3.5. ÜNSÜZ DEĞĐŞMELERĐ 3.5. ÜNSÜZ DEĞĐŞMELERĐ 3.5. ÜNSÜZ DEĞĐŞMELERĐ 3.5.1. 3.5.1. 3.5.1.
3.5.1. M / V deM / V deM / V deM / V değişikliği:ğişikliği:ğişikliği:ğişikliği: 3.5.1.1. Kelime başında 3.5.1.1. Kelime başında 3.5.1.1. Kelime başında
3.5.1.1. Kelime başında MMMM---- / / / / VVVV---- değişikliği: değişikliği: değişikliği: değişikliği:
Türkçede kelime başında “V” sesi bulunmaz. Bugün Türkçede “V” sesiyle başlayan kelimeler Eski Türkçe devresinde “M” sesi ile başlamaktaydı. Eski Anadolu Türkçesinde kelime başında gördüğümüz bu “M” sesi kendisini korumuştur. Üzerinde çalıştığımız eser- de bir örnekte kelime başı “V” sesinin bulunduğu görülür:
Vatun < Matun : “ atun”10/b-20, 28/b-2, 40/a-2; “atunına” 14/a-2; “atunıdur” 44/b-15
Türkçenin tarihî seyri içerisinde M- < V- değişikliği “M” ile başlayan bütün kelime- lerde görülmez. Bu kelimelerden bir kısmı bugün yazı dilimizde kullanılmaz: Manca, Man- da, Mandan, Maçan, MaMı-, Mayda, Mayır, Mıāır- gibi. Bazı kelimeler de “M” sesi korunarak günümüze kadar gelmiştir.
Ferec Ba‘de’ş-Şidde’de “M” ile yazılan, bugün bu ünsüzü “V” ile karşılanan kelime- ler şunlardır:
Manı “nerede, hani”: “ Manı”8/b-2, 21/b-19, 40/b-19, 48/b-9 ManMı “hangi”: “ManMı” 6/a-6; 13/b-1, 19/b-13
3.5.1.2. Kelime ortasında 3.5.1.2. Kelime ortasında 3.5.1.2. Kelime ortasında
3.5.1.2. Kelime ortasında ----MMMM---- / / / ----VVVV---- değişikliği: / değişikliği: değişikliği: değişikliği:
Metnimizde kelime ortasında umumiyetle “M” ünsüzü korunmasına rağmen bazı kelimelerde -M- / -V- değişmesini tespit ettik. Bu değişmeye maruz kalmış kelimelerin metnimizdeki örnekleri şunlardır:
aVsur- < aMsır- “aksırmak”: “asurdı” 34/b-3 aVşam < aMşam: “akşam” 39/a-13
daVı < daMı < taMı: “daVi” 8/b-20, 13/-22, 28/a-13, 36/a-13, 47/a-17, 51/b-9 MoVu < MoMu “koku”: “Moulamaā-ıla” 26/a-22; “Moudan” 26/a-22
uyVu < uyMu “uyku”: “uyu” 38/a-11
3.5.1.3. Kelime sonunda 3.5.1.3. Kelime sonunda 3.5.1.3. Kelime sonunda
3.5.1.3. Kelime sonunda ----M / M / M / M / ----V deV deV deV değişikliği:ğişikliği:ğişikliği:ğişikliği:
Kelime sonunda -M > -V değişikliği sadece “yoV” kelimesinde görülmektedir. Bu kelimenin “M”lı şekli de metnimizde kullanılmıştır.
