5. Eserin Konusunu Oluşturan Siyasetname ve Türk Siyasetname Geleneği
1.1.2. Ses Bilgisi Özellikleri
1.1.2.1. Ünlüler
1.1.2.1.1. Ünlü Uyumları
Damak uyumu, Türkçenin temel ses yasalarından biridir. Bir sözcük ve o sözcüğe getirilen eklerin bütününün kalın ya da ince sıradan olması temeline dayanır. Türkçenin tarihsel ve çağdaş lehçelerinde uyum dışı kimi örneklere rastlansa da (Bk. Eraslan, 1970: 113-124; Duman, 2008a: 11-20; Duman, 2008b: 75-79; Gümüş, 2014: 441-453; Tekin, 2016: 53-56) bu kural geçmişten günümüze varlığını güçlü bir biçimde sürdürmüştür. Metinde Türkçe kökenli sözcüklerde bu uyum hemen hemen tamdır. Günümüzde uyumsuz olarak görünen +ki aitlik eki metinde uyumlu biçimiyle karşımıza çıkmaktadır:
evvelkiden1 (086a/6), ķoynundaġı mālı (096a/14). Yine bugünkü Türkiye Türkçesinde hangi ve hani şeklinde uyumsuz olarak kullanılan sözcükler de uyumludur: ķanġısından (069a/6), ķanı (010a/14, 081a/5, 087b/8), ķanķısından idügi (117b/9).
Metinde karşılaşılan uyumsuz örnekler aşağıda sıralanmıştır: 1.1.2.1.1.1.1. Uyuma Girmeyen Ekler
1.1.2.1.1.1.1.1. Ulaç Eki: +(i)ken
olmışiken (002a/11), ķażayiken (004a/15), baķarken (019a/2).
1.1.2.1.1.1.1.2. Şimdiki Zaman Eki: -Ayor atı öldüreyorum (073b/10).
1.1.2.1.1.1.2. Uyum Dışı Sözcükler
inanmaķ (094b/2), inanmazıdı (100a/8), inandurıgör (105b/10), inandurmaķ (105b/11).
1.1.2.1.1.2. Dudak Uyumu
Türkçede dudak uyumu, damak uyumu kadar düzenli bir yapıya sahip değildir. Eski Türkçe döneminde belirli oranda bu uyumun varlığından söz edilebilirken (Tekin, 2016: 57-58) Batı Türkçesinin başlangıcındaki güçlü yuvarlaklaşma eğilimi yeni uyumsuzluklara yol açmıştır. Eski Türkçedeki G# sesinin Eski Anadolu Türkçesinde düşmesiyle kelime sonundaki düz-dar ünlünün genellikle yuvarlaklaştığı görülür. Buradaki yuvarlaklaşmayı Ahmet Bican Ercilasun şöyle açıklar:
“Ana Oğuz Türkçesinde g’nin erimesi birdenbire olmamıştır. Ara safhalarını tespit edemediğimiz gelişme şöyle olmuştur (başlıg örneğinde): başlıg > başlığ > başlıw > başluw > başlu. Bunun böyle olduğu düşen g’den önceki ünlünün yuvarlak oluşundan bellidir. Doğrudan doğruya g düşmesi, ünlünün yuvarlaklaşması için bir sebep olamaz. Yuvarlaklaşma için bir sebep lâzımdır; bu da w’dir.” (Ercilasun, 2005: 457).
Eski Anadolu Türkçesinden sonra, Klasik Osmanlı Türkçesi dönemi dudak uyumunda ilerlemenin görüldüğü bir dönem olmuştur. Burada uyum, birden ortaya
çıkmamış, belli bir süreç içerisinde gerçekleşmiştir. Bu dönem metinlerinde bazı ekler uyuma girerken, bazı eklerde ikili şekiller, bazı eklerde ise yeni uyumsuzluklar söz konusudur (Özkan, 2015: 43). Dönemin sonlarına doğru uyum hemen hemen tamamlanmıştır.2
Umūrü’l-Ümerā, Klasik Osmanlı Türkçesi dönemine ait bir eser olduğu için, Eski Anadolu Türkçesindeki uyumsuz biçimlerin devam ettiği, yeni uyumlu biçimlerin ortaya çıktığı, aynı zamanda yeni uyumsuzlukların geliştiği bir yapıya sahiptir. Aşağıda metnimizin dudak uyumu bakımından sergilediği bütün durumlar sıralanmıştır.3
1.1.2.1.1.2.1. Yuvarlak Ünlülü Ekler
Düz ünlülü bir heceden sonra eklendiklerinde uyumu bozan eklerdir. İki heceli eklerde ilk hecesi düz ünlü, ikinci hecesi yuvarlak ünlü olabilir. Bu durumda ekin kendi yapısında doğal bir uyumsuzluk görülür.
