ĐYELĐK EKLERĐ ĐYELĐK EKLERĐ

4.1.2. ĐYELĐK EKLERĐ 4.1.2. ĐYELĐK EKLERĐ 4.1.2. ĐYELĐK EKLERĐ

Bu ekler aidiyet ve mülkiyet bildirmektedir.

4.1.2.1. Teklik 1. şahıs iyelik eki: 4.1.2.1. Teklik 1. şahıs iyelik eki: 4.1.2.1. Teklik 1. şahıs iyelik eki:

4.1.2.1. Teklik 1. şahıs iyelik eki: ----m, m, m, ----(u)m / m, (u)m / (u)m / (u)m / ----(ü)m(ü)m(ü)m(ü)m

Teklik 1. şahıs iyelik eki –m’dir. Ünlü ile biten isimlere direkt, ünsüzle biten isim- lere de (u) ve (ü) yardımcı ünlüleriyle bağlanır.

“Şebistan-(u)-m” 4/a-19; “Mat-(u)-mda” 6/b-4; “Ewōca-m” 7/b-8; “ata-m” 11/b-15; “dur-duā-(u)-m” 12/a-12; “ayaā-(u)-m” 18/a-6; “arçlıā-(u)-m-ı” 21/b-21; “baş- (u)-m-dan” 28/b-19; “kendü-m” 33/a-5; “göz-(ü)-m” 38/b-8; “feāat-(ü)-m-i” 41/b-18; “söz-(ü)-m-i” 45/b-14; “gör-me-düg-(ü)-m” 52/a-19; “aMM-(u)-m-da” 53/b-9

4.1.2.2. Teklik 2. şahıs iyelik eki: 4.1.2.2. Teklik 2. şahıs iyelik eki: 4.1.2.2. Teklik 2. şahıs iyelik eki:

4.1.2.2. Teklik 2. şahıs iyelik eki: ----ñ; ñ; ñ; ñ; ----(u)ñ / (u)ñ / (u)ñ / (u)ñ / ----(ü)ñ(ü)ñ(ü)ñ (ü)ñ

Metnimizde kullanılan teklik 2. şahıs iyelik –ñ’dir. Teklik 1. şahısta olduğu gibi ekin yardımcı ünlüsü (u), (ü)’dür.

“yavuzlıā-(u)-ñ”4/a-5; “el-(ü)-ñ-ile” 9/a-1; “duzaā-(u)-ñ-a” 12/a-9; “taMyeñi” 13/a- 13; “viribidüg-ü-ñ” 16/a-19; “Mıa-ñ-ı “ 17/a-12; “ıRmet-(ü)-ñ-de” 20/b-10; “ata- ñ” 26/b-4; “iş-(ü)-ñ-i” 29/a-5; “Mız-(u)-ñ” 34/b-22; “yalan-(u)-ñ” 39/a-9; “göñl-(ü)- ñ-i” 43/a-22; “it-düg-(ü)-ñ” 48/a-21; “Mul-(u)-ñ” 52/b-9

4.1.2.3. Teklik 3. şa 4.1.2.3. Teklik 3. şa 4.1.2.3. Teklik 3. şa

4.1.2.3. Teklik 3. şahıs iyelik eki: hıs iyelik eki: hıs iyelik eki: hıs iyelik eki: ----ı / ı / ı / ----i ; ı / i ; i ; ----sı / i ; sı / sı / ----sisı / sisi si

Üzerinde çalıştığımız metinde teklik 3. şahıs iyelik eki ünsüzle biten isimlere –ı /-i, ünlü ile biten isimlere de –sı / -si olarak gelir.