yoV < yoM “yok, değil”: “ yoM” 6/b-11; “yoM” 8/a-21; “yosa” 5/b-9, 8/b-16, 22/b- 1, 35/b-1
3.5.2. k 3.5.2. k 3.5.2. k
3.5.2. k---- / g / g / g / g---- değişikliği: değişikliği: değişikliği: değişikliği:
Eski Türkçe devresinde kelime başında k- ünsüzü, Batı Türkçesinde umumiyetle g- olarak inkişâf etmiştir. Bu k- > g- değişikliğinin olmadığı kelimeler de mevcuttur. Eski Türkçe devresinde k-‘li olan, metnimizde g-‘li kabul ettiğimiz kelimeler şunlardır:
geç geç geç
geç---- < keç < keç < keç----: : : : “geçmemişdür” 11/a-9; “geçerken” 13/a-16; “geçdi” 25/b-8, 48/a-23; < keç “geçmiş-idi” 37/a-6; “geçeyin” 52/a-17
gel gel gel
gel---- < kel < kel < kel----: : : : “geldügümüzden” 7/a-14; “gelürdüm” 25/b-19; “gelürsin” 32/b-19, < kel “gelevüz” 50/a-12
gemi < kemi: gemi < kemi: gemi < kemi:
gemi < kemi: “gemici” 28/a-20; “gemiye” 29/a-7; “gemiden” 38/a-13; “gemilere” 40/b-4; “gemi-y-ile” 51/b-17
geñez < ke geñez < ke geñez < ke
geñez < ke es: es: es: es: “geñezin” 23/b-16 gerek < kergek:
gerek < kergek: gerek < kergek:
gerek < kergek: “gerek” 4/a-21; “gerekdür” 19/a-23, 31/a-9, 52/a-10 getür
getür getür
getür---- < keltür < keltür < keltür----:::: “getürdiler” 10/a-1; “getür” 28/a-13; “getürdi” 36/a-14; “getürem” < keltür 47/a-6
gey gey gey
gey---- < ked < ked < ked----:::: “geyürdiler” 8/a-12, 33/b-4; “geymiş”17/a-7; “geydiler” 50/b-6 < ked geyik <
geyik < geyik <
geyik < keyik, kiyik: keyik, kiyik: keyik, kiyik: “geyik, ceylan”: “geyik” 31/a-22, 36/a-2 keyik, kiyik: gez
gez gez
gez---- < kez < kez < kez----:::: “gezer” 8/b-9; “gezevüz” 31/b-9; “gezdüm” 50/b-15 < kez gibi < kip
gibi < kip gibi < kip
gibi < kip –––– i: i: i: i: “bunuñ gibi” 14/b-18; “cennet gibi” 25/b-14; “adef gibi” 39/b-4; “ay gibi” 48/b-18
giç < keç: giç < keç: giç < keç:
giç < keç: “gic-ik-di” 36/b-21 gice <
gice < gice <
gice < keçe: keçe: keçe: keçe: “gice” 12/a-12, 27/a-23, 37/b-8, 51/a-23 gir
gir gir
gir---- < kir < kir < kir < kir----:::: “girdiler” 9/a-23; “girdi” 18/a-7; “girdük” 29/a-7; “girmedi” 38/a-11; “girdüñ” 54/a-3
girü < kir girü < kir girü < kir
girü < kir –––– ü: ü: ü: ü: “girü” 13/a-3, 30/a-5, 43/a-14, 53/a-8 git
git git
git---- < ket < ket < ket----:::: “gitdiler” 10/b-12; “git” 31/a-20; “gitmekde” 35/b-18; “gitsün” 52/b- < ket 14
giz < kiz: giz < kiz: giz < kiz:
gizle gizle gizle
gizle---- < kizle < kizle < kizle----:::: “gizledi” 8/b-14; “gizlendüm” 12/b-7, 29/b-21; “gizledügi” 35/a-18; < kizle “gizlene” 52/b-21
gök < kök: gök < kök: gök < kök:
gök < kök: “gök yüzini” 1/b -7; “gökden” 21/b-7; “gök yüzinden” 48/b-17 gökçek
gökçek gökçek
gökçek < kökçek: < kökçek: < kökçek: < kökçek: “gökçek” 23/b-4, 34/b-1, 51/b-11 gönder
gönder gönder
gönder---- < könder < könder < könder < könder----:::: “gönderü-çıMdı” 6/a-11; “gönderdiler” 10/a-15; “göndermiş” 32/a-7; “gönderelüm” 48/b-21
göñül < kö göñül < kö göñül < kö
göñül < kö ül: ül: ül: ül: “göñülleri” 13/b-19; “göñülde” 31/a-17; “göñülcügüm” 44/b-11 gör
gör gör
gör---- < kör < kör < kör----:::: “görmişdür” 5/a-9; “göreyin”18/a-18; “gördi” 28/a-7; “gördüm” 46/b- < kör 13
göre < kör göre < kör göre < kör
göre < kör –––– e e e e: “göre” 14/a-15, 29/a-1 görklü < körklüg görklü < körklüg görklü < körklüg görklü < körklüg: “görklü” 32/b-8 göz < köz göz < köz göz < köz
göz < köz: “gözin” 7/b-7; “gözüm” 21/a-9; “gözüme” 38/a-11; “gözi-y-ile” 51/a-15 göster
