Đspanya

3.5.2.1. Sosyal Güvenlik Sisteminin Çerçevesi

Đspanya sosyal güvenlik sistemi primli ve primsiz olmak üzere iki sistemi içermektedir.

Primli Sistem: Altı büyük primli sistem bulunmaktadır. Özel bir sisteme tabi olmayan

bütün ücretliler ile bir kısım memur grupları genel sigorta sistemine, tarım sektöründe çalışanlar, ücretsiz çalışanlar, ev hizmetçileri, gemi çalışanları ve maden işçileri de özel sigorta kapsamına girmektedir. Ayrıca, memurlar için özel primli sistem ve öğrenciler için de özel koruma sistemi mevcuttur.

Sosyal güvenlik programı zorunludur. Her çalışan kendi alanına giren sisteme prim ödemek zorundadır. Hiç kimse aynı zamanda aynı meslek sigortası için iki farklı sisteme tabi olamaz.

Primsiz Sistem: Bu program sosyal yardıma ihtiyacı olan, fakat sosyal güvenlik primi

ödememiş olsalar veya primli yardımlara hak kazanmak için uzun zaman çalışmasalar dahi günlük ihtiyaçlarını karşılamada yeterli mali olanağa sahip olmayan kimseleri kapsar.

Primsiz sistemden aşağıdaki yardımlar verilir: - Sağlık yardımları,

- Emekli ve malüllük aylıkları, - Đşsizlik ödenekleri.

Bu sayılanlar dışında, bazı sınırlı kişi grupları devletçe sağlanan ek sosyal yardımdan ve bazı küçük mülki birimlerde sağlanan sosyal yardımlardan yararlanırlar. Bu yardımlar özellikle yaşlı ve sakat kişilere verilmektedir.

Đspanya’da genel sosyal güvenlik sisteminde isteğe bağlı olarak sigortalanmak mümkün değildir. Bununla beraber, kişinin mesleki faaliyetini bırakmasından itibaren genel veya özel bir zorunlu sigorta sistemine tabi olmak suretiyle sigortalılığını sürdürmesi mümkündür. Bu isteğe bağlı sigorta, kişi ile Taşra Sosyal Güvenlik Hazine Müdürlüğü veya Denizcilik Taşra Sosyal Kurumu arasında düzenlenen özel bir sözleşme ile sağlanır.

Đspanya’da ilk kez çalışmaya başlayanlar sosyal güvenliğe kaydolmak zorundadır. Bu kayıt, genel sigorta sisteminde çalışan için işveren tarafından ve bağımsız çalışanlar özel sisteminde çalışanın bizzat kendisi tarafından yaptırılır. Tescil bütün (genel ve özel sistemler için) sistemin tamamını ilgilendirecek şekilde tektir ve yaşam boyunca geçerlidir. Kişinin çalışan sıfatı bir kez yapılır ve sonraki rejim değiştirmelerde bu kayıtla alınan sicil numarası devam eder.

Tescil sırasında ilgiliye kendisi ve aile bireyleri ile ilgili bilgileri ve sicil numarasını içeren bir Tescil Belgesi verilir. Tescilden sonra çalışan kişi özel yaşamında meydana gelen değişiklikler (örneğin iş değiştirme, işsizlik, askeri hizmet v.b.) bildirilir. Bu bilgiler sigortalının sigortalılık niteliğini etkiler.

Bir kimse çalıştığında sosyal güvenliğe tabi olduğu için sigortalı sıfatını taşıması nedeniyle ilerde kendisi için önemli sonuçlara götüren çalışma/sigortalılık süreleri süreci başlar. Bu sürelere Đspanyolca ALTAS denir. Kişi çalışmayı bıraktığında sosyal güvenliğe tabi olmadığından sosyal güvenlik yardımları hakkını kaybeder.

Đşi bırakma veya çalışmama sürelerine de BAJAS denir. Sosyal Güvenliğe tabi olma (ALTA) her zaman için yardımlara hak kazanmada etkendir. Sigortalının ALTA olarak kayda geçmeyen bazı süreleri onun bir mesleki faaliyet icra etmemiş olmasına karşın kabul edilir ve eşdeğer süre olarak değerlendirilir. Bu sürelerden en önemlisi örneğin

isteğe bağlı sigortada geçen sürelerdir. Eşdeğer sürelerin varlığı devam ettikçe kişi sosyal güvenlik yardımlarına aynen hak kazanmaya devam eder.

Bütün çalışanlar belirli bir prim matrahı üzerinden sosyal güvenlik primi öderler. Genel rejimde prim matrahı için bir taban ve tavan belirlenmiştir. Taban, asgari ücrete eşittir, tavan ücret ise bunun 5 katını oluşturan miktardır.

Bağımsız çalışanlar özel sisteminde, sigortalılar yalnız meslek dışı risk (hastalık) için prim öderler. Đşsizlik, iş kazaları v.b. için prim ödemezler. Sigortalılar ödeyecekleri prim taban ve tavanlarını kendileri seçerler.

Çalışanların primleri işverenleri tarafından ücretlerinden kesilerek kendi primiyle birlikte ilgili mercie yatırılır. Buna karşın bağımsız çalışanlar primlerini kendileri öderler (European Commission, 2001: 79; Ekdemir, 2005: 662-663).