1.1.2.1.1.2.1.1. İlgi Durumu Eki: +(n)Uñ ~ +üm
keremüñ (001b/15), benüm (003a/14, 019a/16, 0221/5), mütekellimüñ (003a/derkenar), ŧāyifenüñ (035a/7), ıbrıķuñ (046a/17).
1.1.2.1.1.2.1.2. Yön Gösterme Durumu Eki: +ArU
yuķaruda (019a/6, 069b/11, 070a/15, 070a/16, 119b/1), içerü (045b/5, 094a/11), ilerü (058a/8).
1.1.2.1.1.2.1.3. İyelik 1. Teklik Kişi Eki: +(U)m
devletüm (003b/16), sırrum (019a/16), irādetüm (022a/5), ceddüm (036b/16), dimedigüm (064b/15), ıżŧırābumdan (070a/1).
2 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bk. Özkan, 2008: 479-496; Kartallıoğlu, 2011; Özkan, 2014: 1-33; Özkan, 2017: 185-205.
1.1.2.1.1.2.1.4. İyelik 2. Teklik Kişi Eki: +(U)ñ
niǾmetüñ (011a/8), devletüñ (011a/8), senüñ ŧalebüñle (013b/5-6), rāzuñı (018a/1), ķuzılaruñ (018b/12), ķılıcuñ (018b/15), senüñ rabb-ı erzāķ idigüñ (023b/14).
1.1.2.1.1.2.1.5. İyelik 1. Çokluk Kişi Eki: +(I/U)mUz
işimüz (015b/13), pādişāhımuz (043b/8), śāĥib-i saǾādetlerimüz (043b/11), zamānumuzda (054b/9), müşāhede itdüklerimüzden (054b/9), gördüklerimüzdendür (054b/10), kimimüz (060a/2, 060a/3, 070b/1), yüzimüz (066a/8), alnımuz (066a/8).
1.1.2.1.1.2.1.6. İyelik 2. Çokluk Kişi Eki: +(I/U)ñUz
sizden biriñüzüñ (021b/1-2), sizüñ maǾbūdıñuzam (023b/12), eliñüz (037a/9), vaķtiñüze (055b/16), mesmūǾıñuz (060a/11), sizüñ taǾbįriñüzde (070b/13), sizüñ kārıñuz (077b/2), şikārıñuz (077b/2).
1.1.2.1.1.2.1.7. Şimdiki Zaman Eki: -Ayor
atı öldüreyorum (073b/10), olayordı (095b/4).
1.1.2.1.1.2.1.8. Görülen Geçmiş Zaman 1. Teklik Kişi Eki: -dUm
ben didüm (003a/1), ben işitdüm (003a/1), irdüm (003a/11), virdüm (009a/15), kesdüm (019a/3), çıķmadum (024a/8), yandum (070a/1), uyandum (070a/1).
1.1.2.1.1.2.1.9. Görülen Geçmiş Zaman 2. Teklik Kişi Eki: -dUñ añladuñ (017a/5), işitmedüñ mi (087b/8).
1.1.2.1.1.2.1.10. Görülen Geçmiş Zaman 1. Çokluk Kişi Eki: -dUK görmedük (012a/10), vāśıl olmaduķ (043a/9).
1.1.2.1.1.2.1.11. Geniş Zaman Eki: -Ur
eydür (002a/6), virürler (002b/9), bulınur (006a/12) , ĥayrān ķalur (018a/16), bilinür (033a/3).
1.1.2.1.1.2.1.12. Geniş Zaman 2. Teklik Kişi Eki: +sün bilürsün (054a/10).
1.1.2.1.1.2.1.13. Geniş Zaman 1. Çokluk Kişi Eki: +Uz
ricā eylerüz (016a/9), maĥkūm olmazuz (055a/8), ŧapu ķılmazuz (055a/9), ĥesāba śaymazuz (055a/10), yazdurmazuz (055a/11), çekerüz (065a/1), ķarşu ŧurmazuz (067b/6), ħayr görmezüz (067b/6).