göster göster
göster---- < köziter < köziter < köziter < köziter----:::: “göstereyim” 4/b-13; “gösteresin” 26/a-7; “göstere” 40/b-1; “gösterdi” 54/a-8 göç < köç göç < köç göç < köç göç < köç: “göçi” 36/b-10, 45/a-19 göç göç göç
göç---- < köç < köç < köç----:::: “göçdi” 26/b-4; “göçdiler” 43/a-13 < köç götür
götür götür
götür---- < kötür < kötür < kötür < kötür----:::: “götürdi” 9/b-2; “götüre” 28/a-2; “götürdiler” 38/b-21, “götürildi” 40/b-16
gözet gözet gözet
gözet---- < közet < közet < közet < közet----:::: “gözetdi” 6/b-17 gül
gül gül
gül---- < kül < kül < kül----:::: “gülmesün” 7/a-8; “güler” 22/a-9; “güldi” 48/b-4. < kül gümiş < kümüş:
gümiş < kümüş: gümiş < kümüş:
gümiş < kümüş: “gümişden” 5/a-5, 48/a-12; “gümiş” 14/b-12 gün < kün:
gün < kün: gün < kün:
gün < kün: “gün” 4/b-1, 40/a-4, 51/a-15; “günden” 14/a-22; “gündür” 22/a-10 günile
günile günile
günile---- < künile < künile < künile < künile----:::: “günilediler” 24/b-3 güt güt güt güt---- < küt < küt < küt----:::: “gütdi” 44/b-2 < küt güccük < kiçik: güccük < kiçik: güccük < kiçik: güccük < kiçik: “güccük” 14/b-19
Eski imlâmızda “k” ve “g” sesleri yazıda ayrılmadığı için söz konusu k / g değişik- liği meselesi güçlük çıkarmaktadır. Eski Türkçe devresinden gelen bazı kelimeler, bugün yazı dilimizde ve ağızlarda “k” li şeklini muhafaza etmişlerdir. Eski Türkçe devresinde “k” li olan ve metnimizde de bu şekilde kabul ettiğimiz kelimeler ise şunlardır:
kendü < kentü: kendü < kentü: kendü < kentü:
kendü < kentü: “kendü” 11/b-9,32/b-9; “kendüyi”25/b-4, 42/b-5; “kendüm” 33/a-5 kendüz < kentü + öz:
kendüz < kentü + öz: kendüz < kentü + öz:
kendüz < kentü + öz: “kendüzini” 4/a-2; ““kendüzimi” 12/b-15; “kendüzüme” 39/a-16; “kendüzümüzi” 50/a-5
kes kes kes
kes---- < kes < kes < kes----:::: “kesük” 11/b-8; “kesilmez” 1/b-5; “kesme” 26/b-2; “kesmiş” 35/a-8; < kes “kesildügin” 41/a-16
key < ked: key < ked: key < ked:
key < ked: “key” 7/a-8, 34/a-9, 46/a-8 kiçi < kiçig:
kiçi < kiçig: kiçi < kiçig:
kiçi < kiçig: “kiçiye” 26/b-13, 42/b-7; “kiçilerine” 30/b-20 kişi < kişi:
kişi < kişi: kişi < kişi:
kişi < kişi: “kişinüñ” 9/b-11; “kişiye” 24/b-22; “kişi” 39/a-15; “kişinüñ” 53/a-1 köyin
köyin köyin
köyin---- < köyin < köyin < köyin < köyin----:::: “köyinür” 10/b-19; “köyindi” 19/a-17
3.5.3. 3.5.3. 3.5.3.
3.5.3. ā ve g seslerinin geliā ve g seslerinin geliā ve g seslerinin geliā ve g seslerinin gelişmesi:şmesi:şmesi:şmesi:
Türk dilinin tarihî seyri içinde ā ve g’lerin durumu da önemli bir yer tutar. Batı Türkçesinde tek heceli kelimelerin sonundaki “g” ler “y”(yumuşak ğ), Doğu Türkçesinde sertleşerek “k” olur. “Bey” kelimesi dışında bütün kelimelerin sonunda bulunan “g” ler Batı Türkçesinde “g” yazılmakta; fakat “y” telaffuz edilmektedir.
3.5.3.1. Bir 3.5.3.1. Bir 3.5.3.1. Bir
3.5.3.1. Birden fazla heceli kelimelerin sonunda:den fazla heceli kelimelerin sonunda:den fazla heceli kelimelerin sonunda:den fazla heceli kelimelerin sonunda:
Batı Türkçesinde birden fazla heceli kelimelerin sonunda bulunan –ā ve –g’ler ile, eklerin sonundaki -ā ve –g’ler düşer. Bu düşmenin sonucunda kendisinden önce gelen ünlü umumiyetle yuvarlaklaşır ve uzar. Üzerinde çalıştığımız eserde –ā ve –g düşmesi sonucunda yuvarlaklaşma olan kelimeleri “Kelimelerde Yuvarlaklaşma” bölümünde ince- ledik.