“ni\ār-ı-n-ı” 3/b-12; “māl-ı-n-ı, ni‘met-i-n-i” 6/b-11; “yan-ı-n-a” 13/b-2; “ölüm-i- nüñ” 17/a-1; “oda-sı-n-a” 19/a-19; “suç-ı” 27/a-5; “Mat-ı-n-a” 31/b-7; “depe-si-n- de” 38/a-6; “nesne-si” 44/a-15; “vaiyet-nāme-si-n-de” 46/b-5; “yöre-si-n-de” 52/b-4; “üst-i-n-de” 53/b-15; “kendüz-i-n-i” 54/a-2

4.1.2.4. Çokluk 1 şahıs iyelik eki: 4.1.2.4. Çokluk 1 şahıs iyelik eki: 4.1.2.4. Çokluk 1 şahıs iyelik eki:

4.1.2.4. Çokluk 1 şahıs iyelik eki: ----muz / muz / muz / muz / ----müz; müz; müz; ----(u)muz / müz; (u)muz / (u)muz / ----(ü)müz(u)muz / (ü)müz(ü)müz(ü)müz

Çokluk 1. şahıs iyelik eki -muz, -müz’dür. Ünsüzle biten isimlere (u) ve (ü) yar- dımcı sesleriyle bağlanırlar.

“Monuā-(u)-muz-a” 6/a-17; “Mat-(u)-muz-dan” 8/b-1; “cān-(u)-muz-a” 12/a-20; “pādişāh-(u)-muz” 18/a-13; “āıdā-muz” 26/a-22 “kendü-müz-den” 36/a-3; “dileg- (ü)-müz-den” 39/b-8; “perverde-müz” 40/a-14; “üzer-ü-müz-de” 48/b-19; “sevmedüg-(ü)-müz” 53/b-10

4.1.2.5. Çokluk 2. şahıs iyelik eki: 4.1.2.5. Çokluk 2. şahıs iyelik eki: 4.1.2.5. Çokluk 2. şahıs iyelik eki:

4.1.2.5. Çokluk 2. şahıs iyelik eki: ----ñuz / ñuz / ñuz / ñuz / ----ñüz; ñüz; ñüz; ----(u)ñuz / ñüz; (u)ñuz / (u)ñuz / (u)ñuz / ----(ü)ñüz(ü)ñüz(ü)ñüz(ü)ñüz

Çokluk 2. şahıs iyelik eki –ñuz, -ñüz’dür. Ünsüzle biten isimlere (u) ve (ü) yardım- cı ünlüleriyle bağlanır.

“oda-ñuz” 6/a-7; “luZf-(u)-ñuz-a” 10/a-11; “mübārek-(ü)-ñüz-ile”13/a-23; “‘aMl-(u)- ñuz-a” 20/a-17; “ācet-(ü)-ñüz” 23/a-16; “pādişāh-(u)-ñuz” 28/a-14; “Mulluā-(u)- ñuz-da” 40/a-19; “maalle-ñüz-de” 49/b-17

4.1.2.6. Çokluk 3. şahıs iyelik eki: 4.1.2.6. Çokluk 3. şahıs iyelik eki: 4.1.2.6. Çokluk 3. şahıs iyelik eki:

4.1.2.6. Çokluk 3. şahıs iyelik eki: ----ları / ları / ları / ----leriları / lerilerileri

Bu ek çokluk eki –lar/ -ler ile teklik 3. şahıs iyelik eki -ı ve -i’nin birleştirilmesin- den meydana gelmiştir.

“el-leri-n” 8/b-20; “ayaM-ları-n” 12/b-14; “Zarrār-ları” 16/a-18; “maMām-ları-n-a” 20/b-15; “ara-ları-n-da” 28/b-12; “gemi-leri-n-e” 38/a-18; “āl-leri-n-i” 42/a-8; “yüz-leri-n-e” 44/b-16; “üst-leri-n-de” 47/a-21; “cevāb-ları-n-a” 50/b-12

4.1.3.ĐSĐM ÇEKĐ 4.1.3.ĐSĐM ÇEKĐ 4.1.3.ĐSĐM ÇEKĐ 4.1.3.ĐSĐM ÇEKĐMĐMĐMĐMĐ 4.1.3.1. Đlgi hâ 4.1.3.1. Đlgi hâ 4.1.3.1. Đlgi hâ 4.1.3.1. Đlgi hâli eki:li eki:li eki:li eki:

Đlgi hâli eki, sonu ünsüz ile biten isimlere –uñ / -üñ; ünlü ile biten isimlerde ise, -nuñ / -nüñ şeklinde getirilir.

