1. YEREL YÖNETİM OLGUSU VE İL ÖZEL İDARESİ
1.6. İl Özel İdaresinin Mali Yapısı
1.6.1. Gelirleri
5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanununun 3. Maddesinde il özel idaresi, il halkının mahalli müşterek nitelikleri ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan ve karar organı seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan idari ve mali özerkliğe sahip kamu tüzel kişisi olarak tanımlanmaktadır. 1982 Anayasasının 127. maddesi ile il özel idarelerine ve belediyeler görevleriyle orantılı gelir kaynağı sağlama yükümü getirilmiştir. Böylece yerel yönetim özerkliğinin mali boyutu bir anayasal ilke olarak güvence altına alınmıştır. Ancak hangi gelir kaynaklarının ne oranda il özel idarelerine ve ne oranda belediyelere verileceği kanunlara bırakılmıştır. Bu kanunlardan biri olan 5302 sayılı il özel idaresi kanunun 42. Maddesinde il özel idarelerinin gelir kaynakları sayılmıştır. Bu kaynaklar şunlardır:
a) Kanunlarla gösterilen il özel idaresi vergi, resim, harç ve katılma payları b) Genel bütçe vergi gelirlerinden ayrılan paylar
c) Genel ve özel bütçeli idarelerden yapılacak ödemeler
d) Taşınır ve taşınmaz malların kira, satış ve başka suretle değerlendirilmesinden elde edilecek gelirler
e) İl genel meclisi tarafından belirlenecek tarifelere göre tahsil edilecek hizmet karşılığı ücretler
f) Faiz ve ceza gelirleri g) Bağışlar
h) Her türlü girişim, iştirak ve faaliyetler karşılığı sağlanacak gelirler i) Diğer gelirler
İl özel idarelerinin gelirlerinden birisi vergi geliridir. Kamusal hizmetlerin gerektirdiği giderler ile kamu borçları dolayısıyla ortaya çıkan yükleri karşılamak amacıyla egemenlik gücüne göre karşılıksız olarak gerçek ve tüzel kişilerden alınan ve cebri niteliğe sahip para şeklindeki ödemelere vergi denmektedir84.Şan oyunları
vergisi, konaklama vergisi, arsa ve arazi vergisi gibi vergiler il özel idaresinin vergi
84 Kalça, Fatma, 5302 Ve 5393 Sayılı Yerel Yönetim Yasalarının Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik
Şartı Açısından Değerlendirilmesi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi
30
gelirleri arasında yer almaktadır. Bu vergilerin en önemlisi emlak vergisi idi. Fakat il özel idaresine ayrılan bu pay 5393 sayılı belediye kanunu (md. 59/2) ile kaldırılmıştır.
İl özel idarelerinin diğer bir geliri ise harcamalara katılma paylarıdır. Şerefiye olarak da adlandırılan bu paylar, yapılan bayındırlık hizmetleri sonucu gayrimenkullerinin değerinde artış olan kişilerden yapılan gider için veya bir program dâhilinde bu hizmetler dolayısıyla yapılan giderlerin tamamıdır85.İl özel idaresi kanunun 42.
maddesinin ‘’c’’ fırkasında genel ve özel bütçeli idarelerden il özel idarelerine ödenek yardımı yapılabileceği belirtilmektedir. Buradan sağlanan kaynakları da il özel idarelerinin gelirleri arasında sayabiliriz.
İl özel idareleri borçlanma yoluyla da gelir elde edebilir. Nitekim il özel idaresi, görev ve hizmetlerinin gerektirdiği giderleri karşılayabilmek için, kanunun 51. maddesinde belirtilen usul ve esaslara göre, içerden ve dışarıdan borçlana bilir ve tahvil ihraç edebilir.
6360 sayılı kanun il özel idarelerine mali konuda bir değişiklik getirmiştir. Buna göre, 5779 sayılı İl Özel İdarelerine ve Belediyelere Genel Bütçe Vergi Gelirlerinden Pay Verilmesi Hakkında Kanun’da yapılan değişikliklerle genel bütçe vergi gelirleri tahsilâtında il özel idarelerine ayrılan pay % 1,15’ten 0,5’e düşürülmüştür. Burada Büyükşehirlerde İl Özel İdarelerinin kapatılmasından dolayı İl Özel İdarelerine ayrılan payın düşürülmesine rağmen bu idarelerin gelirlerinde bir azalma olmamıştır.