Metnimizde sondaki –ā ve –g’ler düşerken yuvarlaklaşmaya tâbi olmayan kelime- ler ile, -ā ve –g’den önceki ünlüsü aslında yuvarlak olan kelimeler şunlardır:
acı < açı acı < açı acı < açı
acı < açıāāāā “acı, sızı”: “acısı” 10/b-15 aaaaı < asıı < asıı < asıāāāā “fayda”: “aı” 10/a-18 ı < ası diri < tirig
diri < tirig diri < tirig
diri < tirig “diri”: “diri-y-imiş” 39/a-16; “diri” 40/b-7, 51/b-23, 53/b-7 elli < elig
elli < elig elli < elig
elli < elig: “elli” 25/b-10, 38/a-21, 44/b-8 ıssı < isig:
ıssı < isig: ıssı < isig:
ıssı < isig: “ıssı su-y-ıla” 7/a-4; Mamu < Mamuā :
Mamu < Mamuā : Mamu < Mamuā :
Mamu < Mamuā : “Mamudan” 6/a-13, Mamu 10/a-16. Mar
Mar Mar
Marı < ı < ı < Marı < MarMarMarııııāāāā “ihtiyar, yaşlı”: “nāgāh bir Marı atun kişi geldi” 12/b-12; “…bir Marı 20 var-ıdı…” 19/b-19; “melik bizi ol zengī Marısına virdi.”40/b-21 Mat
Mat Mat
Matı < ı < ı < Matı < MatMatMatııııāāāā “sert, sıkı, katı; çok”: “bizi Matı utandurduñ.” 6/a-10 kiçi < kiçig
kiçi < kiçig kiçi < kiçig
kiçi < kiçig “küçük”: “kiçiye” 26/b-13, 42/b-7; “kiçilerine” 30/b-20 Muru < Muruā
Muru < Muruā Muru < Muruā
ölü < ölüg: ölü < ölüg: ölü < ölüg:
ölü < ölüg: “ölüleri acısı” 10/b-15; “ölü” 11/b-6; “ölüler” 12/b-18 Zamu < Zamuā:
Zamu < Zamuā: Zamu < Zamuā:
Zamu < Zamuā: “Zamu” 16/a-16 ulu < ulu
ulu < ulu ulu < ulu
ulu < uluā:ā:ā:ā: “ulular” 11/b-16; “uluya” 20/a-20; “ulusıdur” 33/b-14; “ulu” 46/b-1 yiyi < yıdı
yiyi < yıdı yiyi < yıdı
yiyi < yıdıāāāā “koku”: “yiyilediler” 19/a-18
Sıfat yapma eki –lı /-li, -lu/-lü de eski Türkçedeki –lıā /-lig, -luā/-lüg ekinden inki- şâf etmiştir. Ekin sonundaki –ā ve –g’ler Batı Türkçesinde düşerek ek ünlüsü yuvarlak- laşmıştır. Üzerinde çalıştığımız metinde tespit ettiğimiz bu ek için seçtiğimiz örnekler şun- lardır:
“ap-lu” 5/a-1; “at-lu” 10/b-9; “ölüm-lü”10/b-18; “ev-lü” 10/b-14; “in-lü” 33/b-18; “kirec-lü, Zaş-lu” 46/a-4; “boy-lu-lar” 52/a-1
3.5.3. 3.5.3. 3.5.3.
3.5.3.2222. Teşkil eklerinin ve kelimenin bünyesine dâhil hecelerin başında:. Teşkil eklerinin ve kelimenin bünyesine dâhil hecelerin başında:. Teşkil eklerinin ve kelimenin bünyesine dâhil hecelerin başında: . Teşkil eklerinin ve kelimenin bünyesine dâhil hecelerin başında:
Teşkil eklerinin ve kelimenin bünyesine dâhil hecelerin başındaki –ā ve –g’ler, metnimizde de gördüğümüz gibi umumiyetle Eski Anadolu Türkçesi devresinde düşmüş olarak karşımıza çıkarlar. Tespit ettiğimiz kelimeler şunlardır:
geçür geçür geçür
geçür----< keç< keç< keç< keç––––gürgürgürgür----:::: “geçürdi” 15/a-17, 42/b-12, 51/b-2; “geçürmiş” 25/a-16 gerek < ker
gerek < ker gerek < ker
gerek < ker –––– ge ge ge ge ––––k:k:k: “gerekdür” 19/a-23, 27/a-7, 38/b-2; “gerek” 48/a-21 k: gönder
gönder gönder
gönder---- < könd < könd < könd < könd––––gergergerger----:::: “gönderdiler” 10/a-15, 53/b-2; “göndereyim” 13/b-22; “gönderü-çıMdı” 44/a-6
irür irür irür
irür---- < ir < ir < ir –––– gür < ir gür gür gür----:::: “irüre” 13/b-14; “irürmeyince” 31/b-7 Mayur
Mayur Mayur
Mayur---- < < < < Mad Mad Mad –––– āurMad āurāurāur-: “Mayursam” 4/a-23; “Mayuram” 32/a-22; “Mayurma” 52/a-6 Mayu < Madāu:
Mayu < Madāu: Mayu < Madāu:
Mayu < Madāu: “Mayuda” 49/b-1 MMMMııııa < Ma < Ma < Ma < Mııııāaāaāa: “Mıa” 40/a-7 āa MulaM < MulāaM
MulaM < MulāaM MulaM < MulāaM
MulaM < MulāaM: “MulaM” 5/b-17; “MulaM” 21/b-3; “MulaM” 39/a-20; “MulaM” 53/b-8 Murtar
Murtar Murtar
Murtar---- < < < < MurtāarMurtāarMurtāarMurtāar---- “aktarmak”: “Murtardum” 12/b-15; “Murtar” 21/a-8; “Murtarasın” 30/a-3; “Murtarmayasın” 48/b-16; “Murtarımazam” 51/a-15
sırça < s sırça < s sırça < s
sırça < sırıçırıçırıçāaırıçāaāaāa “cam, billûr”: “sırçadan” 47/b-21 yalan < yal
yalan < yal yalan < yal
yalan < yalāan:āan:āan:āan: “yalancı-y-mış” 5/a-16; “yalandan” 17/a-15; “yalancılar” 24/a-12; “yalanuñ” 39/a-9; “yalan” 42/a-22
yapra yapra yapra
3.5.3.3 3.5.3.3 3.5.3.3
3.5.3.3. Çekim eklerinin başında:. Çekim eklerinin başında:. Çekim eklerinin başında: . Çekim eklerinin başında:
Eski Türkçe devresinde çekim eklerinin başında bulunan ā- ve g-‘ler Batı Türkçe- sinde düşerler. Bir Eski Anadolu Türkçesi dil yadigârı olan metnimizde de çekim eklerinin başındaki söz konusu seslerin düştükleri görülmektedir.