“oālan-uñ” 4/b-13; “Muyu-nuñ” 8/a-3; “āŜī-nuñ” 14/b-2; “Bennā-nuñ” 19/b-12; “ZutsaMlar-uñ” 24/a-9; “murıāzār-uñ” 29/a-11; “geyig-üñ” 31/b-1; “Uālim-üñ” 40/a- 7; “siz-üñ” 46/b-22; “kişi-nüñ” 53/a-1

Teklik ve çokluk 1. şahıs zamirleri ilgi hâli eki olarak -üm ekini almaktadır.

“ben-üm” 4/a-6, 29/b-17, 46/b-9, 54/a-6; “ben-üm-ile” 16/a-18; “ben-üm-içün” 35/a-1; “biz-üm-çün” 4/b-7; “biz-üm” 22/a-19, 47/b-10, 52/a-17; “biz-üm-le” 33/a-23

4.1.3.2. Yönelme hâli eki: 4.1.3.2. Yönelme hâli eki: 4.1.3.2. Yönelme hâli eki: 4.1.3.2. Yönelme hâli eki:

Yönelme hâli eki –a / -e’dir. Eski Türkçe devresinde ek -āa, -ge olarak tespit edil- miştir. Ünsüzle biten isimlere –a / -e şeklinde gelen ek, ünlü ile biten isimlere de bir -y- veya -n- yardımcı ünsüzü ile bağlanmaktadır.

“yaramaz-ı-n-a” 4/a-1; “yan-ı-n-a” 13/b-2; “boāça-y-a” 14/a-7; “kimse-y-e” 15/a-5; “baca-y-a” 24/a-8; “ayaā-u-ñ-a” 33/b-13; “dāye-ler-e” 37/b-5; “dimāā-ı-n-a” 38/b- 7; “şehzāde-y-e” 43/a-22; “deve-y-e” 47/a-21; “arMası-n-a” 51/b-23

4444....1111....3333....3333.... Belirtme hâli eki:Belirtme hâli eki:Belirtme hâli eki:Belirtme hâli eki:

Üzerinde çalıştığımız metinde üç çeşit belirtme hâli tespit edilmiştir. Đsimlerin ya- lın hâline getirilen –ı / -i, Eski Türkçe devresindeki -(ı)ā, -(i)g ekinden -ā ve -g’nin düş- mesi sonucunda, yardımcı ünlü durumundan belirtme hâli eki görevini yüklenmiştir. Met- nimizde tespit ettiğimiz belirtme hâli eki şunlardır:

----ı / ı / ı / ı / ----i, i, i, i, ----(y)ı / (y)ı / (y)ı / (y)ı / ----(y)i :(y)i :(y)i :(y)i :

“alM-ı” 1/b-6; “Mapu-y-ı” 8/b-20; “Mıa’-ı” 16/b-1; “aberümüz-i” 20/a-11; “pādi- şāh-ı” 27/a-22; “ben-i” 36/a-2; “sen-i” 46/b-23; “vaiyyet-i” 51/a-6; “alMumuz-ı” 52/a-9; “ni\ārı-n-ı” 3/b-12; “Mızı-n-ı” 9/b-23; “Mıası-n-ı” 12/b-22; “nişānları-n-ı” 20/b-13; “Muyruāı-n-ı” 28/b-6; “ma‘būdı-n-ı” 33/b-23; “ferāları-n-ı” 38/b-20; “azīnesi-n-i” 41/a-23; “aberi-n-i” 46/a-22; “evi-n-i” 51/a-7; “kendüzi-n-i” 54/a-2

----n :n :n :n :

3. şahıs iyelik eklerinden sonra gelen -n belirtme hâli eki, metnimizde çokça kulla- nılmıştır:

“ rızMı-n” 1/b-6; “yolı-n” 7/b-9; “silāı-n” 11/b-13; “destesi-n” 18/a-5; “Zuşaāı-n” 23/a-22; “başı-n” 36/b-3; “viribidükleri-n” 43/b-15; “pāresi-n” 49/a-1; “dilleri-n” 52/a-20; “mühresi-n” 53/a-15

----nı / nı / nı / nı / ----ni :ni :ni : ni :

Eski Türkçe devresinde bütün zamirlere getirilen bu ek, metnimizde sadece “bu” ve “o” zamirleriyle kullanılmıştır.

