢığında
Türkiye‘nin Ġnsan Hakları Sorunu, Ankara 2004, s.382
66 ERYILMAZ, s.68
ĠHEB‘nin 12., AĠHS‘nin 8. ve Anayasanın 20, 21 ve 22. maddelerinde bireylerin devlet müdahalelerinden korunmuĢ hür bir alana sahip bulundukları açıkça ifade edilmiĢtir. Anayasamıza göre, herkes özel hayatına ve aile hayatına saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. Özel hayatın ve aile hayatının gizliliğine dokunulamaz ( An. m. 20); kimsenin konutuna dokunulamaz (An. m. 21); herkes haberleĢme hürriyetine sahiptir, haberleĢmenin gizliliği esastır ( An. m. 22). Kanunun açıkça gösterdiği hallerde, usulüne göre verilmiĢ bir hâkim kararı olmadıkça; gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınan merciin emri bulunmadıkça, kimsenin üstü, özel kâğıtları, eĢyası ve konutu aranamaz; bu eĢya ile konutta bulunan eĢyaya el konulamaz; haberleĢme engellenemez ve gizliliğine dokunulamaz68. Özel hayat ve aile hayatının gizliliği esastır. Bu gizliliğe gerektiği ölçüde ve ancak kanunla belirtilen Ģartlarla müdahale edilebilir69
.
AĠHS‘nin 8. maddesinde koruma altına alınan ―özel hayat ve aile hayatına‖ müdahale edilebilmesi için; a) müdahalenin kanunla düzenlenmiĢ olması, b) müdahaleyle güdülen amacın meĢru olması ve c) müdahale oluĢturan iĢlemin demokratik bir toplumda gerekli olması Ģarttır70.
Özel hayatın korunmasında kanunla getirilebilecek belli sınırlar hariç; telefon konuĢmalarının dinlenmesi, bireyin cinsel hayatına müdahale, kiĢisel nitelikli verilerin toplanması, kiĢilere ait özel evrakın aranması ve el konulması iĢlemleri özel hayata müdahale anlamı taĢır. Bu yüzden bu konulara iliĢkin sınırlamaların Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesinin 8/2 maddesindeki kurallara göre kanunla sınırlandırılabilmesi mümkündür. Buna uyulmaması halinde anılan hükmün ihlali söz konusu olur. Bu yüzden gerek telefon dinlemenin ve gerekse örgütsel suçlarla mücadelenin ayrıntılı bir Ģekilde düzenlenmesi ve buna uyulması gerekir71
.
Özel hayatın gizli alanı 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun ―özel hayatın gizliliği‖
korumanın hem negatif bir taahhüdü hem de pozitif bir yükümlülüğü kapsadığına karar vermiĢtir.
KĠLKELLY Ursula, AĠHS‘nin 8.Maddesinin Uygulanmasına ĠliĢkin Kılavuz(Özel Hayata ve Aile
Hayatına Saygı Gösterilmesini Ġsteme Hakkı),Ġnsan Hakları El Kitapları No:1,2003 s.21
68 ÖZTÜRK, (www.ceza-bb.adalet.gov.tr.),a.y. 69 YENĠSEY- NUHOĞLU- GÜZEL, s. 73.
70 GÖZÜBÜYÜK A. ġeref - GÖLCÜKLÜ A. Feyyaz, Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi ve
Uygulaması: Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi Ġnceleme ve Yargılama Yöntemi, 11. Ek Protokala Göre Hazırlanıp GeniĢletilmiĢ 4. bs., Ankara, Turhan Kitapevi, 2003. s. 330.
71 TEZCAN DurmuĢ, Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi IĢığında Adli Kolluk, Ceza Adalet Sistemi
baĢlıklı 134. maddesinde, kiĢilerin özel hayatının gizliliğinin ihlal edilmesi suç olarak kabul edilmiĢ, bu düzenleme özel hayatın gizliliği ilkesinin yeni ceza adaleti sistemindeki önemine iĢaret etmektedir72
. Ayrıca özel hayatın gizliliği ile ilintili olarak aynı kanunun 132. maddesinde HaberleĢmenin Gizliliğinin ihlali, 133. maddesinde KiĢiler Arasındaki KonuĢmaların Dinlenmesi ve Kayda Alınması, 135. maddesinde KiĢisel Verilerin Kaydedilmesi ve 136. maddesinde Verileri Hukuka Aykırı Olarak Verme veya Ele Geçirme suçları düzenlenmiĢtir73. Bu düzenlemeler ile hukuk devleti olmanın bir gereği olarak söz konusu ilke güvence altına alınmıĢtır.