3.5.2.2. Đşsizlik Sigortasının Kapsamı

Đspanya’daki ilk işsizlik sigortası mevzuatı 1919 tarihine dayanmaktadır. Yürürlükte olan mevzuat ise 1984 yılında uygulanmaya başlanmıştır. Ülkede zorunlu işsizlik sigortası programı uygulanmaktadır (Tuna, 1995: 147).

Çalışma isteği ve gücünde olup da işin kaybeden yada çalışma süresinde veya ücretinde en az 1/3 oranında azalma olan kişiler işsizlik sigortası kapsamına girmektedir. Kısa dönemli ve geçici işçiler kapsam dışında kalmıştır. Serbest çalışanlar ve tarım işçileri için özel sistemler bulunmaktadır. Đşsizlik tam veya kısmi olabilir. Yardımlar iki farklı düzeyde sağlanır: 1-) Primli düzeyde, 2-) Primli yardım almayan veya artık almayacak olan ve sosyal yardıma gereksinimi olan kimseler için primsiz düzeyde (Ekdemir, 2005: 670).

3.5.2.3. Ödeneği Haketme Koşulları ile Ödeme Süresi ve Miktarı

Primli ödeneklerden faydalanabilmek için aşağıdaki koşullar sağlanmalıdır: - Đşsizlikten önceki 6 yıl zarfında en az 12 ay süre ile prim ödemiş olmak, - 65 yaşın altında olmak,

- Kendi istek veya kusuru ile işsiz duruma düşmemek (European Commission, 2006).

Ödeneklerin tahsis süresinin uzunluğu ilgilinin ödediği sosyal güvenlik primlerinin süresine bağlı olarak değişir. 120 günlük en kısa işsizlik ödeneği ödeme süresi en az 360 gün prim ödemiş olanlar içindir. En uzun süre 720 gün olup 2160 günden fazla prim ödeyenlere tanınır.

Đspanya’dan başka bir AB üyesi ülkeye iş aramak için giden işsizlere en çok 3 ay için işsizlik ödeneği ödenir.

Tam işsiz durumda olanlara ilk 180 gün için ödeneğe esas matrahın % 70’i ve kalan süre için % 60’ı oranında ödenek verilir. Bu oranlar asgari ve azami oranlardır. Matrah son 12 ayda prime esas ücretlerin ortalamasına eşittir. Kısmi işsizlik halinde ödenekler oranlı olarak azaltılır.

Đşsizlik ödeneğine hak kazanan kişiler aynı zamanda tıbbi tedavi yardımlarından da yararlanırlar. Diğer sosyal güvenlik yardımları için ödenek alma süresi bir prim ödeme süresi olarak kabul edilir.

Primsiz işsizlik ödenekleri, halen veya evvelce prim ödeneklerine hak kazanmış olan, fakat ödenek süresi sonunda hala işsiz durumda bulunan kimselere ödenebilir. Aynı zamanda, asgari ücretin % 75’ inin altında gelire sahip olan, Đstihdam Bürosuna kaydolan ve kurum tarafından önerilen işi veya mesleki formasyonu reddetmeyen kimselerden iş arayanlara da primsiz işsizlik ödeneği tahsis olunur (Ekdemir, 2005: 670-671).

Bununla birlikte, kişinin aşağıdaki şartları da yerine getirmesi gerekir.

- Prim ödemeye bağlı ödenek hakkı sona ermiş olmak, 45 yaşından fazla olmak ve geçindirmekle yükümlü olduğu aile bireyleri bulunmak,

- 52 yaşından fazlaysa, yaş koşulu hariç emekli aylığından yararlanma koşullarını taşımak,

- Yabancı bir ülkeden gelmek veya en az 6 ay cezaevinde kaldıktan sonra hapisten çıkmak (European Commission, 2006).

Primsiz ödeneklerden faydalanma süresi 3-30 ay arasında değişir. Bu süre kişinin yaşına ve bakmakla yükümlü olduğu çocuğunun bulunup bulunmamasına bağlıdır. Eğer sigortalı işçi 52 yaşın üstünde ise ve yasada öngörülen koşulları taşıyorsa, kendisinin emekliliğine kadar ödenek almaya devam eder.

Genel kural olarak, ödenekler asgari ücretin % 75’ ine eşittir. Kişiler aynı zamanda sağlık yardımlarına da hak kazanırlar (Ekdemir, 2005: 671).

3.5.2.4. Ödeneğin Alınması ve Yönetimi

Đşsiz kalan kişinin ödenekten faydalanabilmesi için ilk önce işsizlik ödeneğini ödemekle yükümlü olan Kuruma başvurması gerekmektedir. Bu kurum da Ulusal Đstihdam Ofisidir. Ulusal Đstihdam Ofisi, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın gözetimi altında işsizlik programlarını uygulamaktadır. Bütün işsizlik ödenekleri bu Kurum tarafından yönetilir. Ancak, gemi adamlarının ödenekleri Denizcilik Sosyal Kurumu tarafından idare edilir.

3.5.2.5. Đşsizlik Sigortasının Finansmanı

Đşsizlik sigortasının finansmanı işçi, işveren ve devlet tarafından yapılmaktadır. Đşçi, gelirlerinin % 1,6’sı oranında, işveren ise bordronun % 6,2’si oranında prim ödemektedir. Devletin doğrudan katkısı yoktur. Ancak, açık olması durumunda sübvansiyonlarla programa katkı sağlamaktadır.