Araştırmanın literatür kısmında mesleki eğitim, bir ülke için sanayileşmenin dolayısıyla da kalkınmanın en önemli araçlarından biri olarak düşünülmüş ve bu açıdan bakılarak kavram incelenmiştir. Mesleki eğitimin başarılı olabilmesi, günün ihtiyaçlarını karşılayabilecek eğitim programlarının geliştirilmesine bağlıdır. Bu kapsamda uygulamaya konulan Mesleki ve Teknik Eğitimi Geliştirme Projesi son yıllardaki en önemli projelerden biridir. Bu proje uluslararası meslek standartlarına dayalı mesleki eğitim öğretim programları hazırlanmasını, yeterliğe dayalı, arz-talep dengesini gözeten bir mesleki ve teknik eğitim sisteminin oluşturulmasını ve küresel olarak rekabetçi olabilmesi için mesleki ve teknik eğitimin yüksek kaliteye ulaştırılmasını hedeflemektedir. Bu hedeflere ulaşılabilmesi, proje kapsamında hazırlanan modüler öğretim programlarının hedeflenen amaçlara uygun biçimde uygulanmasına bağlıdır.
Mesleki ve teknik eğitimde geliştirilen programların baştan sona tüm süreçlerini ve uygulamalarını değerlendirmek oldukça güçtür. Bu nedenle bu araştırmada otelcilik ve turizm meslek liselerinde uygulanan programlardan yola çıkılarak öğretmen görüşleri doğrultusunda program değerlendirilmiştir. Programın tüm boyutları ile ayrıntılı bir şekilde ele alarak değerlendirilmesi, programın iyi ve kötü yanlarını görmek ve revize etmek bakımından oldukça önemlidir.
Araştırmaya katılanların modüler öğretim konusundaki kişisel deneyimleri, sorulara verilen cevaplarındaki en önemli değişkenlerdendir. Araştırmaya katılanların tamamına yakını modüler öğretim sistemi hakkında bilgiye sahiptir. Araştırmaya katılanların yaklaşık üçte ikisi modüler öğretim sistemi hakkında bir eğitim almıştır. Katılımcıların yaklaşık beşte biri modüler öğretim sisteminden hiç memnun değildir. Araştırmaya katılan öğretmenler okullarındaki fiziki donanımın modüler öğretimin uygulaması için yeterli olmadığı görüşündedir. Araştırmaya katılanların programın uygulanmasında en çok sıkıntı çektikleri konular sınıf, laboratuvar, atölye ve araç gereç eksikliğidir.
Bu araştırmada, öncelikle araştırmaya katılanların modüler öğretim programlarına ilişkin genel değerlendirmeleri ortaya konulmuştur. Katılımcıların çoğu, hazırlanan programların sektördeki iş verimini artıracak yeterlikleri kazandırabileceğini düşünmektedir. Programların esnek ve geçişlere imkân tanıyan bir yapıda hazırlanmış olmasına rağmen mevzuattaki eksikler nedeniyle uygulamada sıkıntılar yaşanmaktadır. Programlar, öğrencilerin bireysel çalışmasına ve bilgi teknolojilerinin kullanılmasına daha çok imkân sağlamaktadır. Ancak bu konuda bazı okullarda altyapı eksikleri devam etmektedir. Program, yerel piyasa koşullarına göre şekillenebildiğinden yerel ihtiyaçları karşılayabilecek niteliktedir. Ancak okul ve sektör arasında iletişimin yeterince sağlanamadığı da bir gerçektir.
