Örgütsel sessizlik türleri

Literatürde sessizlik türlerine ait çeĢitli sınıflandırmalar mevcuttur. Sessizlik türlerine ait bir sınıflandırmaya göre üç çeĢit sessizlik mevcuttur. Bunlar razı olma (kabullenici) anlamında sessizlik, savunmacı (korunmacı) sessizlik ve toplum yanlısı / özgeci (korumacı) sessizliktir (Çakıcı 2008b, s. 98-99).

KiĢilerin sahip oldukları kiĢilik yapıları ile gösterdikleri sessizlik türleri arasında iliĢki kurmak ta mümkündür. Kabullenici sessizlik gösteren kiĢilerin temel güdüleri ilgisizlik ile bağdaĢtırılırken (kiĢisel) korunma amaçlı sessizlik gösterenler kendine dönük ve son olarak koruma amaçlı sessizlik gösterenler ise baĢkalarına dönük olarak değerlendirilir (Van Dyne, Ang ve Botero 2003 ten aktaran Çakıcı 2010, s.31-34).

Razı olma anlamında sessizlik, organizasyondaki geliĢmeler karĢısında rıza göstermeye dayalı olarak; bilgi, görüĢ, fikir ve düĢüncelerin ifade edilmemesi olarak tanımlanmaktadır.

Bu sessizlik türünü gösteren çalıĢanlar; mevcut duruma razı olmakta, çok fazla konuĢmak istememekte, durumu değiĢtirmeye yönelik herhangi bir teĢebbüste bulunmamaktadırlar.

ÇalıĢanların bu davranıĢı sergilemeyi uygun bulmalarının sebebi konuĢsalar dahi belirgin farklılıklar yaratamayacaklarına dair kafalarında yer etmiĢ olan inançların bulunmasıdır. Bir diğer sessizlik türü olan savunmacı sessizlik, kiĢinin konuĢması halinde ortaya çıkabilecek kiĢinin aleyhinde sonuçlardan korkmasına bağlı olarak kasıtlı bir Ģekilde görüĢlerini ifade etmemesidir. Bu sessizlik türünde kiĢisel korkuya dayalı kendini koruma düĢüncesinin bir Ģekli olarak; görüĢ, düĢünce ve fikirlerin ifade edilmemesine iĢaret edilmektedir. Bu tür sessizlikte korunmacı bir davranıĢ hâkim durumdadır. Toplum yanlısı/özgeci sessizlik, özgeci veya iĢbirlikçi nedenlerle örgütün veya baĢkalarının yararlarını gözeterek iĢ ile ilgili; fikir, bilgi veya görüĢlerin kasıtlı olarak ifade edilmemesi olarak tanımlanmaktadır (Karacaoğlu ve Cingöz 2009, s.701). Bu tür sessizlikte korumacı bir davranıĢ hâkim durumdadır.

Alana dair çalıĢmalarda sessizlik türlerine dair çok çeĢitli sınıflandırmaları görebilmek mümkündür. Knoll ve Dick kabullenici, korunmacı ve korumacı sessizlik türlerine ilave olarak kendilerine menfaat sağlama adına bir fırsatçı sessizlik (opportunistic silence) içine girebilmektedir (Knoll ve Dick 2013, s.351). Üçok ve Torun bu kavramı ulusal yazına

“faydacı sessizlik” olarak aktarmıĢlardır (Üçok ve Torun 2014, s.138).

Van Dyne ve meslektaĢlarına (2003) ait sınıflandırmada kiĢi (Acquiescent) kabullenici veya uysal, (Defensive) savunmacı ve (ProSocial) toplum yanlısı davranıĢ Ģeklindeki üç türden biri olması sebebi ile sessiz kalabilir veya sesini çıkarabilir. Buna göre üç tür ses çıkarma ve üç tür sessizlik mevcuttur (Van Dyne vd. 2003, s.1386). Bazı çalıĢmalarda ise

boyutlar aza indirilerek bireysel sessizlik ve korumacı sessizlik Ģeklinde kullanılmıĢtır (Ergun Özler ve Dirican 2014, s.918-919).

ġekil 2.5. Çalışanların Davranış Biçimlerine Göre Sessizlik ve Ses Davranışları

Kaynak: Van Dyne vd., 2003, s.1362.

