Đrlanda

3.7.2.1. Sosyal Güvenlik Sisteminin Çerçevesi

Đrlanda sosyal güvenlik sistemi üç türlü yardımı kapsamaktadır:

- Primli yardımlar: Ücretle oranlı sosyal sigorta siciline dayalı bir sigortadır. (PRSI-pay related social insurance) Her yardım bir PRSI priminin ödenmesini gerektirir.

- Primsiz yardımlar: Talep sahibinin gelir durumu üzerinden yapılan tespite bağlı olan sosyal yardımlardır.

- Sınırlı sayıda yaygın hizmet: Gelir koşuluna ve prim ödeme koşuluna bağlı olmayan aile ödenekleri gibi hizmetler için söz konusudur.

Herkes, koşulları taşımak şartı ile sosyal güvenlikten yardım talep edebilir. PRSI veya gelir koşuluna ilişkin uygulama hariç, yardımın mahiyetine göre diğer koşulların yerine getirilmesi gerekir. Örneğin, işsizlik yardımı talep eden bir kimse ilgili mercie kaydolmak ve çalışmak için her an emre amade olmak zorundadır.

Đrlanda’da oturan herkes bazı sağlık hizmetlerine ve aile ödeneklerine hak kazanır. Sigortalılar ve bunların geçindirmekle yükümlü oldukları aile bireyleri aşağıda gösterilen yardımlar, aylıklar ve ödeneklerden de yararlanırlar:

• Hastalık, analık yardımları, bazı diş ve göz tedavileri, • Đş kazaları ve meslek hastalıkları yardımları,

• Malüllük yardımları,

• Emeklilik ve yaşlılık yardımları, • Ölüm yardımları,

• Đşsizlik ödenekleri.

Bu yardımlardan bazılarına hak kazanmayan kimseler mevcut rejimlerde sağlanan yardımlara paralel olarak sosyal yardım rejimlerinden yararlanırlar.

Genel olarak, 16-66 yaş arasındaki bütün ücretli ve ücretsiz çalışanlar sigortalıdır. Haftalık kazancı belli bir seviyenin (30 IRL’nin) altında olan veya 66 yaşın üstünde olan ücretliler için (işleri ne olursa olsun) yalnız iş kazaları ve meslek hastalıkları sigortası uygulanır.

PRSĐ primleri (Ücretliler için ücrete dayalı primler) ücretlinin haftalık brüt kazancının belirli bir yüzdesine eşittir. Đşçi ve işveren işçinin ücreti üzerinden prim öderler. Fakat bazı küçük düzeyde ücretler prime tabi değildir. Đşveren PRSĐ primlerinin tamamının ödenmesinden sorumludur. Prim ödeme tarihinde ücretlinin primini ücretten keser. Bağımsız çalışanlar için, PRSĐ primi “brüt gelir eksi emekli aylığı” tutarının belirli bir yüzdesini ve vergi yönünden izin verilen amortismanları temsil eder. Düşük gelirli bağımsız çalışanlar PRSĐ primlerini aidat tahsil edenlere öderler. Sigortalının geliri yıllık bildirge vermeyi gerektirmeyecek ölçüde yetersizse PRSĐ primlerini Sosyal Đşler Dairesine yatırır.

Đstihdam, formasyon ve sağlık hizmetlerine ilişkin primler hariç, ücretli çalışanların sosyal sigorta primlerini Sosyal Sigortalar Sandığına yatırmaları gerekir. Bu sandık

aynı zamanda devlet katkısından da yararlanır. Sosyal sigorta yardımları bu sandıkça yönetilir ve ödenir. Buna karşılık sosyal yardımları doğrudan devlet finanse eder. Đrlanda’da ilk kez çalışmaya başlayan kimse bulunduğu yerin Primler/Aidatlar bürosuna gider ve kendisini sosyal güvenliğe kaydettirmek için belge düzenler. Sonra, buradan bir vergi ve sosyal güvenlik sicil numarası alır. Bu numara hem PRSĐ (Sosyal sigorta) primleri hem de gelir vergisi için geçerli olan tek numaradır.

Zorunlu sigortadan ayrılan ve 66 yaşın altında olan sigortalı örneğin, aylıklar gibi bazı sosyal güvenlik yardımlarından yararlanma hakkını korumak için isteğe bağlı sigortaya girip prim ödeyebilir. Ancak, bunun için evvelce çalışmış olması ve haftada en az 156 prim ödemiş olması ve talebini zorunlu rejimden ayrıldıktan sonra sınırlı bir süre içinde yapması gerekir (European Commission, 2000a: 103; Ekdemir, 2005: 651-652).

3.7.2.2. Đşsizlik Sigortasının Kapsamı

Đrlanda’da işsizlik sigortası mevzuatına ilişkin ilk kanun 1911 yılında çıkarılmış olup (Tuna, 1995: 130), günümüzde yürürlükte olan yasa 1993 tarihinde uygulanmaya başlanmıştır (European Commission, 2006). Đşsizlik sigortası programı, işçi ve işverenlerin zorunlu katılımı ile oluşturulan sosyal sigorta sistemi ile işsizlik yardım sistemini içine almaktadır. Đrlanda’da yaşayan bütün çalışanlar işsizlik sigortasının kapsamına girmektedir.

