Özel İdarelerin Harcamaları

Bu bölümde özel idarelerin harcamaları ekonomik sınıflandırma kapsamında yer alan cari, yatırım ve transfer kalemleri bazında verilecek olup, bir sonraki bölümde ise harcamaların fonksiyonel dağılımı ayrıntılı bir biçimde incelenecektir.

İl Özel İdareleri harcamalarına baktığımızda, aşağıda yer alan Tablo 2.5’de de görüleceği üzere, harcamaların 2000–2004 yılları arasında istikrarlı bir yapıda geliştiğini söylemek zordur. Cari harcamaların toplam harcamalar içerisindeki payı 2000 yılında yüzde 24,21 iken, 2004 yılında yüzde 29,98’e yükselmiştir. Cari harcamalarda trendden gelen bir artış olmakla birlikte 2002 tarih ve 4736 sayılı Kanun ve 2002/4100 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla belediye mücavir alan sınırları dışındaki aydınlatma giderlerinin özel idarelerce üstlenilmesi, cari harcamalarda bir miktar daha artış olmasına sebep olmuştur. Cari harcamalar bölümünde yer alan harcama kalemlerinden hizmet alımları ile tüketim malları ve malzeme alımları en çok harcama yapılan kalemlerdir. Özel idarelerin personel sayılarının az ve durağan bir yapıda olması, belediyelerin aksine personel harcamalarını en aza indirmektedir. Ancak 13 Ocak 2005 tarih ve 5286 sayılı Kanunla Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü personelinin (İstanbul ve Kocaeli Büyükşehir belediyeleri dışında) İl Özel İdarelerine devredilmesi ve 5302 sayılı yeni İl Özel İdaresi Kanunu gereğince yeni teşkilatlanma

ihtiyacı, cari harcamalar kaleminde yer alan personel giderlerinin çok ciddi artmasına sebep olabilecektir.

Tablo 2.5. İl Özel İdareleri Harcama ve Oranları

YTL (Bin) Yüzde (%)

2000 2001 2002 2003 2004 2000 2001 2002 2003 2004 CARİ HAR. 185.808 274.188 384.629 533.945 687.957 24,21 24,54 23,25 30,55 29,98

Personel giderleri 27.850 41.013 58.935 91.403 95.888 3,63 3,67 3,56 5,23 4,18 Yolluklar 448 724 1.013 1.158 1.488 0,06 0,06 0,06 0,07 0,06 Hizmet alımları 97.907 127.974 169.033 232.310 321.435 12,76 11,45 10,22 13,29 14,01 Tüketim mal. ve malz. alım. 46.665 84.126 134.143 189.555 242.007 6,08 7,53 8,11 10,85 10,55 Demirbaş alımları 12.420 19.818 20.555 18.678 25.601 1,62 1,77 1,24 1,07 1,12 Diğer ödemeler 517 532 950 841 1.538 0,07 0,05 0,06 0,05 0,07

YATIRIM HAR. 460.626 667.582 1.030.336 849.771 1.151.152 60,02 59,74 62,28 48,62 50,17

Mak., teç. ve taşıt alım. ve

onarım. 54.006 59.449 64.835 67.976 177.767 7,04 5,32 3,92 3,89 7,75 Yapı, tesis ve büyük onarım

giderleri 406.619 608.133 965.501 781.796 973.385 52,98 54,42 58,36 44,73 42,42

TRANSFER HAR. 121.048 175.732 239.312 363.978 455.599 15,77 15,73 14,47 20,83 19,85

Kamulaştırma ve taşınmaz

mal satın alımları 17.185 23.737 22.487 22.673 32.110 2,24 2,12 1,36 1,3 1,4 Kurumlara katılma payları