----an/ an/ an/ an/ ----en < en < en < en < ----āan/ āan/ āan/ āan/ ----gen:gen:gen:gen:
“ol – an - lar” 10/a-16; “Murtıl - an - ı” 10/b-13; “baālan - an” 21/a-22; “añla – y - an” 24/b-22; “yaz –an - a, oMı - y - an - a, işid – en- e, diñle - y - en - e” 31/a-1; “yan - an” 40/b-13; “Mal - an” 47/b-2; “ol - an” 51/b-22
----aru/ erü < aru/ erü < aru/ erü < aru/ erü < ----āaru/ āaru/ āaru/ āaru/ ----gerü:gerü:gerü: gerü:
“yuM -aru” 12/b-1; “çuM - aru-getürdiler” 12/b-10; “yuM - aru baMdı” 28/a-23; “il - erü” 4/b-16, 14/a-8, 16/b-22, 46/a-6; “iç - erü” 5/b-19, 12/b-1, 24/a-9, 44/b-16; “iç – erü - den” 50/b-16;
----ınca/ ınca/ ınca/ ınca/ ----ince < ince < ince < ince < ----āāāāınça/ ınça/ ınça/ ınça/ ----ginçe:ginçe:ginçe:ginçe:
“var - ınca” 12/a-3; “otur - ınca” 22/a-5; “çıMarma – y - ınca” 22/b-14; “ol - ınca” 24/a-2; “varma - y - ınca” 45/b-12; “bulma - y -ınca” 46/b-1
3.5.4 3.5.4 3.5.4
3.5.4. g / v değişmesi:. g / v değişmesi:. g / v değişmesi:. g / v değişmesi:
Yazı dilimizde bugün “ğ” yahut “v” olarak kullanılan, ya da her iki şekilde de te- laffuz edilen “g”ler, üzerinde çalıştığımız metinde kendisini muhafaza etmiştir. Önceki devrelerde “g” ile yazılan, bugün “ğ” veya “v” ile telaffuz edilen, metnimizde tespit etti- ğimiz kelimeler şunlardır.
3.5.6.1. Yuvarlak ünlülerle 3.5.6.1. Yuvarlak ünlülerle 3.5.6.1. Yuvarlak ünlülerle 3.5.6.1. Yuvarlak ünlülerle 3.5.6.1.1.Hece sonunda 3.5.6.1.1.Hece sonunda 3.5.6.1.1.Hece sonunda 3.5.6.1.1.Hece sonunda dög dög dög
dög---- :::: “dögsünler” 4/a-6; “dögdi” 7/a-6; “dögerdi” 30/b-4 ög
ög ög
ög---- :::: “ögsünler” 4/a-5; “ögdi” 50/b-9 ögr
ögr ögr
ögrenenen----:::: “ögrenmişem” 47/b-16; “ögrendügi” 48/b-3; “ögrendüm” 52/a-7; en “ögrenürler-imiş” 52/b-6
ögret ögret ögret
ögret- : “ögretdi” 30/a-13; “ögretdügüm” 34/a-8 sög
sög sög
3.5.4 3.5.4 3.5.4
3.5.4.1.2. Kelime ortasında ve hece başında:.1.2. Kelime ortasında ve hece başında:.1.2. Kelime ortasında ve hece başında:.1.2. Kelime ortasında ve hece başında: degül
degül degül
degül :::: “degüldür” 5/b-6; “degülüz” 7/b-6; “degülsin” 14/b-22; “degülem” 34/b-19; “ 39/a-20; “degüldür” 43/a-5; “degüller-iken” 52/a-14 dügün dügün dügün dügün : “dügün” 17/b-4; “dügün eylediler” 37/a-8; “dügün” 49/b-8 ögüt ögüt ögüt ögüt : “ögütce” 7/b-10; “ögüt” 35/b-3 ögindir ögindir ögindir ögindir---- :::: “ögindirer” 51/b-23 3.5.4 3.5.4 3.5.4