Çerçeve öğretim programlarındaki alan/dal isim ve tanımları katılımcılar tarafından uygun ve yeterli görülmektedir. Bu sonuca göre programlar hazırlanırken eğitimciler, sektör temsilcileri, üniversiteler ve sivil toplum örgütlerinin ortaklaşa çalışmalarının verimli sonuçlar ortaya çıkardığı açıktır. Alanların dallara ayrılması sınıftaki öğrenci sayılarını düşürmekte, böylece eğitimi daha kaliteli hâle getirmektedir. Ancak okulların çoğunda sınıf, atölye, laboratuvar ve öğretmen eksikliği yaşanmaktadır. Çerçeve öğretim programında, öğretmenlerin kullanacakları yöntem ve teknikler ile ölçme ve değerlendirme araçlarına ilişkin açıklamalar konusunda sıkıntılar olduğu görülmektedir. Programların bu konularda uygulayıcılara esneklik tanıması yeterince yönlendirme yapılmamasının nedeni olabilir. Çerçeve öğretim programındaki derslerin iş piyasasının istihdam edeceği bireylerin yeterliklerini kazandıracak nitelikte olduğu görülmektedir. Haftalık ders çizelgelerindeki alan ortak ve dal dersleri de gerekli yeterlikleri kazandıracak niteliktedir. Derslerin süreleri de genel olarak yeterliklerin kazandırılması için uygundur. Ancak anketlerin son bölümünde katılımcılar, bazı derslerde sürenin fazla bazı derslerde de az olduğunu belirtmişlerdir. Ayrıca bazı derslerin birbiriyle ilişkili olmayan modüllerden oluştuğu düşünülmektedir.
Mesleki yeterlik tablolarında yer alan tanımlar, iş ve işlemler yeterli ve uygun olarak ifade edilmiştir. Ders bilgi formlarında yer alan yöntem, teknikler, donanım, ölçme değerlendirmeye ve uygulamaya yönelik açıklamalar tam anlamıyla yeterli bulunmamaktadır. Modül bilgi sayfalarındaki amaçlar açık, anlaşılır ve içeriklerle uyumludur. Katılımcıların geneli işlem analiz formunda yer alan işlem basamakları, gerekli bilgi, beceri, tutum ve tavırların doğru ifade edildiğini düşünmektedir.
Araştırmanın geneli değerlendirildiğinde öğretmenlerle yapılan görüşmelerde programın en çok eleştirilen kısmı öğretim materyali olan modül kitapçıklarıdır. Anketteki modüllere ait değerlendirme kısmı ve anketin en sonundaki katılımcı görüşlerine göre; modüllerdeki yaşanan sıkıntıların en önemli nedeni modülleri yazan kişilerin bu konuda yeterli bilgi ve tecrübeye sahip olmamalarıdır. Özellikle anketin son kısmındaki katılımcı görüşlerinin çoğu bu duruma dikkat çekmiştir. Modüllerin tanımının, kazandırılacak yeterliklerin, genel amaç ve amaçların doğru ve yeterli biçimde ifade edildiği düşünülmektedir. Öğrenme faaliyetleri kısmı genel olarak yeterli görülmekle birlikte katımcıların görüşlerinin yer aldığı anketin son bölümde bazı bilgilerin eski, eksik ve yanlış olduğu belirtilmektedir. Bazı modüllerde de aynı konuların birkaç kere tekrar edilmesi, cümle düşüklükleri ve yazım hataları önemli bir motivasyon kaybına neden olmaktadır.
Ölçme değerlendirme bölümünde yer alan ölçme araçlarının, kazandırılacak davranışların tamamını yoklayacak biçimde hazırlanmadığı ve modüllerin içerisindeki resim, şekil, sembol ve grafiklerin yeterli olmadığı sonuçlardan çıkarılabilmektedir. Cevap anahtarının varlığı, öğrencilerin soruyu çözme çabalarını azaltmakta ve onları hazırcılığa itebilmektedir. Cevap anahtarlarında bazı yanlışlıkların olduğu, önerilen kaynakların da öğrencinin araştırıp kendisini geliştirmesi için yeterli olmadığı katılımcı görüşleri içerisinde yer almaktadır. Modüllerin öğrencilere ne şekilde verileceği bir sorundur. Milli Eğitim Bakanlığı ücretsiz kitap dağıtımı yaparken meslek liselerindeki modüller ücretsiz dağıtılan kitapların dışında tutulmaktadır.