1.1.2.1.1.2.1.14. Geniş Zaman 2. Çokluk Kişi Eki: +süz dirsüz (047b/4).
1.1.2.1.1.2.1.15. İstek 1. Çokluk Kişi Eki: +vUz
ne çekersek çekevüz (054a/7), ne virürsek virevüz (054a/7), anı daħı bitürevüz (054a/7), görevüz (054a/11, 066a/13), meger ki yā gelevüz (055a/11), ŧutalum ki Ǿāśį egilevüz (055a/11-12), sürevüz (066a/14), hem ġāzį hem şehįd olavuz (093a/2).
1.1.2.1.1.2.1.16. İstek 2. Çokluk Kişi Eki: +suz
mütenebbih olasuz (060a/10), ĥāżır olasuz (063b/11).
1.1.2.1.1.2.1.17. Emir 1. Çokluk Kişi Eki: -(y)AlUm
ŧutalum (004a/16), ĥāżır olalum (015b/15), görelüm (019a/9, 088a/3), bilelüm (019a/9), Ǿamel ķılalum (019a/10), ġayret meyin nūş eyleyelüm (059b/3), ferāmūş eyleyelüm (059b/3), idelüm orŧu (059b/5), varalum (088a/3).
1.1.2.1.1.2.1.18. Emir 2. Çokluk Kişi Eki: -(U)ñ
gelüñ (059b/3), varuñ (065b/1), virüñ (077b/17).
1.1.2.1.1.2.1.19. Emir 3. Teklik Kişi Eki: -sUn
1.1.2.1.1.2.1.20. Emir 3. Çokluk Kişi Eki: -sUnlAr ŧurmasunlar (061a/15), gelsünler (061a/15).
1.1.2.1.1.2.1.21. Koşul 2. Çokluk Kişi Eki: +ñUz buyursañuz (073b/12), n’eylerseñüz (085a/1).
1.1.2.1.1.2.1.22. Ortaç Eki: -dUK
virdükleri (002b/8), didüklerinde (015b/13), buyurmaduġum yola (064b/15).
1.1.2.1.1.2.1.23. Ulaç Eki: -dükçe
gitdükçe (031a/3), işit-dükce (061b/6), geldükçe (093a/4).
1.1.2.1.1.2.1.24. Ulaç Eki: -(y)Up
yazup (002a/3), taĥrįr idüp (002a/3), taķrįr eyleyüp (002a/4), görilüp (002a/9), gelüp (004a/2), egilüp (017b/9), ĥayķırup (018b/16, 092b/4), baġlayup (055b/15, 066b/5), yaśayup (055b/15, 068b/2), ĥelālleşüp (093a/2), ķolaylayup (093a/2).
1.1.2.1.1.2.1.25. Ulaç Eki: -dUkdA
niyyet itdükde (004b/5), aĥkām itdükde (015a/15), emr itdükde (019a/10), ķurtarduķda (028b/8), ķadem baśduķda (054a/14).
1.1.2.1.1.2.1.26. Ulaç Eki: -(y)ücek diyücek (013b/2, 019a/6).
1.1.2.1.1.2.1.27. Ulaç Eki: -(y)U / …-(y)U …-(y)U
diyü (019a/7), yapuvirdi (049a/16), göstermeyü (054a/1), ħavf itmeyü itmeyü (053b/17), gelüvirdi (106a/17).
1.1.2.1.1.2.1.28. Ulaç Eki: -(y)ürek
fırśat gözleyürek (056a/8), izin izleyürek (056a/8), diyürek (063a/10).
1.1.2.1.1.2.1.29. Bildirme 3. Teklik Kişi Çekimi: +dUr(Ur)
ĥākimdür (001b/3), ādemdür (003b/3), gözidür (003b/6), senüñdürür (009b/10), vardurur (010b/8), müyesser degüldür (024a/14), iǾtibār-ı Ǿacįbe degül midür (051a/3).
1.1.2.1.1.2.1.30. Addan Ad Yapma Eki: +lU
yazılu (004a/4), ķanatludur (007b/1), adlu (011b/16), dillü (019b/13), giyimlü (062b/3, 079b/14), atluyı (064a/9), delü ķanlu (064b/5).
1.1.2.1.1.2.1.31. Addan Ad Yapma Eki: +sUz
sebebsüz (006a/11), ŧalebsüz (006a/12), gecesüz (019b/14), Ǿaķılsuz Ǿilm (041a/2), Ǿilmsüz ĥükm (041a/2).
1.1.2.1.1.2.1.32. Addan Ad Yapma Eki: +cUK
ķavalcuġum (018b/16), türkicügüm (018b/16).