3.5.4.2. Düz ünlülerde:.2. Düz ünlülerde:.2. Düz ünlülerde:.2. Düz ünlülerde: beg
beg beg
beg: “begine” 6/b-5; “beginüñ” 8/a-14; “beglerüm” 11/b-23; “beg” 27/a-19; “begi- y-imiş” 28/b-17; “begleridür” 38/b-2; “begler” 42/b-3; “beg” 53/a-22
begen begen begen
begen----:::: “begendi” 13/a-13; “begensünler” 18/a-21; “begendüñ mi” 21/a-15; “begendi” 31/b-23; “begenürseñüz” 41/b-19; “begeniser” 49/b-23; “begense” 52/a-16
deg deg deg
deg----:::: “degicek” 7/a-20; “degdi” 11/b-16; “dege” 15/b-14; “degmez” 28/b-5; “degdi” 32/a-13; “degmedi” 34/a-20; “dege” 45/a-14
degşür degşür degşür degşür----:::: “degşürdi” 4/b-1 degin: degin: degin:
degin: “işige degin” 6/a-11; “irteye degin” 12/a-19; “abāa degin” 20/b-22; “buña degin” 34/a-17; “adde degin” 38/a-23; “giceye degin” 47/a-2; “aña degin” 53/b-6
degirmen: degirmen: degirmen:
degirmen: “degirmen” 8/a-5 degenek: degenek: degenek: degenek: “degenek” 30/b-6 degürmilik: degürmilik: degürmilik: degürmilik: “degürmilikde” 14/b-16 degür degür degür
degür----:::: “degürdi” 8/a-18; “degürdiler” 19/b-3; “degürmedin” 20/a-11; “degürür” 31/b-15; “degüresin” 43/a-7; “degürdi” 50/a-11
degme degme degme
degme: “degmede” 12/a-15; “degmeye” 30/a-5 egir
egir egir
egir----:::: “egirürse” 23/b-5; “egirmezse” 23/b-5; “egirmege” 23/b-7 egri:
egri: egri:
egri: “egri” 19/a-22, 24/a-21, 45/a-21; “egrirek” 46/a-11 eglen
eglen eglen
eglen----:::: “eglenmişdür” 29/b-14; “eglenem” 37/b-21; “egleni-Zur” 44/a-2; “eglendüm” 53/a-10
yigit: yigit: yigit:
yigit: “yigit” 4/a-7, 38/a-21,41/b-18,48/b-19; “yigitdür” 11/b-7; “yigitligümden” 15/a-2; “yigitcüksin” 43/a-4
yigrek yigrek yigrek
yigrek: “yigrek” 22/b-1, 34/a-4 segirt
segirt segirt
3.5.5 3.5.5 3.5.5
3.5.5. . . . ā / v deā / v deā / v deā / v değişmesi:ğişmesi:ğişmesi: ğişmesi:
Eski Türkçe devresinde “ā” sesi taşıyan, metnimizde bu sesi “v” olmuş kelimeler ise şunlardır:
sovu sovu sovu
sovuMMMM :::: “sovuM” 38/a-8
MMMMılavuz:ılavuz:ılavuz: “Mılavuz” 41/a-12; “Mılavuzlarsa” 46/a-21; “Mılavuzladı” 48/b-5 ılavuz: 3.5.6
3.5.6 3.5.6
3.5.6. . . . ā / V deā / V deā / V deā / V değişikliği: ğişikliği: ğişikliği: ğişikliği:
Metnimizde bu ses değişikliğine sadece bir kelimede rastlamaktayız. Günümüzde “V” olarak kullanılan üzerinde çalıştığımız metinde ise “ā”lı şekliyle tespit ettiğimiz örne- ğimiz “boāça” kelimesinde görlmektedir.