Okulda eğitimi verilecek alan ve dallar, çevrenin eğitim ihtiyaçlarına ve sektörün istihdam olanaklarından ziyade okulun donanım ve öğretmen durumuna göre belirlenmektedir. Alan ve dalların açılmasında öğrencilerin istek ve ihtiyaçları genelde göz ardı edilmektedir. Dal dersleri ve derslerin süreleri belirlenirken çerçeve öğretim programı, program içerikleri ve yeterlik tabloları incelenmektedir. Uygulayıcıların çoğu ders planı yaparken ve dersin uygulanmasında ders bilgi formu, modül bilgi sayfası ve işlem analiz formlarını kullanmaktadır. Mesleki Eğitim Kanunu, Mesleki ve Teknik Eğitim Yönetmeliği, Sınıf Geçme ve Sınav Yönetmeliği, Öğrenci Nakil ve Geçiş Yönergesi gibi konu ile ilgili mevzuat modüler öğretim sistemine uygun olarak değiştirilmediğinden bazı sorunlar meydana gelmektedir. Özellikle sınıf geçme ve nakil konularında sıkıntılar yaşandığı düşünülmektedir.
Araştırmada yapılan istatistiksel analizler öğretmenlerin modüler öğretim programından memnun olma düzeyleri ve okullardaki fiziki donanımın yeterliliği ile programı değerlendirmeleri açısından önemli bir değişken olduğunu ortaya çıkmıştır. Aynı şekilde katılımcıların modüler öğretim hakkında eğitim alıp almamasına dayanılarak yapılan analizler neticesinde de çeşitli gruplar açısından katılanların düşüncelerinde anlamlı farklılıklar tespit edilmiştir. Bu sonuçların araştırma hipotezini desteklediği söylenebilir.
Araştırmaya katılanların kişisel özelliklerinden (cinsiyet, kıdem, görev, branş) yararlanılarak ortaya konulan hipotezlerde gruplar arasında farklı düşüncelerin varlığı tespit edilmiştir. Örneğin erkek katılımcıların, modüler öğretim programlarının genel olarak değerlendirilmesinde, çerçeve öğretim programlarının değerlendirilmesinde ve modül kitapçıklarındaki kaynakça bölümünün değerlendirilmesinde bayan katılımcılara göre daha yüksek düzeyde ifadelere katıldığı görülmektedir. Programın değerlendirilmesinde görev ve branşlar açısından da çeşitli gruplarda anlamlı farklılıklar tespit edilmiştir. Görevlerle ilgili yapılan t testi neticesinde, idareci ve öğretmenlerin çeşitli gruplar açısından farklı düşüncelere sahip olduğu görülmüştür. Bu sonucun ise araştırma hipotezini destekler nitelikte olduğu söylenebilir. Programın değerlendirilmesinde modül kitapçıklarındaki giriş bölümü hariç kıdem faktörünün önemli bir değişken olmadığı görülmüştür.
