Denetim organlarını özel bütçeli denetim organları ve özerk bütçeli denetim organları şeklinde bir ayrıma tabi tutabiliriz.
1. Özel Bütçeler ve Denetim Organları
Genellik ve birlik ilkelerinden sapmaları oluşturan bir bütçe çeşididir. Bilindiği üzere; genellik ilkesi; bütçede, tüm kamu gelir (kaynak) ve harcamalarının bütün ayrıntıları ile yer almasına denilmektedir. Genellik prensibi; gelirler ile giderlerin cinsi, tutarı ve kullanımında uygulanacak biçim, gerek kamu tüzel kişilerinin, gerekse diğer kuruluş ve toplulukların gerçek mali durumlarının bütçelerinde görülmesini sağlar87. Birlik ilkesi; bütün kamu kesimi üretici birimlerinin harcama ve gelirlerinin
tek bir bütçe içinde toplanmasına birlik ilkesi denir. Bu ilkeye göre, bir ülkede kamu harcama ve gelirleri tek elden tahmin edilmekte planlanmakta ve dengelenmektedir. Bunun sonucu kamu kesiminin tek birim üretici birim olarak düşünülmesi ve kamu hizmetlerinin ülke çapında düzenlenmesidir.
Muhasebe-i Umumiye Kanununun 115. Maddesi hükmünde, özel bütçe tanımı yapılmıştır ancak 5018 sayılı kanunda özel bütçe tanımı değiştirilmiştir. İlgili kanuna göre özel bütçe;bir bakanlığa bağlı veya ilgili olarak belirli bir kamu hizmetini yürütmek üzere kurulan, gelir tahsis edilen, bu gelirlerden harcama yapma yetkisi
verilen, kuruluş ve çalışma esasları özel kanunla düzenlenen kamu idarelerinin (Özürlüler İdaresi Başkanlığı, Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Türkiye Atom Enerjisi Kurumu Başkanlığı, Türk Patent Enstitüsü Başkanlığı, Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü, Petrol İşleri Genel Müdürlüğü, Tarım Reformu Genel Müdürlüğü, Elektrik İşleri Etüd İdaresi Genel Müdürlüğü, Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğü, Devlet Opera ve Balesi Genel Müdürlüğü, Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi) bütçesidir(5018 Sayılı Kanun Md.12).
5018 sayılı kanunla yerel yönetimlerin denetim şeklinde de değişiklikler yapılmıştır.İlgili kanunun 77. maddesinde denetim ”Mali yönetim ve kontrol sisteminin tümüyle zaafa uğradığı, belirgin yolsuzluk veya kamu zararına yönelik emarelerin ortaya çıktığı durumlarda; il özel idareleri için ilgili vali, belediyeler için ilgili belediye başkanının talep etmesi veya doğrudan Başbakanın onayı üzerine İçişleri Bakanı, yetkili denetim elemanlarına, ilgili mahalli idarelerin tüm mali yönetim ve kontrol sistemlerini, mali karar ve işlemlerini mevzuata uygunluk yönünden teftiş ettirir. Bu teftişler sonucunda düzenlenecek raporların bir örneği İç Denetim Koordinasyon Kuruluna, bir örneği de gerekli işlemlerin yapılması için ilgili vali veya belediye başkanına gönderilir.” şeklinde belirtilmiştir.
Belediye bütçeleri idari yargı ve siyasal denetime tabidir. İdari bakımdan kendi içinde denetime tabi tutulabilir. Her yıl bütçenin kesin hesabı, hesap dönemi bitiminden sonraki Nisan ayında, sorumlu sayman yönetim dönemi hesabı ile birlikte belediye encümenince verilir. Encümen haziran ayı bitimine kadar inceler ve Belediye Başkanı’nca onay için belediye meclisine sunulur. Meclis onayı ancak Valinin onayı ile kabul edilebilir ve kesinlik kazanır. Bu aşamada bütçenin Siyasal denetimi de tamamlanmış olur. Tüm saymanlarda olduğu gibi, saymanlık ayrıca Sayıştay’a yönetim dönemi hesabı vermek zorundadır88. Belediyelerde yapılan
işlemlere ilişkin olarak Belediye Başkanı 5018 sayılı kanuna göre Üst Yönetici sıfatıyla sorumludur.