“anı” 1/b-11, 29/b-17, 42/a-14; “bunı” 13/a-10, 27/b-22, 39/a-1, 45/a-3, 52/b-11 4.1.3.4. Bulunma hâli eki:

4.1.3.4. Bulunma hâli eki: 4.1.3.4. Bulunma hâli eki: 4.1.3.4. Bulunma hâli eki:

Türkçenin bütün devrelerinde bulunma hâli eki –da / -de’dir. Ekin bugün ünsüz uyumu içerisinde gördüğümüz, Eski Türkçe devresinde de kullanılan –ta / -te şekli, Eski Anadolu Türkçesi devresinde ve üzerinde çalıştığımız eserde görülmez. Ek 3. şahıs iyelik eklerinden ve -ki aitlik ekinden sonra kullanılınca kendisinden önce gelen bir -n- sesi ile isimlere bağlanır.

“Matların-da” 4/a-1; “yanın-da” 8/b-6; “dünyā-da” 16/a-22; “aMMum-da” 19/a-14; “bun-da” 26/b-7; “ortasın-da” 29/a-10; “yir-de” 31/b-10; “bilemüz-de” 38/b-4; “döniş-de” 43/a-16; “öñümüz-de” 47/b-8; “için-de” 53/a-12

4.1.3.5. Ayrılma hâli eki: 4.1.3.5. Ayrılma hâli eki: 4.1.3.5. Ayrılma hâli eki: 4.1.3.5. Ayrılma hâli eki:

Metnimizde tespit ettiğimiz ayrılma hâli ekleri –dan / -den ve –din’dir. –din ekini sadece bir örnekte tespit ettik:

“tozın-dan” 3/b-13; “öñdinkilerüñ” 5/b-15 “aāaç-dan” 9/a-3; “öñdin” 13/b-20; “zindān-dan” 17/b-2; “u-dan” 27/a-13; “gün-den” 28/a-14; “deñiz-den” 38/a-10; “kök-den” 45/b-3; “bilmezlik-den” 53/b-16

4.1.3.6. Eşitlik hâli eki: 4.1.3.6. Eşitlik hâli eki: 4.1.3.6. Eşitlik hâli eki: 4.1.3.6. Eşitlik hâli eki:

Eski Türkçe devresinde –ça / -çe olan eşitlik hâli ekini metnimizde –ca / -ce olarak tespit ettik. Anlam itibariyle “kadar, miktar” demek olan eşitlik hâli ekinin metnimizde –ça / -çe şekline rastlanmamaktadır. Metnimizde bu ekin “kadar” ve “miktar” anlamlarının dışında anlam ifade eden örnekleri de görülmektedir.

“yanların-ca” 1/b-4; “ardın-ca” 13/a-5; “bun-ca” 16/b-6; “olduāum-ca” 21/b-13; “ardın-ca” 32/b-22; “bilesin-ce” 44/a-15; “resm-ce” 44/b-13; “öñin-ce” 46/b-15; “mūceb-ce” 48/b-11

“ne” kelimesinin eşitlik hâli nice < ne + çe olup, “ne kadar, nasıl” anlamlarını ifade eder. Ekin -çe’li şekli de “ne” kelimesiyle birlikte kullanılmıştır.