Razı olma anlamında sessiz kalmanın temelindeki en güçlü unsur bireyin konuĢmasının organizasyonda herhangi bir değiĢiklik yaratmayacağına dair inancından kaynaklanan boyun eğmedir. Savunmacı sessizlikte ise çalıĢan konuĢması halinde ortaya çıkabilecek sonuçlardan korkması sebebi ile bilinçli bir Ģekilde görüĢlerini ifade etmekten kaçınır ve bu yolla kendini korumayı hedefler. Özgeci sessizlikte ise çalıĢanlar, toplum ile uyum amaçlı oldukları için ve iĢbirliği yapmayı tercih eder ve sessiz kalırlar (Karacaoğlu ve Cingöz, 2009, s.701).

Tablo 2.3. Ses ve Sessizlik Türleri

ÇalıĢanın Güdüsü DavranıĢ Biçimi

ÇalıĢanın Sessizliği ÇalıĢanın Ses DavranıĢı

Boyun eğen davranıĢ Kabullenici Sessizlik Kabullenici Ses DavranıĢı Kendini korumacı davranıĢ Savunmacı Sessizlik Savunmacı Ses DavranıĢı Diğerlerine odaklı davranıĢ Toplum Yanlısı Sessizlik Toplum Yanlısı Ses DavranıĢı

Kaynak: Van Dyne vd. 2003, s.1363.

Sessiz Bırakılma: Sessizlik literatüründe bir diğer sınıflandırmaya göre ise iki çeĢit sessizlik türü vardır; çalıĢanların sessiz kalması ve çalıĢanların sessiz bırakılması. Bunlardan ilkinde sessizlik iĢgörenlerin kendisinden kaynaklanırken ikincisinde zorlama söz konusudur (Blackman ve Sadler-Smith, 2009, s.571-572 den aktaran Alparslan 2010, s.7-8). ÇalıĢanlar

DavranıĢın Genel Doğası ÇalıĢanın Temel Ġçgüdüsü Özgün DavranıĢ Biçimi

sıklıkla kendi istekleri dıĢında yöneticiler tarafından zorla sessiz bırakılabilmektedirler. Sessiz bırakılma durumu bilinç dıĢı bastırılmıĢ ses, bilinçli saklanan ses ve bilinçli bastırılmıĢ ses olarak açığa çıkabilmektedir (Fettahlıoğlu ve Demir, 2014, s. 29-30).

ġekil 2.6. Ortaya Çıkış Biçimine Göre Örgütsel Sessizlik Türleri

Kaynak: Fettahlıoğlu ve Demir, 2014, s.29.

Tarih boyunca güçlülerin zayıfları susturma örneklerine bolca rastlanmaktadır. Ġncil‟de kadınların kilisede konuĢmamasının öğütlenmesi, sormak istediği bir Ģey olursa bunu kendi evlerinde kocalarına sormalarının uygun olacağı yaklaĢımı buna örnek olarak gösterilebilir.

Viktorya dönemine ait atasözü “çocuklar görülmeli fakat duyulmamalıdır” sözünü de bu bağlamda değerlendirmek mümkündür. Küresel ölçekte pek çok yönetimin karĢıt görüĢleri sessiz kılma çabaları da örneği sıkça görülen susturma biçimi olarak göze çarpmaktadır (Moore 2014, s.16).

Örgütlerde sessiz bırakılma durumunu mobbing (psikolojik taciz) kapsamında değerlendirmek mümkündür. Leymann mobbing davranıĢlarını mağdur olan kiĢiler üzerindeki etkilerine göre beĢ baĢlık altında sınıflandırmıĢtır. Bu gruplar (Karatuna ve Tınaz 2010, s.32):

1. Kendini gösterme ve iletiĢim oluĢumunu etkilemeye yönelik davranıĢlar: bireyin kendisini ifade etme olanaklarını engelleme ve sürekli eleĢtirme ve benzeri davranıĢlar.

2. Sosyal iliĢkilere yönelik saldırılar: birey ile konuĢmama, diğer çalıĢanlardan ayrı olacağı iĢyerlerinde görevlendirme ve benzeri davranıĢlar.

3. Ġtibara yönelik saldırılar: kiĢinin arkasından konuĢma, kiĢi ile alay etme ve benzeri davranıĢlar.

4. KiĢinin yaĢam kalitesi ve mesleki durumuna yönelik saldırılar: çalıĢanın görevlerini kısıtlama, anlamsız görevler verme ve benzeri davranıĢlar.

Sessiz Bırakılma Durumu

Bilinç DıĢı BastırılmıĢ Ses

Bilinçli Saklanan Ses Bilinçli BastırılmıĢ Ses

Aksaklıklara Olumsuzluklara KarĢı

Sessizlik Bilinçli ve Kasıtlı

Olarak Sessiz Kalma Durumu

Örgütsel Sessizlik

5. KiĢinin sağlığına doğrudan saldırılar: bu grupta fiziksel Ģiddet, cinsel taciz ve benzeri davranıĢlar örnek verilebilir.