3.7.2.3. Ödeneği Haketme Koşulları

Đşsiz kalan kimse, bu süre zarfında aşağıdaki şartları yerine getirdiği takdirde her hafta işsizlik ödeneği almaya hak kazanır:

- Gerekli PRSĐ primlerini ödemiş olmak (en az 39 hafta),

- Çalışmaya elverişli ve çalışmak üzere iş bulma kurumuna kayıtlı olmak, - Gerçek bir iş arayan kimse olmak,

Bununla birlikte, kişinin, Đrlanda’ya geldikten veya döndükten sonra prim ödemiş olması kaydıyla, başka bir AB üyesi ülkede geçen sigortalılık süreleri ve eşdeğer süreleri dikkate alınır.

Kişisel kusuru nedeniyle işine son verilen veya uygun bir işte çalışmayı reddeden kimseye ise ödenek verilmez (TĐSK, 2000b: 39; Ekdemir, 2005: 659).

3.7.2.4. Ödeneğin Miktarı ve Süresi

Ödeme işsizliğin başladığı tarihten 4 gün sonra başlar. Bununla birlikte, daha önceden 13 hafta zarfında hastalık veya işsizlik yardımı talebinde bulunmuş olan sigortalı, ödenekten işsizliğin ilk gününden itibaren yararlanır.

Genel kural olarak, en çok 360 gün süre ile ödenir. Ancak, 66 yaşından yukarı kimselere ücretli çalışan sıfatıyla en az 156 ay prim ödemiş olmaları halinde ödeme süresi uzatılabilir.

Diğer taraftan, ödenekten ayrı olarak kişinin ödediği primlere göre belirli bir miktar dahilinde işsizlik yardımı da sağlanır. Bunun için ayrıca talepte bulunmaya gerek yoktur. Sadece yıllık vergi bildirimini korumak önemlidir. Çünkü, bu belge ödenek haklarının belirlenmesinde gereklidir.

Đrlanda’da işsizlik ödeneği alan bir kimse iş aramak üzere başka bir AB üyesi ülkeye gitmek isterse veya söz konusu ülkeden ödenek alırken Đrlanda’ya iş aramak üzere gelirse, bu kişi hakkında Birliğin sosyal güvenlik mevzuatı hükümleri uygulanır. Ekonomik sebeplere bağlı olarak işini kaybeden kişi gerekli koşulları taşıyorsa maktu bir ödeme almaktadır. Bunun miktarı ilgilinin işine son veren işverenin emrinde çalıştığı süreye, yaşına ve işine son verildiği tarihte almakta olduğu ücrete bağlıdır. Bu rejimin sağladığı yardımlardan yararlanma hakkı ilgilinin Đrlanda’daki işveren emrinde çalıştığı süreye bağlıdır. Ödenmiş olan primlere bağlı olma koşulu söz konusu değildir. Bu kimselere AB hukukunun süre birleşimi kuralları uygulanmaz.

Eğer bir kimse, önceden belirlenmiş olan miktardan daha fazla ekonomik işsizlik ödeneği alıyorsa, azami 9 haftalık bir süre için işsizlik ödeneğinden yararlanamaz. Bu

hak kaybı 55 ve daha yukarı yaştaki talep sahiplerine uygulanamaz (Ekdemir, 2005: 659-660).

3.7.2.5. Ödeneğin Alınması ve Yönetimi

Đşsizlik sigortası programı, Sosyal ve Refah Bakanlığı Sosyal Đşler Dairesi ve Đstihdam Büroları tarafından yürütülmektedir (Andaç, 1999: 114).

Đşsizlik ödeneğinden faydalanmak için işini kaybeden kişinin öncelikle ödeneği vermekle yükümlü olan kuruluşa müracaat etmesi gerekir. Đşsizlik ödeneği talebi işsizliğin ilk gününden itibaren Sosyal Đşler Dairesine veya bu dairenin yerel birimine yapılır. Kişinin oturduğu yer bu dairenin yerel şubesine 10 kilometre uzakta ise posta kanalı ile başvuru yapılabilir.

Ödeme anılan dairece nakden yapılır. Ancak yukarıda belirtilen durumda bulunan kimselere posta yoluyla ödeme yapılabilir. Bazı kimseler de çek kullanmak suretiyle ödeneklerini alırlar. Yaşlılar ise genelde posta emirleri aracılığıyla ödemelerini alırlar (Ekdemir, 2005: 659-660).

3.7.2.6. Đşsizlik Sigortasının Finansmanı

Çalışanlar için prim miktarı gelirinin % 0,1’idir. Đşveren de bordronun % 0,2’si oranında prim ödemektedir. Đrlanda’da işsizlik sigortası işverenler ve çalışanlar tarafından finanse edilmektedir. Devletin işsizlik sigortası programına direkt bir katkısı bulunmamaktadır. Ancak, programda meydan gelen açıkları kapatmakta ve işsizlik yardımlarını tamamıyla finanse etmektedir (Gibney, 2000: 94).

BÖLÜM 4: TÜRKĐYEDE ĐŞSĐZLĐK SĐGORTASI