1.6.2. Giderleri
İl özel idareleri görevlerini yerine getirebilmek için yaptığı harcamalarla, bu amaca uygun olarak görev yapan teşkilatının veya bu görevleri kendisi adına yerine getiren merkezi yönetime bağlı teşkilat ve kuruluşlara aktarılan ödenekler ile organlarının ve personel harcamalarının toplamı bu kuruluşların giderlerini teşkil eder86. 5302 sayılı
kanunun, il özel idaresi giderleri başlığını taşıyan 43. Maddesinde sadece il özel idaresi giderleri sayılmış ve başka bir açıklamaya yer verilmemiştir. Bu maddeye göre il özel idarelerinin giderleri şunlardır:
85 Kalça, 2009:168
86 Tamer, Mustafa, İl Özel İdaresi (Yerel Yönetimler Uygulaması, Mevzuat, Yargı Kararları), 3.
31
a) İl özel idaresi binaları, tesisleri ile araç ve malzemelerinin temini, yapımı, bakımı ve onarımı için yapılan giderler
b) İl özel idaresinin personeline ve seçilmiş organlarının üyelerine ödenen maaş, ücret, ödenek, huzur hakkı, yolluklar, hizmete ilişkin eğitim harcamaları ile diğer giderler
c) Her türlü alt yapı, yapım, onarım ve bakım giderleri
d) Vergi, resim, harç, katılma payı, hizmet karşılığı alınacak ücretler ve diğer gelirlerin takip ve tahsili için yapılacak giderler
e) İl genel meclisince belirlenecek ilkeler çerçevesinde köylere veya köylerin aralarında kurdukları birliklere yapılacak yardımlar
f) İl özel idaresinin kuruluşuna katıldığı şirket, kuruluş ve birliklerle ilgili ortaklık payı, üyelik aidatı giderleri
g) Faiz, borçlanmaya ilişkin diğer ödemeler ve sigorta giderleri
h) Yoksul, muhtaç ve kimsesizler ile özürlülere yapılacak sosyal hizmet ve yardımlar i) Dava takip ve icra giderleri
j) Temsil, tören, ağırlama ve tanıtım giderleri
k) Avukatlık, danışmanlık ve denetim hizmetleri karşılığı yapılacak ödemeler
l) Yurt içi ve yurt dışı kamu ve özel kesim ile sivil toplum örgütleriyle birlikte yapılan ortak hizmetler ve diğer proje giderleri
m) Sosyo-kültürel ve bilimsel etkinlikler için yapılan giderler
n) Özel idare hizmetleriyle ilgili olarak yapılan kamuoyu yoklaması ve araştırması giderleri
o) Doğal afet giderleri
p) Kanunla verilen görevler ve hizmetlerin yürütülmesi için yapılan diğer giderler İl özel idareleri, kendilerine verilen görevleri yapmak ve kamu hizmeti üretmek için personel çalıştırmak zorundadırlar. Bu personel için yapılan her türlü giderler il özel idaresinin giderleri arasında sayılmaktadır. İl özel idarelerinin görev ve yetki alanı içindeki her türlü alt yapı, yapım, onarım ve bakım giderleri de il özel idaresi bütçesinden ödenecektir87.
87Güngör, Hayrettin, Açıklamalı, Yorumlu Ve İçtihatlı İl Özel İdaresi Mevzuatı (5302 Sayılı Kanun Ve
Diğer Mevzuat) , İçişleri Bakanlığı Mahalli İdareler Kontrolörleri Derneği Yayını, Baskı: Özyurt
32
1.6.3. Bütçesi
5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nun 3. Maddesine göre bütçe, belirli bir dönemdeki gider ve gelir tahminlerine ile bunların uygulanmasına ilişkin hususları gösteren ve usulüne uygun olarak yürürlüğe konulan belgedir88. İl özel
idaresi bütçesi 5303 sayılı kanunun 44 ve 45’inci maddelerinde düzenlenmiştir. 5302 sayılı kanunun 44. Maddesine göre, ilin stratejik plânına uygun olarak hazırlanan bütçe, il özel idaresinin malî yıl ve izleyen iki yıl içindeki gelir ve gider tahminlerini gösterir, gelirlerin toplanmasına ve harcamaların yapılmasına izin verir.İl özel idaresi bütçesi vali tarafından hazırlanır. İçişleri bakanlığı maliye bakanlığının görüşünü alarak bütçe hazırlama rehberi hazırlayarak mahalli idarelere gönderir89. İl özel idaresi bütçesi hazırlanırken bu rehber dikkate alınır.