87 Bütçenin Temel İlkeleri, http://idari.cu.edu.tr/igunes/butce/butceilke.pdf, Erişim: 02.01.2006. 88 Coşkun, a.g.e., s. 62.
Köy bütçesi, bir takvim yılı için muhtar ve ihtiyar meclisince hazırlanır. Bütçenin yürütücüsü muhtardır. Kesin hesaplar, sayman görevini de yüklenmiş muhtar tarafından düzenlenir. İçişleri Bakanlığı’nın görevlendirdiği görevlilerce denetlenmektedir.
Döner sermaye işletmelerinin denetimi; döner sermaye işletmelerinin denetiminde sorumlu sayman yönetim dönemi hesabını Sayıştay‘ a vermek zorundadır. Bu işletmelerin hazırladıkları bilançolar Maliye Bakanlığı ve Sayıştay tarafından denetlenir.
Fonların denetimi; 1961 Anayasasının madde 127. Ve 1982 Anayasasının madde 160 hükümlerinde genel ve katma bütçeli kuruluşları TBMM adına Sayıştay’a vermiş ancak fonlar ile ilgili olarak herhangi bir bilgi verilmemiştir. Ancak anayasa gereği yürürlüğe konan 832 sayılı Sayıştay kanunu hükümlerine göre Sayıştay denetimi fon hesaplarını da kapsamaktadır: Böylelikle fonlara ilişkin gelir, gider ve malların denetimi Sayıştay denetimi dahilindedir.
2. Özerk Bütçeler ve Denetim Organları
Özerk kurumları ülkemiz açısından nispeten yeni oluşumlardır. Denetim konusu başta olmak üzere bu kurumlar için bazı konularda yeni yasal düzenlemelere ihtiyaç duyulduğu görülmektedir. Özerk kurumların denetimleri 4743 sayılı Mali Sektöre Olan Borçların Yeniden Yapılandırılması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanunun yedinci maddesi uyarınca Başbakanlık tarafından belirlenen Başbakanlık Müfettişi, Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu Denetçisi ve Maliye Müfettişinden oluşan üç kişilik bir komisyon tarafından yürütülmekteydi. Ancak ilgili kanunun yedinci maddesi Anayasa Mahkemesince iptal edilmiş ve 5018 sayılı kanunla Bu kurumların denetimi Sayıştay’ın denetim alanı içine dahil edilmiştir.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ULUSLARARASI DENETİM STANDARTLARININ ÇEŞİTLİ ÜLKELER AÇISINDAN İNCELENMESİ VE TÜRKİYE’DE KAMU HARCAMA DENETİMİNİN ULUSLARARASI STANDARTLARA UYUMUNDA ORTAYA ÇIKAN SORUNLAR
VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ
I. ULUSLARARASI DENETİM STANDARTLARI
Uluslararası denetim standartları, denetim faaliyetlerinin yürütülmesi bakımından, denetçiye asgari ölçüde rehberlik sağlayan bağlayıcı ilkeler ve kurallar bütünüdür. Bu standartlar denetimin aşamalarını ve denetim sırasında yararlanılan prosedürlerin sınırlarını belirlemeye yardımcı olur89. Uluslararası denetim
standartları bir yerde yapılan işin kalitesine ilişkin ölçütler bütünü olup, hem kişisel özellikleri itibari ile denetçiyi hem de başından sonuna kadar tüm denetim sürecini kapsar90. Uluslararası denetim standartları, denetçinin mesleki sorumluluğunu yerine
getirmesine yardımcı olur. Denetçi,uluslararası denetim standartlarına birebir bağlı olunduğu taktirde görevini tam anlamı ile yapmış sayılır. Kamu harcama denetim standartlarını içeren başlıca oluşumlar, INTOSAI, ECOSAI ve EURORAI olarak sıralanabilir.