1.1.2.1.1.2.1.33. Addan Ad Yapma Eki: +egü güyegüsi (069b/2).
1.1.2.1.1.2.1.34. Eylemden Ad Yapma Eki: -u ayru (017b/2).
1.1.2.1.1.2.1.35. Eylemden Ad Yapma Eki: -uk artuķ (054a/4), açuķdur (066a/8).
1.1.2.1.1.2.1.36. Eylemden Eylem Yapma Eki: -ün- bilünür (079a/10).
1.1.2.1.1.2.1.37. Eylemden Eylem Yapma Eki: -Ur-
bitürdi (018a/6), aşurdı (020b/6), arturmaz (043a/10), ķavşurup (062a/8).
1.1.2.1.1.2.1.38. Eylemden Eylem Yapma Eki: -ul- śavulmadı (087a/17).
1.1.2.1.1.2.1.39. Eylemden Eylem Yapmam Eki: -dUr-
śatdurup (020b/4), ķandurduķ (054a/5), ŧayandurduķ (054a/5), atlandurdı (064a/9), ķılıçlandurdı (064a/9), yaraķlandurdı (064a/9), yüreklendürdi (064a/10).
1.1.2.1.1.2.2. Düz Ünlülü Ekler
Yuvarlak ünlülü bir heceden sonra eklendiklerinde uyumu bozan eklerdir. Ekin düz-dar ünlüyle başlaması durumunda uyum ortadan kalkmaktadır.
1.1.2.1.1.2.2.1. Belirtme Durumu Eki: +(y)I
dūnı (002b/1), gündüzi (013b/15), rāzuñı (018a/1), atluyı (064a/9), kendümi (093b/4-5).
1.1.2.1.1.2.2.2. İyelik 1. Teklik Kişi Eki: +im gözime (069b/17, 071b/13).
1.1.2.1.1.2.2.3. İyelik 3. Teklik Kişi Eki: +(s)I(n)
vücūdına (001b/2), Ǿārį olduġından (001b/4), gözidür (003b/6), ĥükmin (004a/3), üç oġlı (036b/16).
1.1.2.1.1.2.2.4. İyelik 1. Çokluk Kişi Eki: +(i)müz yüzimüz (066a/8).
1.1.2.1.1.2.2.5. İyelik 2. Çokluk Kişi Eki: -(I)ñUz
sizüñ maǾbūdıñuzam (023b/12), mesmūǾıñuz (060a/11).
1.1.2.1.1.2.2.6. Görülen Geçmiş Zaman 3. Teklik Kişi Eki: -dI
düşdi (002b/14), ötdi (007b/5), bitürdi (018a/6), atlandurdı (064a/9), ķılıçlandurdı (064a/9), yaraķlandurdı (064a/9), yüreklendürdi (064a/10).
1.1.2.1.1.2.2.7. Öğrenilen Geçmiş Zaman / Ortaç / Ek-Eylem Öğrenilen Geçmiş Zaman Eki: -mIş
olmışiken (002a/11), ölmiş (017b/13), yanķo degülmiş (026b/13-14), cāǿiz görmişlerdür (034b/8).
1.1.2.1.1.2.2.8. Geniş Zaman 1. Teklik Kişi Eki: +In görürin (069b/7), yapuşurın (093b/7-8).
1.1.2.1.1.2.2.9. Geniş Zaman 2. Teklik Kişi Eki: +sIn ŧurursın (009a/3), gelürsin (057a/6).
1.1.2.1.1.2.2.10. Geniş Zaman 2. Çokluk Kişi Eki: +sız
ķavį olursız (085a/3-4), bį-ser ü pā ķalursız (085a/4-5), yañılursız (085a/6).
1.1.2.1.1.2.2.11. Emir 3. Teklik Kişi Eki: +sIn otursın (017b/6), görsin (080b/14).
1.1.2.1.1.2.2.12. Ortaç Eki: -dik gördigüñ (021a/7).
1.1.2.1.1.2.2.13. Ulaç Eki: -ıcaķ
1.1.2.1.1.2.2.14. Ulaç Eki: -Inca
olınca ĥāk (081a/7), görince (086a/14), ķıyāmet ķopınca (093b/14), ölince (093b/15).
1.1.2.1.1.2.2.15. Soru Eki: mI
bedel olur mı (004a/16), revā mıdur (010a/13), şerǾan kāfir olur mı (39b/12), iǾtibār-ı Ǿacįbe degül midür (051a/3), işitmedüñ mi (087b/8), ölü mi ķaldı (093a/5).
1.1.2.1.1.2.2.16. Addan Ad Yapma Eki: +cılayın buncılayın (028b/derkenar).
1.1.2.1.1.2.2.17. Eylemden Eylem Yapma Eki: -(I)l-
görilüp (002a/9), görilmemegin (023a/9), ķonılan (056a/10), ķoyıldı (062b/6), ķoşılan (064a/1), görilsün (069a/10), süzildi (099a/3).