Hipotez testleri neticesinde ortaya çıkan farklı algılamalar, modüler öğretim programlarının değerlendirilmesinde yer alan tartışmaları destekler niteliktedir. Daha önce literatürde de belirtildiği gibi kişilerin görevleri, kıdemleri, branşları modüler eğitim hakkındaki bilgi ve memnuniyet düzeyi ile konu hakkındaki aldığı eğitim gibi birçok unsur değerlendirmelerini etkilemektedir
ÖNERİLER
Araştırmanın sonuçları, araştırmaya katılanların, modüler öğretim sistemini genel olarak yararlı ve mesleki eğitimi geliştirebilecek bir sistem olarak değerlendirdiklerini ortaya koymaktadır. Ancak programın uygulanmasındaki eksikler modüler eğitim sisteminden yeterince yararlanılamadığını göstermektedir. Öğretmen görüşleri doğrultusunda modüler eğitim sisteminden en üst düzeyde fayda sağlanması ve mesleki eğitimin istenilen düzeye ulaşması için birtakım öneriler sunulmuştur. Bunlar:
Sınıf Sınav Geçme Yönetmeliği modüler öğretim sistemine göre düzenlenerek yönetmeliğe modül yeterlik tanımları eklenmelidir. Yönetmelikte yer alan sınav sayıları asgari sayıları göstermekte olup öğretmenler her modül sonunda değerlendirme yapabilecektir. Değerlendirmenin yazılı sınav şeklinde olması gerekmemektedir. Bu konuda ölçme değerlendirmede kullanılacak araç yöntem ve tekniklere ilişkin genelge çıkarılabilir. Ön koşullu olan modüllerde birinci yeterliği kazanmayan öğrenciler bir sonraki modüle geçememelidir.
Öğrenci Nakil ve Geçiş Yönergesinde sorunları giderecek değişikler ve eklemeler yapılmalıdır. Okullarda okutulacak ders ve modüller oluşturulan zümre tarafından belirlendiğinden her okulda farklılık gösterebilmektedir. Bu durum öğrenci nakillerinde sıkıntıya neden olmaktadır. Bu sorun, telafi eğitimleri ile giderilebilmektedir. Bu nedenle Öğrenci Nakil ve Geçiş Yönergesine telafi eğitimlerine ilişkin açık hükümler konulmalıdır.
Ulusal yeterlilik sistemine işlerlik kazandırılmalıdır. İş yerlerinde sertifikalı işçi çalıştırma zorunluluğu getirilmesi mesleki eğitimin kalitesini artıracaktır. Öğrencilere, her yılın sonunda kazandıkları yeterlikleri gösterir belge verilmelidir. Öğrenci, programı tamamladığında bu belgeler diplomaya eklenmeli ve öğrencinin yeterliklerini tam olarak göstermelidir.
Modüler öğretim sisteminin uygulanmasına yönelik yapılan yaygınlaştırma eğitimlerine mümkün olduğunca her branştan ve daha fazla öğretmenin katılması
sağlanmalıdır. Ayrıca iki günlük eğitimlerin süreleri artırılmalı ve daha fazla örnek uygulama yapılmalıdır.
MEGEP’in ekipman desteğinden faydalanmamış olan sınıf, atölye, laboratuvar ve donanım/ekipman sıkıntısı yaşayan okulların bu eksikleri giderilmelidir. Modüler öğretim sistemi, öğrencilerin bireysel çalışmalarına ve eğitim ortamına etkin katılmalarına olanak vermesi ve öğretmenin rehber konumda olması esasına dayanmaktadır. Bu nedenle öğrencilerin bireysel çalışma yapabilmeleri ve kendilerini geliştirebilmeleri için uygun donanımın sağlanması gerekmektedir. Ancak bu şekilde modüler öğretim sistemi amacına ulaşabilecektir.
Modüler eğitim programlarının düzenli olarak eğitim bölgelerinden seçilen eğitim görevlileri, sektör temsilcileri ve sosyal ortaklardan oluşturulacak komisyon ya da komisyonlarca değerlendirilmesi ve gerekli revizyonun yapılması gerekmektedir. Programların sürekli gelişen ve değişen sosyal, kültürel, ekonomik ve teknolojik koşullar izlenerek güncelliği sağlanmalıdır.
Modül kitapçıkları, özellikle de ölçme ve değerlendirme bölümleri katılımcılar tarafından yetersiz bulunmuştur. Bu nedenle modül yazacak öğretmenler için özellikle ölçme ve değerlendirme konuları başta olmak üzere, modül yazımı konusunda hizmet içi eğitim verilmelidir. Ayrıca modül yazacak kişiler için alan uzmanlığı standardı getirilmeli, isteyen herkes modül yazamamalıdır.
