ÜRETİM MALİYETLERİNİN HESAPLANMASI

Maliyetler, mal ve hizmet üretimi ile ilgilidir. İşletmelerde mal ve hizmet üretimi ile ilgili olan maliyetlerin doğru olarak belirlenmesi için maliyet oluşumlarına dikkat etmek gerekir. İşletmelerde maliyetler oluşumlarına göre direkt (dolaysız) ve endirekt (dolaylı) olmak üzere ikiye ayrılır.

Direkt maliyetler, üretilen mal ve hizmetin maliyetine doğrudan doğruya yüklenebilen maliyetlerdir. Bu maliyetler direkt ilk madde ve malzeme giderleri ile direkt işçilik gideridir.

Endirekt maliyetler, üretilen mal ve hizmetin maliyetine doğrudan doğruya yüklenemeyen ve dağıtım ölçüleri ile yüklenebilen maliyetlerdir. Bu tür maliyetler genel üretim giderleridir.

Üretim maliyetlerinin oluşumu Şekil 5’de gösterilmiştir. Şekil 5: Üretim Maliyetlerinin Oluşumu

Direkt Maliyetler Endirekt Maliyetler

Kaynak: T. Lucey, Costing, 4 Th Edition, London, DP Publications, 1993, s.11. İLK MALİYET Üretim Maliyet Yerleri İLK MALİYET + G.Ü.G. = ÜRETİM MALİYETİ Direkt İlk Madde ve Malzeme Gideri Direkt İşçilik Gideri G.Ü.G.

Yukarıdaki açıklamalar ışığında maliyet oluşumu ile şu formüller elde edilebilir. Direkt İlk Madde ve Malzeme Gideri + Direkt İşçilik Gideri = İLK MALİYET

İlk Maliyet + Genel Üretim Gideri (G.Ü.G.)= TOPLAM ÜRETİM MALİYETİ (T.Ü.M) Direkt İşçilik Gideri + Genel Üretim Gideri= ŞEKİLLENDİRME MALİYETİ

Direkt İlk Madde ve Malzeme Gideri + Şekillendirme Maliyeti = T.Ü.M Direkt İlk Madde ve Malzeme Gideri + Direkt İşçilik Gideri + G.Ü.G = T.Ü.M

Üretim maliyetleri, satışların maliyet tablosu aracılığı ile hesaplanır. Bu tablo üç bölümden oluşur. Tablonun birinci bölümü, dönem üretim maliyetinin hesaplanmasını sağlar. İkinci bölüm, dönemde tamamlanan (üretilen) mamullerin maliyetini (TMM) ve üçüncü bölümde satılan mamullerin maliyeti hesaplanır238.

Hangi tür üretim işletmesi olursa olsun üretim maliyetlerini hesaplamak için, maliyet unsurları olan; direkt ilk madde ve malzeme gideri, direkt işçilik gideri ve genel üretim giderlerini toplamak gerekir. Fakat dönem başı ve dönem sonu yarı mamul stoklarının olup olmamasına göre üretim maliyetinin hesaplanması farklılık gösterir239.

Dönem başı ve dönem sonu yarı mamul stoku yok ise;

Direkt İlk Madde ve Malzeme Gideri, Direkt İşçilik Gideri ve Genel Üretim Giderinin toplamı Üretim Maliyetine eşittir.

Dönem başı ve dönem sonu yarı mamul stoku var ise;

Direkt İlk Madde ve Malzeme Gideri, Direkt İşçilik Gideri ve Genel Üretim Giderinin toplamı Üretime Yüklenen Maliyete eşittir. Bu eşitliğe Dönem Başı Yarı Mamul Stokları eklenir, Dönem Sonu Yarı Mamul Stokları çıkarılır ve Tamamlanan Mamullerin Maliyeti (TMM) bulunur.

238 _{Mehmet Yazıcı, İşletmelerde Mal oluşu Hesaplama Yöntemleri, İstanbul: İ.İ.T.A Yayınları, Nr.277, 1977.}

s.168.