Vali, her yıl haziran ayının sonuna kadar stratejik plan ve performans programına uygun olarak gider bütçesini hazırlamak üzere birimler çağrı yapar90.Birimler bütçe
fişini kullanarak gerekçeli bütçe yılı gider teklifleri ve izleyen iki yılın gider tahminleri ile ödenek cetveli ve ayrıntılı harcama programını mali hizmetler biriminin koordinasyonunda hazırlarlar ve hizmet gerekçesi ile birlikte temmuz ayının sonuna kadar mali hizmetler birimine verir91.Mali hizmet birimi, diğer
birimlerden gelen gider tekliflerini birleştirip gelir bütçesini ve izleyen iki yılın gelir tahminlerini hazırlar. Vali tarafından gerekli inceleme yapıldıktan sonra bütçe tasarısı eylül ayı başında il encümenine sunulur. Encümene sunulan bütçe tasarısı ve izleyen iki yıla ait gelir ve gider tahminleri bakanlıkça belirlenecek şekil ve içerikte eylül ayının ilk haftası içinde 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi Ve Kontrol Kanunu uyarına merkezi yönetim bütçe tasarısına eklenmek üzere İçişleri Bakanlığına gönderilmektedir92. Encümene sunulan bütçe tasarısı encümen görüşü ile birlikte en geç eylül ayının son haftası içinde valiye verilir. Encümen tarafından görüşüldükten sonra valiye verilen bu tasarı, kasım ayının birinci gününden önce il genel meclisine sunulur.
88Salihoğlu, Enver, İl Özel İdaresi (Görevleri, Yetkileri, Organları, Teşkilatı), Beta Yayıncılık, 1.
Baskı, İstanbul, 2012, s.s.359
89 Salihoğlu, 2012:359-360
90 Çetinkaya, Özhan, Mahalli İdareler Maliyesi, Ekin Basım Yayın Dağıtım, 3. Baskı, Bursa, 2012,
s.s.174
91 Çetinkaya, 2012:174 92 Çetinkaya, 2012:175
33
İl genel meclisi kasım ayı toplantısının ilk oturumunda kendisine gelen bütçe tasarısını incelenmek üzere plan ve bütçe komisyonuna gönderir.5302 sayılı kanunun 45. Maddesine göre bütçe komisyonu, il genel meclisi bütçe kararnamesini ve bütçeye bağlı cetvelleri inceler ve gerekli gördüğü hususları değiştirerek kabul eder.İl genel meclisinin bütçe görüşmesine rastlayan toplantı süresi, plan ve bütçe komisyonunda geçen süre de dâhil olmak üzere, en çok yirmi gündür. İl genel meclisi bu süre içinde bütçeyi görüşüp karara bağlar. Bütçe kanununa kanun, tüzük ve yönetmeliğe aykırı hüküm konulamaz 93. İl genel meclisi bütçe tasarısını
yılbaşından önce aynen veya değiştirerek kabul eder. 5302 sayılı kanunun 45. Maddesine göre meclis bütçe denkliğini bozacak biçimde gider artırıcı ve gelir azaltıcı değişiklikler yapamaz. Burada bütçe uygulamalarının onanması kesin hesap ile olmaktadır94. Bütçenin kesin hesabı ise vali tarafından her yıl düzenli olarak hesap
döneminin bitiminden sonra encümen sunulmaktadır.
5302 sayılı kanunun 47. Maddesi kesin hesaba yer vermiştir. Bu maddeye göre, ‘’her yıl bütçesinin kesin hesabı, vali tarafından hesap döneminin bitiminden sonra gelen mart ayı içinde encümene sunulur. Kesin hesap il genel meclisinin mayıs ayı toplantısında görüşülerek karara bağlanır. Kesin hesabın görüşülmesi ve kesinleşmesinde, bütçeye ilişkin hükümler uygulanır’. 5302 sayılı kanunun 49. Maddesine göre, Herhangi bir nedenle yeni yıl bütçesi kesinleşmemiş ise yeni bütçenin kesinleşmesine kadar geçen yıl bütçesi uygulanır. Bütçenin kabulüne kadar yapılan işlemler yeni yıl bütçesine göre yapılmış sayılır.