ve sermaye teşkili 6.908 17.557 31.150 40.198 48.112 0,9 1,57 1,88 2,3 2,1 İktisadi transferler ve yardımlar 17.177 27.629 41.043 85.797 93.839 2,24 2,47 2,48 4,91 4,09 Mali transferler 20.758 38.303 48.254 90.362 135.500 2,7 3,43 2,92 5,17 5,9 Sosyal transferler 35.486 49.969 72.304 90.916 116.014 4,62 4,47 4,37 5,2 5,06 Borç ödemeleri 23.534 18.537 24.074 34.032 30.023 3,07 1,66 1,46 1,95 1,31 TOPLAM 767.481 1.117.501 1.654.277 1.747.694 2.294.709 100 100 100 100 100 Kaynak: TÜİK İl Özel İdareleri Kesin Hesap Verileri.

Özel idarelerin harcamalarının büyük çoğunluğu yatırım harcamalarıdır. Yatırım harcamaları içinde yer alan yapı, tesis ve büyük onarım kalemi bu grup içerisinde harcamanın en çok yapıldığı kalemdir. Ancak yatırım harcamaları 2000 yılında yüzde 60’lar civarındayken 2003’de yüzde 48,62 seviyesine gerilemiştir. Bu durum yapı, tesis ve büyük onarım giderlerinin azalmasından kaynaklanmaktadır. 2003 yılında yapı, tesis ve büyük onarım giderlerinde yapılan yatırım harcamalarının düşmesinin en büyük nedeni, söz konusu işleri genelde ihale usulü ile yapan özel idarelerin 22 Ocak 2002 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe giren 4734 sayılı Kamu İhale Kanununun kamu kaynaklarının verimli bir şekilde kullanılmasını sağlamak amacıyla, istekliler ve idare görevlileri hakkında cezai yaptırımların etkinleştirilmesi hükmü gereğince hem özel idarenin hem de ihale isteklilerinin bu işleri yapmayı imtina etmesinden kaynaklanmaktır.

Transfer harcamaları 2000 yılında yüzde 15’ler seviyesinden 2003 yılında ani bir sıçrama ile yüzde 20’ler seviyesine yükselmiş ve 2004 yılında da bu oranı korumuştur. Transfer harcamalarının toplam harcamalar içindeki oranının artmasının sebebi, bu bölümde yer alan kalemlerden, özellikle iktisadi transferler ve yardımlar, mali transferler, sosyal transferlerde meydana gelen artışlardan ileri gelmektedir.

Genel olarak özel idarelerin harcamalarına baktığımızda harcamaların yarısından fazlasının yatırım harcamaları olduğu görülmektedir. Ancak cari harcamaların ve transfer harcamalarının 2000-2004 yılları arası artan bir seyir izlediğini, buna karşılık yatırım harcamalarının ise azalmakta olduğunu görmekteyiz.

Tablo 2.6. İl Özel İdareleri Harcamalarının Kendi İçindeki Oranları, Yüzde 2 000 2001 2002 2 003 2 004

CARİ HARCAMALAR 100 100 100 100 100

Personel giderleri 14,99 14,96 15,32 17,12 13,94

Yolluklar 0,24 0,26 0,26 0,22 0,22

Hizmet alımları 52,69 46,67 43,95 43,51 46,72 Tüketim mal. ve malz. alım. 25,11 30,68 34,88 35,50 35,18

Demirbaş alımları 6,68 7,23 5,34 3,50 3,72

Diğer ödemeler 0,28 0,19 0,25 0,16 0,22

YATIRIM HARCAMALAR 100 100 100 100 100

Mak., teç. ve taşıt alım. ve onarım. 11,72 8,91 6,29 8,00 15,44 Yapı, tesis ve büyük onarım giderleri 88,28 91,09 93,71 92,00 84,56

TRANSFER HARCAMALAR 100 100 100 100 100 Kamulaştırma ve taşınmaz mal satın alımları 14,20 13,51 9,40 6,23 7,05 Kurumlara katılma payları ve sermaye teşkili 5,71 9,99 13,02 11,04 10,56 İktisadi transferler ve yardımlar 14,19 15,72 17,15 23,57 20,60 Mali transferler 17,15 21,80 20,16 24,83 29,74 Sosyal transferler 29,32 28,43 30,21 24,98 25,46

Borç ödemeleri 19,44 10,55 10,06 9,35 6,59

Kaynak: TÜİK İl Özel İdareleri Kesin Hesap Verileri.