3.8.1. ÜRETİM MALİYETLERİNİ HESAPLAMA YÖNTEMLERİ

İşletmelerde üretilen mal ve hizmetlerin maliyetlerin belirlenmesinde çeşitli yöntemler kullanılır. Bunları dört grup altında toplamak mümkündür. Bunlar240:

a) Giderlerin Kapsamına Göre; Tam Maliyet, Değişken Maliyet, Normal Maliyet ve Direkt (Asal) Maliyet Yöntemi.

b) Giderlerin Gerçekleşme Durumuna Göre; Fiili Maliyet, Tahmini Maliyet ve Standart Maliyet Yöntemi.

c) Giderlerin Dağıtımında Esas Alınan Baza Göre; Hacim Tabanlı Maliyet ve Faaliyet Tabanlı Maliyet Yöntemi.

d) Mamul Maliyetinin Hesaplanma Şekline Göre; Sipariş Maliyet, Safha Maliyet ve İşlem (Dönüştürme) Maliyet Yöntemi.

3.8.1.1. Giderlerin Kapsamına Göre Üretim Maliyetleri

Üretilen mal ve hizmetin maliyeti hesaplanırken hangi giderlerin hesaplamaya dahil edileceğini belirtir. Bu konuda başlıca dört yöntem vardır. Bular:

 Tam maliyet yöntemi,  Değişken maliyet yöntemi,  Normal maliyet yöntemi,

 Direkt (Asal) maliyet yöntemi dir.

Tam Maliyet Yöntemi: Üretimle ilgili tüm giderlerin hesaplamaya dahil edildiği bir yöntemdir. Bu yöntemde üretim maliyeti, direkt ilk madde ve malzeme gideri, direkt işçilik gideri ve genel üretim giderinin toplamından oluşur. Türkiye’de en çok kullanılan yöntem tam maliyet yöntemidir. Vergi Usul Kanunu da bu yöntemin uygulanmasını öngörmektedir.

Değişken Maliyet Yöntemi:Üretimle ilgili yalnızca değişken giderlerin hesaplamaya dahil edildiği bir yöntemdir. Bu yöntemde üretim maliyeti, direkt ilk madde ve malzeme gideri, direkt işçilik gideri ve değişken genel üretim giderinin toplamından oluşur. Değişken maliyet yöntemi, kâra geçiş noktasının belirlenmesinde ve çeşitli yönetim kararlarının alınmasında etkili bir yöntemdir241.

Normal Maliyet Yöntemi: Üretimle ilgili değişken giderlerin tümünün, sabit genel üretim giderlerinin ise kapasite kullanımına göre kapasiteye düşen payının hesaplamaya dahil edildiği bir yöntemdir. Bu yöntemde boş kapasiteye düşen sabit genel üretim giderleri 680 Çalışılmayan Kısım Gider ve Zararları Hesabına aktarılır242.

Direkt (Asal) Maliyet Yöntemi: Üretim maliyetlerine, yalnızca üretimle ilgili direkt ilk madde ve malzeme ile direkt işçilik giderlerinin yüklendiği, genel üretim giderlerinin ise hesaplama dışında tutulduğu bir yöntemdir.

3.8.1.2. Giderlerin Gerçekleşmesi Durumuna Göre Üretim Maliyetleri

Bu yöntemde maliyetlerin, üretimden sonra gerçek verilere, üretimden önce tahmini ve standart verilere göre tespiti söz konusudur. Bu durumda maliyetler;

 Fiili maliyet yöntemi,  Tahmini maliyet yöntemi,

 Standart maliyet yöntemine göre hesaplanır.

Fiili maliyet yöntemi: Üretim maliyetlerinin, üretim tamamlandıktan sonra gerçek verilere dayanarak hesaplanmasına dayanır. Fiili maliyet yönteminde tüm maliyet verileri işletmenin kayıt sisteminden elde edilir. Bu yönteme göre hesaplanan maliyetler gerçek maliyettir. Bu yöntem tek başına kullanıldığı zaman, maliyetlerin kontrolü için yeterli değildir. Bu yöntem maliyet dönemleri arasında karşılaştırma yapmak açısından kullanılabilir.

