bencil olarak
nitelendirildiði
dünyada
merhametin
yeri
neresi?
B
empati ve fedakârlýðýn biyolojik mekanizmasýný inceleyerek baþlayalým.
YAKIÞIKLI DEÐÝL AMA EMPATÝK
Baþkasýnýn duygularýný çözebilme, kendini onun yerine koyabilme anlamýna gelen empati, yaþamýmýzýn ilk yýllarýndan itibaren sinir sisteminin önemli bir parçasý olarak geliþmeye baþlar. Ýki yaþýndaki bir çocuk bile karþýsýndakinin hislerini okuyabilir. Kandýrmaca, rol yapma gibi hileli denemelerde buluna-bilir. Ýnsan beyni ve sosyal iliþkileri geliþtikçe empatik algý da artar. Son yýl-larda MR görüntüleme tekniðiyle yapýlan araþtýrmalara göre, baþkasýnýn tecrübe ettiklerini izlerken beynimizin belirli bölgeleri, sanki bu tecrübeleri yaþýyor-muþuz gibi hareketleniyor. Çünkü sevinç, þaþkýnlýk, korku, fiziksel ve psikolojik acý hem bu duygularý yaþayan kiþide hem de gözlemcide ayna nöronlar denen sinir hücrelerini tetikliyor.
Bu durumda empati, beynin kendisini ve baþkasýný algýlarken bulanýklaþtýðý bir nokta. Akýl yürüterek deðil, aslýnda gerçekten hissederek empati kuruyoruz. Kuþlardan maymunlara pek çok hayvan-da ayna nöronlarýn varlýðý belirlendi. Ayna nöronlar, doðada çoðu zaman taklitle geliþen öðrenme yetisinde büyük rol oynuyor.
Esneyen birini görünce esnemeye baþlamamýz dahi, empatik algýnýn iþlediði durumlardan. Bulaþýcý esneme sadece insanlarda deðil, köpeklerde ve maymunlarda da gözleniyor. Fakat memelilerde empatik algý, esnemeyle sýnýrlý deðil. Bonobo maymunlarý, saldýrý
ve þiddete uðrayan maymunlarýn hislerini çözebiliyor, onlara þefkat gösteriyor. Ýnsanlardaki kadar geliþmiþ olmasa da memelilerin çoðu yüksek düzeyde em-pati yetisine, merhamet göstermek için gereken nörobiyolojik donanýma sahip.
SIRTIMI KAÞIRSAN SIRTINI KAÞIRIM
Empatinin biyolojik mekanizmasýna ýþýk tutulmasý ve memelilerde gözlemlen-mesi, bilimcileri fedakârlýk davranýþýnýn kökenini sorgulamaya itti. Güçlünün üstünlük saðlayarak genlerini ve neslini devam ettirdiði, büyük balýðýn küçük balýðý yuttuðu doðada, fedakârlýk insana özgü bir davranýþ mý?
Yanýt, beklenmedik bir yerden geliyor. Ýnsanlar kadar güçlü sosyal topluluklar oluþturabilen karýnca ve arý gibi sosyal böceklerde "akraba seçiciliði" denen kalýtsal aktarým sisteminin en belirgin örneðini, belki de fedakârlýðýn bir davranýþ biçimi olarak ilk kez ortaya çýkýþýný görüyoruz. Akraba seçiciliði bir akrabanýzýn üremesinin, sizin üremeniz-den kalýtsal açýdan daha kârlý olduðu durumlardýr. Kalýtsal kopya sayýsýnýn farklýlýk gösterdiði kraliçe arý ve iþçi arýlarda, her iþçi arý, kardeþine % 75 oranda kalýtsal benzerlik gösterir. Bu oran hayli yüksek, çünkü bir iþçi arýnýn üremesi halinde çocuðu ile ancak yüzde 50 oranda genetik benzerliði olur. Bu nedenle, herhangi bir arý kolonisinde iþçi arýlarýn genlerini bir sonraki nesle en etkin biçimde iletmesinin yolu, kraliçe anneye daha çok kardeþ yapmasý için hizmet etmektir. Gerçekten de arý koloni-lerinde, iþçi arýlar kýsýr olur. Arýlar,
tah-takurularý ve karýncalar gibi sosyal hay-vanlarda dayanýþma ve fedakârlýk akraba seçiciliði üzerine kurulur.