“nicedür” 4/a-11; “niçe-kez” 19/b-11, 21/b-1; “nicesiz” 23/a-16; “niçe-y-idi” 32/a-3; “nice”38/b-15; “niçe” 47/a-3; “nicesi” 50/b-14

4.1.3.7. Yön gösterme hâli eki: 4.1.3.7. Yön gösterme hâli eki: 4.1.3.7. Yön gösterme hâli eki: 4.1.3.7. Yön gösterme hâli eki:

----ra /ra /ra /ra / ----re yön eki:re yön eki:re yön eki:re yön eki:

-ra / -re yön gösterme hâli eki, Eski Türkçe, Eski Anadolu Türkçesi devreleri ve bugün Türkiye Türkçesinde aynı şekilde görülmektedir:

“Zaş-ra” 5/a-10, 50/a-10; “oñ-ra” 6/a-9, 12/a-2, 32/b-7, 46/b-19, 51/b-7; “Zaş-ra- dan” 12/b-6, 39/b-15; “Zaş-ra-dur” 24/a-22

----aru /aru /aru /aru / ----erü yön gösterme hâli eki:erü yön gösterme hâli eki:erü yön gösterme hâli eki: erü yön gösterme hâli eki:

-āa / -ge ekleri ile –ru / -rü eklerinin birleşmesinden meydana gelen bu ek, Eski Türkçe devresinde –āaru / -gerü şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Batı Türkçesinde ekin başındaki -ā ve –g’nin düşmesiyle –aru / -erü olmuştur.

yoM-aru < yoM-āaru : “yoM-aru” 12/b-1, 28/a-22

il-erü < il-gerü : “il-erü” 4/b-16, 14/a-8, 32/a-16, 46/a-6

iç-erü < iç-gerü : “iç-erü” 5/b-19, 18/a-11, 44/b-16; “iç-erü-den” 24/b-18

4.1.3.8. Vasıta hâli eki: 4.1.3.8. Vasıta hâli eki: 4.1.3.8. Vasıta hâli eki: 4.1.3.8. Vasıta hâli eki:

----la / la / la / la / ----le:le:le:le:

Bu ek “ile” edatından meydana gelmiştir. Diğer hâl eklerinden farklı olarak, ilgi hâli ekinden sonra da gelebilmektedir. “ile”nin ilk hecesi yardımcı sesler gibi düşmüştür.

“anuñ-la” 3/b-12; “anuñ-la-dur” 23/a-21; “destūruñ-la” 26/b-10; “dün-le” 40/a-15; “sipāhim-le” 40/b-14; “benüm-le” 41/b-22; “bir-le” 42/b-13; “bizüm-le” 46/b-4, 52/a-8

----ıla / ıla / ıla / ıla / ----ile:ile:ile: ile:

Bağlama edatı olan “ile”nin i- ünlüsünün düşmediği şeklidir. Ünlü ile sonlanan kelimelere bir -y- yardımcı sesiyle bağlanmaktadır.

“çıraālar-ıla” 1/b-7; “Mız-ıla” 9/a-10; “‘ayb-ıla” 15/b-3; “mabūbum-ıla” 19/a-11; “nigār-ıla” 25/b-2; “ulular-ıla” 27/b-13; “niyet-ile” 34/a-1; “āl-ile” 38/b-22; “Marī- ne-y-ile” 43/a-21; “gözi-y-ile” 48/b-16; “gemi-y-ile” 51/b-17

----n :n :n :n :

Türkçenin asıl vasıta hâli eki bu ektir. Eski Türkçe devresinde çok işlek bir hâl eki olarak kullanılan -n vasıta hâli eki, Batı Türkçesinde işlekliğini büyük oranda yitirmiştir. Bugün kalıplaşmış olarak birkaç kelimede karşımıza çıkar. Ek günümüzde yerini “ile” edatına bırakmıştır.

“gündüz-i-n” 41/b-23; “deg-i-n” 22/b-11, 38/a-23

Vasıta hâli eki olan -n’yi bünyesinde taşıyan –layın / -leyin ve -cileyin benzetme edatı da metnimizde görülmektedir.

“ıāacaM-layın” 9/a-22; “Zuyduāın-layın” 34/a-6; “bulduāumuz-layın” 42/a-15; “uāur-layın” 50/a-10; “geldügüm-leyin” 4/a-22; “geldügin-leyin” 24/b-13; “dükenecek-leyin” 46/a-9; “ben-cileyin” 21/b-11