Tahmini maliyet yöntemi: Üretim maliyetlerini tahmini maliyet verilerine göre hesaplayan bir yöntemdir. Bu yöntemde, işletmenin geçmiş dönemlerinde gerçekleşmiş

241

Akdoğan, a.g.e., s.42.

maliyet verileri ve gelecekle ilgili beklentiler dikkate alınarak, tahminlerden yararlanılır. Bu yöntem uygulamada daha çok genel üretim giderlerinin hesaplanmasında kullanılır243. Standart maliyet yöntemi: Üretilecek mamullerin, olması gereken maliyetlerinin, henüz üretim yapılmadan önce bilimsel tekniklerle belirlenen standartlar yardımıyla hesaplanmasını sağlayan bir yöntemdir. Bu yöntem etkin bir maliyet kontrolü sağlar244.

3.8.1.3. Giderlerin Dağıtımında Esas Alınan Baza Göre Üretim Maliyetleri

Üretim maliyeti unsurlarından, direkt ilk madde ve malzeme gideri ile direkt işçilik giderleri mamullerle doğrudan ilişkilendirilmektedir. Genel üretim giderlerinin üretimle ilişkilendirilmesinde ise iki yöntem söz konusudur. Bunlar:

 Hacim tabanlı dağıtım yöntemi,  Faaliyet tabanlı dağıtım yöntemi dir.

Hacim tabanlı dağıtım yöntemi: Genel üretim giderlerinin mamullere, üretim miktarı, direkt ilk madde ve malzeme gideri, direkt işçilik gideri, ilk maliyet, direkt işçilik saati gibi faaliyet ölçülerine göre dağıtımını esas alan yöntemdir.

Faaliyet tabanlı dağıtım yöntemi: Genel üretim giderlerini önce faaliyetlere, daha sonra ise mamullere dağıtarak genel üretim giderleri ile mamuller arasında faaliyetler aracılığı ile direkt ilişkilendirmeyi sağlayan bir yöntemdir. Bu yöntemin kullanılması yalnızca birim maliyetlerin hesaplanmasında değil aynı zamanda maliyet yönetimi açısından da önemlidir. Çünkü bu yöntem üretimle ilgili faaliyetlerin etkinliğinin analizi açısından da önemli bir yöntemdir245. 243 _{Karakaya, a.g.e., s.328.} 244 Uslu, a.g.e., s.210. 245 _{Karakaya, a.g.e., s.332.}

3.8.1.4. Hesaplama Şekline Göre Üretim Maliyetleri

İşletmelerde üretim maliyetleri hesaplanma şekline göre 3 grup altında hesaplanabilir. Bunlar:

 Sipariş maliyet yöntemi,  Safha maliyet yöntemi,

 İşlem maliyeti (karma) yöntemidir.

Sipariş maliyet yöntemi: Farklı belirli bir mamul ya da mamul grubunun maliyetlerinin ayrı ayrı olarak hesaplanması ve sipariş üzerine çalışan işletmelerde kullanılan bir yöntemdir. Bu yöntemde, üretilen her bir mamul ya da mamul grubunun maliyeti ayrı ayrı hesaplanır.

Safha maliyet yöntemi: Aynı tür mamul ya da mamul grubunun birbirini izleyen üretim safhalarında sürekli olarak ve çok miktarda üretilmesi durumunda kullanılan bir yöntemdir. İşlem maliyeti (karma) yöntemi: Sipariş ve safha maliyet yönteminin karma bir uygulamasıdır. Bu yöntem, birçok yönüyle ortak özellikleri olan ve ortak üretim işlemlerinin yanında kendine özgü üretim işlemlerine de tabi tutulabilen farklı mamullerin maliyetinin hesaplanmasında kullanılır. Uygulanan üretim işlemleri genellikle standartlaşmış işlemlerdir. Ayakkabı, tekstil ve hazır giyim işletmeleri buna örnek gösterilebilir246.