1.1.2.1.1.2.2.18. Eylemden Eylem Yapma Eki: -(I)n-
görinen (003b/3, 105a/11), bulınur (006a/12), źikr olınup (022b/1), murād olınur (022b/1), inşād olınmışdur (024b/12), görinüp (065a/10), görinmedükde (069b/17).
1.1.2.1.1.2.2.19. Eylemden Eylem Yapma Eki: -(i)ş- görişmek (060b/3), gülişirdi (094b/5).
1.1.2.1.1.2.3. Uyumsuz Biçimleri Sürdüren Sözcükler
kendü (003a/2), ķamu (003b/10), eyü (006b/10, 064b/17), yüri (007b/4), girü (017a/7), ķuzılaruñ (018b/12), oķıdup (019b/4), berü (027a/4, 027a/5), yalıñuz (027b/2, 093b/17), düşinüp (031b/15), demüri (033a/11), ötüri (048b/14), karşu (055b/14), ķurı (065a/15), uġrıları (066b/11), incü (076b/5), yüridi (079a/6), unıdup (086a/4), şimden- girü (087a/2), büyidi (097b/4), yaluñuz (099b/5), belürdi (100a/5).
1.1.2.1.1.2.4. Uyumsuz Biçimden Uyumlu Biçime Geçen Sözcükler
ķarşu > ķarşıya (002b/9), bulıt > bulut (003b/5, 105a/11), ķańu >> ķanı (010a/14, 081a/5, 087b/8), oķı- > oķur (018a/9), oķurdı (090b/17), udı- >> uyumayup (068b/3), kirü >> giri (078b/10), ilgerü >> ileri (078b/10).
1.1.2.1.1.2.5. Uyumlu Biçimden Uyumsuz Biçime Geçen Sözcükler
ŧapıġ > ŧapusı (008b/11) ķapıġ >> ķapusı (008b/11), yabız >> yavuz (019b/6), uluġ >> ulıdur (040b/5), tügün >> dügin (061a/16).
Yukarıda sıralanan örneklerden de anlaşıldığı gibi metinde, dudak uyumu bakımından farklı durumlar görülmektedir. Bir ekin ya da sözcüğün birden fazla şeklinin görülmesi geçiş dönemi eserlerinin ortak özelliğidir. Türlü ses olaylarına bağlı olarak değerlendirilebilecek bu durumu örnekleyecek birçok veri bulunmaktadır: İyelik 1. teklik kişi ekinin +(U)m ~ +(I)m [ıżŧırābumdan (070a/1); gözime (069b/17, 071b/13)]; iyelik 1. çokluk kişi ekinin +(U)mUz ~ +(I)mUz [zamānumuzda (054b/9); yüzimüz (066a/8)]; iyelik 2. çokluk kişi ekinin +(U)ñUz ~ +(I)ñUz [sizden biriñüzüñ (021b/1-2); mesmūǾıñuz (060a/11)]; geniş zaman 2. teklik kişi ekinin +sün ~ +sIn [bilürsün (054a/10); ŧurursın (009a/3)]; geniş zaman 2. teklik kişi ekinin +süz ~ +sIz [dirsüz (047b/4); ķavį olursız (085a/3-4)]; emir 3. teklik kişi ekinin -sUn ~ -sIn [işitsün (007b/7); otursın (017b/6)]; ortaç ekinin -dUK ~ -dIK [didüklerinde (015b/13); gördigüñ (021a/7)]; ulaç ekinin - (y)UcAK ~ -(y)IcAK [diyücek (013b/2, 019a/6); ħabįr olıcaķ (064b/15)]; ulaç ekinin - (y)UrAK ~ -(y)ArAK [diyürek (063a/10); āyetin oķuyaraķ (076a/3)]; eylemden eylem yapma ekinin -Ul ~ -Il [śavulmadı (087a/17); süzildi (099a/3)] vb. Ayrıca ilerü (058a/8) ~ ileri (078b/10); dügin (061a/16) ~ dügün (017a/5, 094b/10); oķıdup (019b/4) ~ oķur (018a/9), oķurdı (090b/17); karşu (055b/14) ~ ķarşıya (002b/9) gibi sözcüklerdeki ikili kullanımlar geçiş döneminin özelliklerini yansıtması bakımından önemli görülmektedir.
1.1.2.1.2. Ünlü Değişmeleri