Akraba seçiciliði kuramý, fedakârlýðýn gen havuzumuza birkaç yüz milyon yýl önce dahil olduðunu gösteriyor. Sosyal böceklerden sonra, diðer sosyal hayvan-larda da fedakârlýk çeþitli þekillerde ortaya çýktý, fakat akrabalarla sýnýrlý kalmadý. Birbirlerini yýrtýcý hayvanlarýn saldýrýlarýndan kurtaran bufalolarýn, hasta türdeþlerine emdiði kaný veren vampir yarasalarýn günün avýný sürünün diðer üyeleriyle paylaþan kurtlarýn davranýþý birkaç farklý þekilde açýklanabiliyor. Bunlardan en yaygýný, "sýrtýmý kaþýrsan sýrtýný kaþýrým" biçiminde özetleyebile-ceðimiz karþýlýklý fedakârlýk. Bir may-mun sýrtýndaki parazitlerin ayýklanmasý ve kaþýnmasý için baþka bir maymundan yardým alýyor. Hemen hemen her zaman, yardým eden maymun bir süre sonra kendi sýrtýndaki parazitlerden kurtulmak için yardým ettiði maymuna dönüyor. Fedakârlýðýn getirisi götürüsünden yük-sek olduðu zaman kusursuz iþleyen bu sistemde, hayvanlar daha sonra kendileri için ayný davranýþta bulunabilecek türdeþleri için fedakârlýk yapýyor. Karþýlýklý fedakârlýkla yapýlan iyilik, akrabalýk sýnýrlarýndan çýkarak, daha geniþ bir kitle için geçerli oluyor. Bu, dayanýþma üzerine kurulu toplum dinamiðinin önemli bir parçasý.
GEN BENCÝL,
MERHAMET DAHA BENCÝL
Empati ve karþýlýklý fedakârlýk, modern insandan çok önce doðada vardý ve bu-gün merhamet diye tanýmladýðýmýz
duy-gunun evrimine zemin hazýrladý. Empatik algý, merhamet yelpazemizi geniþletirken karþýlýklý fedakârlýk bu mekanizmanýn evrimsel sürekliliðini korumasýný saðladý. Þöyle düþünelim: Ne kadar yufka yürekli olursanýz olun bir seri katile veya merha-met duygusundan yoksun olduðunu dü-þündüðünüz birine merhamet gösterme-niz zor. Bilinçli olarak sorgulamadýðýnýz bir þekilde, merhamet duygunuzu cö-mertçe sergilediðiniz veya sýkýca sakýn-dýðýnýz durumlar var. Ýþte bu mekanizma, merhametli bireyler arasýnda dayanýþma-yý, hayatta kalma baþarýsýnýn artýþýný, dolayýsýyla bu duygunun biyolojik altya-pýsýný kuran genlerin sonraki nesillere baþarýlý þekilde aktarýlmasýný saðlýyor.
Merhamet öncelikle kendi sürekliliðini saðlayan bir kalýtsal mekanizma. Gen bencilse, merhamet de bencil. Merhamet ve iyilik gibi erdemler, sosyal ve etik kodlarla sýnýrlý deðil; insan biyolojisinin ve davranýþýnýn yapýsal parçalarý. Bugün diðer medeniyetlerden soyutlanmýþ avcý-toplayýcý bir topluluk bulabilseydik, "Merhamet etmeyene merhamet edilmez" ve "Sana nasýl davranýlmasýný istiyorsan öyle davran" gibi sosyal kurallarýn orada da geçerli olduðunu görürdük.