Yukarıda yer alan Tablo 2.6’da da görüldüğü üzere, özel idarelerin harcamalarının kendi içindeki oranına baktığımızda ise, 2001-2004 yılları arasında cari harcamaların en önemli kısmının hizmet alımları ile tüketim malları ve malzeme alımları olduğunu görmekteyiz. Cari harcamalar içindeki personel giderlerinin payı ise yüzde 14-17 arasında olup diğer yerel yönetim birimi olan belediyelerin aksine oldukça az bir yer kaplamaktadır. TÜİK tarafından yayınlanan 2003 yılı belediye kesin hesap rakamlarına göre belediyelerin cari harcamalar içindeki personel giderlerinin payı yüzde 58,7’dir. Bunun sebebi il özel idarelerinin hizmetlerin önemli bir bölümünü kendi personeli eliyle değil, bakanlıkların taşradaki personeli marifetiyle yahut söz konusu işleri ihale usulüyle yerine getirmekte olmasından

kaynaklanmaktadır. Yatırım harcamalarının ise nerdeyse tamamı yapı, tesis ve büyük onarım giderlerine harcanırken, makine, teçhizat ve taşıt alım giderlerinde ise dönemsel artış ve azalışlar görülmektedir. Transfer harcamalarında ise Tablo 2.5’de de görüldüğü üzere diğer harcama gruplarının aksine, transfer harcamalarının bütün kalemleri hareketli olup 2001-2004 arasında sürekli değişen oranlarda harcama yapılmıştır.

Genel olarak bakıldığında yatırım harcamaları 2002’den sonra daralmakta, transfer ve cari harcamalar ise genişlemektedir. Bu durumun KHGM’nin kapatılması dolayısıyla 2005 yılından itibaren daha da artacağı düşünülmektedir.

Aşağıda yer alan Tablo 2.7’de de görüldüğü üzere özel idarelerin 2000–2004 yılları arasındaki harcamalarının GSMH içindeki payına baktığımızda 2001 yılında meydana gelen artış hariç sürekli bir azalış görmekteyiz. 2000’de binde 6,11 civarında olan özel idare gelirleri 2004 sonu itibariyle binde 5,35 seviyesine düşmüştür.

Tablo 2.7. İl Özel İdareleri Harcamalarının GSMH İçindeki Payı 2000 2001 2002 2003 2004

Harcamaların GSMH

içindeki payı (Binde) 6,11 6,33 6,01 4,90 5,35 Cari harcamalar (Binde) 1,48 1,55 1,40 1,50 1,60 Yatırım harcamaları (Binde) 3,67 3,78 3,75 2,38 2,68 Transfer harcamaları (Binde) 0,96 1,00 0,87 1,02 1,06 GSMH (cari fiyatlarla)

(milyar YTL) 125.596 176.484 275.032 356.681 428.932 Kaynak: TÜİK İl Özel İdareleri Kesin Hesap Verileri.

Özel idarelerin harcamalarının GSMH içindeki oranlarını, gelirlerinin GSMH içindeki oranlarıyla karşılaştırmalı olarak bakmak daha anlamlı olacaktır. Özel idarelerin GSMH içindeki gelir ve gider oranlarına bakıldığında ilk olarak iki oran arasındaki fark dikkatimizi çekmektedir. 2000–2004 yılında gelirlerin GSMH içindeki oranı binde 8,47–6,78 iken harcama oranları ise binde 6,33–4,90 civarında kalmıştır. Özel idarelerin gelir-gider dengesinde de görüldüğü üzere bu durum bize özel idarelerin gelirlerinin bir kısmını harcamadığını göstermektedir.