bo bo bo
boāçaāçaāça: “boāçaya” 14/a-7; “boāça” 33/b-6 āça 3.5
3.5 3.5
3.5.7.7.7.7. b / v değişikliği:. b / v değişikliği:. b / v değişikliği:. b / v değişikliği: 3.5.7
3.5.7 3.5.7
3.5.7.1. Ke.1. Ke.1. Ke.1. Kelime blime blime blime başında başında başında başında b---- > v > v > v > v---- değişmesi: değişmesi: değişmesi: değişmesi:
Eski Türkçe devresinde bazı kelimelerin başında bulunan “b-”ler, Eski Anadolu Türkçesi devresinde “v-”ye dönüşmüştür. Metnimizde tespit ettiğimiz kelimeler şunlardır:
var < bar: var < bar: var < bar:
var < bar: “vardur” 4/a-3, 33/b-10; “var-ıdı” 6/b-15, 41/a-23, 52/a21; “var-ımış” 9/a-3; “var” 16/b-11, 45/b-16; “var-ısa”19/a-2; “vardı” 27/a-9 51/a-16 var
var var
var---- < bar < bar < bar----:::: “varam” 5/a-18; “vardılar” 6/b-22; “varayım” 9/b-11; “varmak” 12/a-2; < bar “varsun” 19/b-14; “varısarlar” 23/ b-15; “varalum” 27/b-3; “var” 33/b- 10; “varasın” 36/a-21; “varduMda” 39/a-8; “varduM” 40/b-22; “varalum” 49/a-18; “vardı” 51/a-11
cānavar < cānabar: cānavar < cānabar: cānavar < cānabar:
cānavar < cānabar: “cānavar” 16/a-13, 37/b-20; “cānavarlar” 38/a-10 varlı
varlı varlı
varlıM < barlM < barlM < barlM < barlık:ık:ık:ık: “varlıM” 45/a-10 vir
vir vir
vir---- < bir < bir < bir---- “virdügi” 1/b-5; “virdiler” 7/a-9; “virsün” 14/a-9; “vireydük” 18/b-23; < bir “virürsiz” 19/b-10; “vire” 22/b-15; “viripdür” 27/b-13; “vir” 37/b-1; “virüñ” 44/a-20; “virem” 49/a-1; “virmez” 50/b-14
viribi viribi viribi
viribi---- < biribi < biribi < biribi < biribi----:::: “viribidi” 13/b-1; “viribidügüñ” 16/a-19; “viribir” 36/b-9; “viribidiler” 43/b-7; “viribirem” 43/b-11; “viribiye” 47/b-10; “viribidüm” 50/a-5; “viribimiş-imiş” 51/a-7
3.5.7 3.5.7 3.5.7
3.5.7.2. Kelime arasıda ve hece başında b > v değişmesi:.2. Kelime arasıda ve hece başında b > v değişmesi:.2. Kelime arasıda ve hece başında b > v değişmesi:.2. Kelime arasıda ve hece başında b > v değişmesi:
Eklerde de b > v değişikliği görülmektedir. Fiil çekiminde zamir menşe’li olan 1. şahıs ekleri Eski Anadolu Türkçesinde olduğu gibi aynı devir eseri olan metnimizde “-van, -ven; -vuz, -vüz” şeklinde gelişmiştir. Metnimizden seçtiğimiz örnekler şunlardır:
----van/ van/ van/ van/ ----ven teklik 1.şahıs eki:ven teklik 1.şahıs eki:ven teklik 1.şahıs eki:ven teklik 1.şahıs eki: “Mızıvan” 15/a-4 ----vuz/vuz/vuz/vuz/----vüz çokluk 1.şahıs eki:vüz çokluk 1.şahıs eki:vüz çokluk 1.şahıs eki:vüz çokluk 1.şahıs eki:
“varavuz” 7/b-19; “çaMavuz” 18/b-9; “saMlayavuz” 21/a-20; “bulınmayavuz” 23/a-20; “olavuz” 41/a-11; “Zuravuz” 50/b-4; “elikdürevüz” 13/a-3; “getürevüz” 19/b-18; “idersevüz” 22/a-7; “yürürsevüz” 40/a-22; “getürevüz” 50/a-5; “n’idevüz” 27/b-9
Metnimizde aşağıda sıraladığımız kelimelerde de b > v değişikliği görülmektedir: Marava
Marava Marava
Maravaş < ş < ş < ş < Mara + baMara + baMara + baMara + baş:ş:ş: “Maravaşlıāa” 13/b-16; “Maravaşına” 19/b-23; “MaravaşlıM” ş: 20/b-9; “Maravaşlar-ıla” 26/a-11; “Maravaşlaruña” 33/b-3; “Maravaş” 25/b-10 av <ab
av <ab av <ab
av <ab :::: “ava girdi” 4/b-19; “av” 25/a-13 av
av av
avcıcıcıcı :::: “avcı” 25/a-18; “avcı” 35/a-8 avla avla avla avla---- :::: “avlar” 21/b-6 deve < deve < deve <
deve < tebi:tebi:tebi:tebi: “develerdür” 6/a-13; “deve” 11/b-19, 44/b-8, 51/a-3; “deveye” 47/a- 21; “develeri” 47/b-3; “develeri” 49/a-4; “develere” 51/b-19; “deveci” 53/b- 5