VE DAYANIÞMA MEDENÝYETÝ YARATTI
Bir davranýþýn evrilmesinin neden-leriyle, davranýþý sergileyen bireylerin motivasyonu arasýnda farklar olabilir. Bu ayrým, hayatta kalmak için yemek ve zevk için yemek arasýndaki farka benzer. Merhamet, akraba seçiciliði ve dayanýþ-ma ilkeleriyle evrilmiþ olsa da, herhangi birinin bilinçli olarak bu düþünce
sürecinden geçtiði söylenemez. Kýsacasý, baðýþladýðýnýz kurban derilerinin bir son-raki bayramda Türk Hava Kurumu tarafýndan size gönderileceðini hesapla-yarak hareket etmezsiniz. Ýnsanlarý birey-sel merhamete yönelten kayýp-kazanç muhasebesi deðil, merhametli bir davranýþtan sonra beyinde etkin hale gelen ödül mekanizmasý. Size zevk veren herhangi bir etkinliðin (yemek ve
eðlence gibi) tetiklediði mekanizma, araþtýrmalara göre merhametli bir
davranýþ sonrasýnda da tetikleniyor. Ýyilik ve merhamet, karþýlýðýnda çýkar saðlan-masa da insana mutluluk veriyor.
Bu ayrýmý yaptýktan sonra, merhametin evrimsel kazanýmlarýndan bahsedebiliriz. Modern insana geçiþ sürecinde merhamet duygusunun getirdiði dayanýþma, sosyal aðlarýmýzýn bu denli kuvvetli kurul-masýnda önemli rol oynadý. Ýnsan, memeliler arasýnda en yüksek grup dayanýþmasýný sergileyen canlý. Kabilesini yýrtýcý bir hayvana karþý koruyan, yiyecek bulmak için ava çýkan ilkel insan, grubun iyiliði için risk alýr. Baþarýlý olursa bütün grubun, tabii bu arada kendisinin hayatta kalma ihtimali artar. Ýnsanlar, bireylerin toplumun bütünü için önemli fedakârlýklar yaptýðý bir düzenle doðaya karþý üstünlük saðladý. Merhamet, hem evrimsel baþarýmýzda hem de sosyal aðlarýmýzýn kuvvetlenmesinde etkili oldu.
Merhameti evrensel bir erdem deðil de, kendi sürekliliðini saðlamýþ biyolojik bir mekanizma olarak incelemenin pek romantik olmadýðý doðru. Fakat bu yeni bakýþ açýsýnýn getirdiði önemli çýkarýmlar var. Merhameti bir kenara býraktýðýmýz
durumlarý, örneðin savaþý veya ceza hukukunu baþka türlü nasýl açýklayabili-riz? Savaþýyor ve zarar veriyoruz, çünkü kafamýzda baþkalaþtýrdýðýmýz, insanlýktan çýkardýðýmýz kiþilere empati beslemi-yoruz. Ýnsanlýða merhametsizce yak-laþtýðýný düþündüklerimizden esirgiyoruz merhametimizi. Ve birdenbire, her ne kadar en yüce erdem olsa da, mer-hametin dünyayý kurtarmadýðýný fark ediyoruz.
Elbette bu da, genetik mirasýmýzýn geri kalaný gibi doðamýzýn bir parçasý. Rekabet, kavga ve güç mücadelesinin yanýsýra, yine doðadan çaldýðýmýz, kalýt-sal kodumuza kattýðýmýz merhameti bir yandan yüceltiyor, bir yandan sakýný-yoruz. Halbuki evrim tarihimiz boyunca merhamet kazandýkça biz de kazandýk. Merhamet, insan varoluþunun en temel ilkesi olmayý belki de en çok bu nedenle hak ediyor.
Kaynaklar:
*Bowles, S., "Group Competition, Reproductive Leveling, and the
Evolutýon of Human Altruism", Science, 08 Aralýk 2006.)
*Kohler ve ark., "Hearing Sounds, Understanding Actions: Action Representation in Mirror Neurons", Science, 02 Aðustos 2002.
*Botvinick, M., ve ark., "Viewing facial expressions of pain engages cortical areas involved in the direct experience of pain", NeuroImage, Sayý 25, 2005.
*Rifkin, J., The Empathic Civilization:The Race to Global Consciousness in a World in Crisis, New York: J.P. Tarcher/Penguin, 2009