Mobbing davranıĢlarının büyük bir kısmının kiĢinin iletiĢim olanaklarını sınırladığı kiĢiyi konuĢmak yerine susmaya teĢvik ettiği görülmektedir. Benzer biçimde Keser ve Güler iĢyerinde mobbing davranıĢlarına örnekler vermiĢtir. Bu örnekler arasında da iletiĢimi kısıtlayan çeĢitli davranıĢlar görülmektedir (Keser ve Güler, 2016, s. 332):

 ÇalıĢanı iĢle ilgili konularda düĢüncelerini açıklama izninden mahrum bırakmak,

 ÇalıĢanın telefon ve e-posta gibi iletiĢim giriĢimlerine cevap vermemek,

 ÇalıĢanı bulunmasının gerekli olduğu toplantılardan haberdar etmemek,

 ÇalıĢana, diğer iĢ arkadaĢlarıyla iletiĢim kurmasını engelleyecek Ģekilde izole edecek fiziksel iĢ koĢulları yaratmak gibi sesiz bırakılma tanımıyla örtüĢebilecek pek çok davranıĢ sayılmaktadır.

ĠĢyerinde psikolojik tacizin mağdur üzerindeki etkileri arasında toplumsal iliĢkilerden kaçınma ve içine kapanma gibi davranıĢlar sayılmaktadır. Mağdurlar açısından sosyal dıĢlanma bir tür sosyal ölüm olarak algılanabilmektedir (Sevinçok 2016, s. 11-13).

GerçekleĢtirilen farklı çalıĢmalarda iĢyerinde sessiz bırakmaya yönelik davranıĢlar ele alınmıĢtır. Einarsen ve Raknes geliĢtirdikleri olumsuz davranıĢ ölçeği ile gerçekleĢtirdikleri çalıĢma neticesinde psikolojik tacizin sosyal yalnızlaĢtırma gibi bazı davranıĢlar ile uygulanabileceği sonucuna varmıĢlardır. Benzer biçimde Zaph iĢyerinde psikolojik taciz davranıĢlarını aralarında sosyal dıĢlanmanın da bulunduğu beĢ kategori de ele almıĢtır.

Keashly ve Neuman psikolojik taciz davranıĢlarını dört boyutta ele almıĢtır. Bu boyutlardan kiĢiyi engelleyen, hiçe sayan davranıĢlar altında ise sessizlik politikası uygulama davranıĢına yer verilmiĢtir (Karatuna ve Tınaz 2010, s.32-35).

Mobbing (bezdiri) ve özel olarak akademik bezdiri ile ilgili sessiz kalınmasını eleĢtiren Sert ve Wigley mobbingin çözümünün bu konuların daha fazla dile getirilmesi olduğunu savunmaktadır. Yazarlara göre özellikle akademik kariyerin baĢındaki akademisyenlerin (sözleĢmeli personel olarak çalıĢan yardımcı doçent, öğretim görevlisi, araĢtırma görevlisi ve uzmanlar) iĢ güvencesinin olmadığı ortamlar bezdiriye karĢı ses çıkarılamayan, bezdirinin sessiz bir Ģekilde arttığı, Ģikâyet edilemediğinden de cezalandırılamadığı bir iĢ ortamı oluĢturmaktadır. Bezdiri davranıĢlarını iĢ hayatını hedef alan dolaylı saldırgan tavırlar (tecrit etme (yalıtma), bilgilerin kontrolü ve manipülasyonu ve çalıĢma koĢullarının kötüleĢtirilmesi) ve kiĢileri doğrudan hedef alan saldırılar (duygusal suistimal, mesleki itibarın aĢağılanması ve kiĢilerin mesleki rollerinin değersizleĢtirilmesi) biçimde iki baĢlık altında toplamak

mümkündür. Akademik bezdiri davranıĢlarından biri olan akademik hayatta tecrit etme

“Bölüm toplantılarına dahil edilmeme ya da mobbinge uğrayan kiĢinin bulunmadığı zaman bölüm toplantıları düzenlenmesi” gibi davranıĢları kapsamaktadır (Sert ve Wigley, 2015, s.

10-19). Bu davranıĢlar iĢ hayatındaki sessiz bırakma davranıĢlarının akademik alandaki yansımaları olarak kabul edilebilir.