ev<eb ev<eb ev<eb
ev<eb :::: “evinde” 9/a-7; “evlü” 10/b-14; “evi-y-ile” 17/b-8; “evine” 30/a-14; “eve” 40/b-22; “evüñüzdedür” 45/b-16; “evleri” 50/b-15; “ev” 36/a-6; “evdeşümdür” 42/a-3; “evlendürdüm” 10/a-12; “evlenem” 10/b-6; “evlendürelüm” 19/b-8; “evlendi” 28/a-17
Mav Mav Mav
Mavışışış----<ış<<<MabMabMabMabışışış---- : “Mavışdı” 9/a-15 ış sev
sev sev
sev----<sebin<sebin<sebin----::::”sevinmekden” 6/b-19; “sevegen-idi” 14/b-4; “sevgülü” 19/a-23; <sebin “sevdüginden” 25/a-10; “severem” 28/b-19; “sevindiler” 42/b-3; “sevinişdiler” 49/a-16; “sevmez-idi” 51/b-6; “sevmedügümüz” 53/b-10 yalvar
yalvar yalvar
yalvar----< yalbar< yalbar< yalbar< yalbar----:::: “yalvarmaāa” 21/a-8 yavla
yavla yavla
yavuz<yabız: yavuz<yabız: yavuz<yabız:
yavuz<yabız: “yavuzlıāuñ” 4/a-5; “yavuzlıMdan” 10/a-18; “yavuz” 19/a-3, 41/b-14, 21/a-5, 24/b-15, 33/a-4 44/a-12; “yavuz-ıla” 42/b-10; “yavuzlardan” 45/a- 21
3.5.8 3.5.8 3.5.8
3.5.8. b. b. b. b---- / p / p / p / p---- değişmesi: değişmesi: değişmesi: değişmesi:
Eski Anadolu Türkçesi devresinde ve metnimizde b- ile olan bazı kelimeler bugün yazı dilimizde umumiyetle p- iledir:
barma barma barma barmaMMMM: “barmaMlar” 14/b-15 bıñar: bıñar: bıñar:
bıñar: “bıñar” 8/a-8; “biñaruñ” 25/a-17; “bıñarlar” 38/a-8; “bıñardan” 47/b-13 bişür
bişür bişür
bişür----:::: “bişürdiler” 20/b-1; “bişüre” 29/b-18, 53/a-2; “bişürdüm” 53/a-16 bus
bus bus
bus----:::: “busdum” 29/a-14 3.5.9
3.5.9 3.5.9
3.5.9. ñ / m ve n / m değişmesi:. ñ / m ve n / m değişmesi:. ñ / m ve n / m değişmesi:. ñ / m ve n / m değişmesi:
Yuvarlak ünlülerden sonra gelen “ñ” ünsüzü bazı kelimelerde bugün “m” olmuştur. “Komşu” kelimesinde de n / m değişmesi görülmektedir:
domuz < domuz < domuz <
domuz < Zoñuz < Zo uz:Zoñuz < Zo uz:Zoñuz < Zo uz: “Zoñuz” 21/b-8; “Zoñuzsın” 39/b-21 Zoñuz < Zo uz: sümük < süñük:
sümük < süñük: sümük < süñük:
sümük < süñük: “nā-pāk dişleri sınuM zernī gibi yıldırar. Deprendükçe süñükleri çaldırar.”16/a-12.
Mom Mom Mom
Momşu < şu < şu < Monşu < MonMonMonşı:şı:şı: Bu kelimedeki “n” sesi nazal olmadığı halde yuvarlak ünlüden son-şı: ra geldiği için “m” olarak inkişâf etmiştir:
“Monşıları” 19/b-3; “Monşılarınuñ” 19/b-13; “MonşılıMda” 22/a-20, 49/b-10; “MonşılıM” 50/a-15; “Monşılıāumuzda” 50/b-2; “Monşılıāumuzda” 52/a-8
3.5.10 3.5.10 3.5.10
3.5.10. ñ ~ g sesinin durumu:. ñ ~ g sesinin durumu:. ñ ~ g sesinin durumu:. ñ ~ g sesinin durumu:
Eski Türkçe devresinde hem “ñ” hem de “g” sesi taşıyan “egir-/ eger-, eñir-” fiili metnimizde “g”li tespit edilmiştir:
egir egir egir
egir---- < eñir < eñir < eñir---- ~ egi < eñir ~ egi ~ egi ~ egirrrr---- / eger / eger / eger----:::: “egirürse” 23/b-5; “egirmezse” 23/b-5; “egirmege” / eger 23/b-7
3.5.11 3.5.11 3.5.11
3.5.11. . . . / n, / ñ, n / ñ, ñ / n de / n, / ñ, n / ñ, ñ / n de / n, / ñ, n / ñ, ñ / n de / n, / ñ, n / ñ, ñ / n değişmeleri:ğişmeleri:ğişmeleri: ğişmeleri:
Eski Türkçe devresi ile üzerinde çalıştığımız eser arasında aşağıda sıraladığımız ünsüz değişmeleri de görülmektedir. Tespit ettiğimiz kelimeler şunlardır:
aña < a aña < a aña < a
aña < a ar ar ar :::: “aña” 7/b-21, 16/b-9, 28/a-9, 37/a-10, 45/a-9, 51/a-15 ar añla
añla añla
añla---- < a < a < a < a la la la la---- :::: “añlamadı” 8/a-7; “añlardı” 33/a-11; “añlamaya” 48/a-16