Katılımcıların en çok eleştirdikleri konulardan biri modüllerdeki yanlış ve eksik bilgilerdir. Modül kitapçıklarındaki eksik, yanlış ve güncel olmayan bilgiler bir an önce değiştirilmelidir. Yapılan güncellemeler internet üzerinden duyurulmalıdır.
Yazılan modüllerin bir kısmının eski kitaplardan kopya edilerek yazılması, modüllerde güncel olmayan eksik bilgilerin yer almasına neden olmaktadır. Modüller özellikle resim, şekil, grafik vb. görsel ögeler bakımından zenginleştirilmelidir. Başta Yiyecek İçecek Hizmetleri alanındaki bazı modüller olmak üzere otelcilik ve turizm meslek liselerinde uygulanan diğer alanlara ait bazı modüller de içerik açısından zenginleştirilmelidir. Dersleri oluşturan modüller bir arada incelenerek gereksiz tekrarlar çıkarılmalıdır.
Modüllerin süreleri içeriklere göre yeniden gözden geçirilmelidir. Özellikle bazı ders ve modüllerin içeriklerine göre sürelerinin çok fazla olduğu eleştirileri gelmektedir.
Ücretsiz kitap dağıtım programına modüller de dâhil edilmelidir. Okullarda kültür derslerine ait kitaplar ücretsiz dağıtılırken modüllerin dağıtımı ve çoğaltılmasında böyle bir uygulamanın olmaması sıkıntılara neden olmaktadır. Okullar, modül kitapçıklarını kendi imkanlarıyla bastırmakta, yetersiz kalınan yerlerde de bu külfet öğrencilere yüklenmektedir. Okullar tarafından renksiz fotokopilerde çoğaltılan modüller görsel olarak öğrencilere çekici gelmemektedir. Program tam olarak yerine oturana kadar modüllerin Bakanlık tarafından renkli olarak basılması derslerin işlenişini daha verimli hâle getirebilir.
Modüller basılmadan önce hem bilgi hem de dilbilgisi bakımından uzmanlara incelettirilmelidir. Modüller hem içerik hem de dilbilgisi açısından uzmanlara incelettirilmelerine rağmen bu konuda çok sayıda eleştiri vardır. Bu konuda daha titiz davranılması gerekmektedir.
Öğretmenlere modüler eğitime uygun gerek alan gerekse uygulamalara yönelik yeterlikler kazandırmak için çeşitli hizmet içi eğitimler verilmeli, öğretmenlerin sektörle olan iletişimleri geliştirilmelidir.
Öğrenci ve öğretmenlere sektörü daha yakından tanımaları amacıyla sektör ziyaretleri ile gözlem ve inceleme yapma imkânı sağlanmalıdır. Sektörden meslek elemanları okula davet edilerek meslek, piyasa şartları vb konularda öğrencilere ayrıntılı bilgiler verilmesi sağlanmalıdır.
Modül bilgi sayfalarında işlevlerini yitirmiş materyaller yerine günün teknolojik ve fonksiyonel materyalleri kullanılmalıdır.
Öğrencilerin sınıfta aldıkları bilgileri işin yapıldığı ortamda yaparak ve yaşayarak öğrenmeleri verimliliği artıracaktır. Bu nedenle uygulama oteli olamayan otelcilik ve turizm meslek liselerinin bu eksiği giderilmelidir. Uygulama oteli olan okullarda fiziki donanım eksikliği daha az hissedilmekte ve öğrenciler daha fazla bireysel çalışma imkânı bulabilmektedir.
Modüllerin daha iyi anlaşılması ve görsellik katılması için MEGEP ya da genel müdürlüklerin sayfalarında uygulama örneklerinin video ve fotoğraf görüntüleri yer almalıdır.
Proje kapsamında ilk mezunlar 2009 yılında verilmiştir. Bundan sonraki çalışmalarda mezun olan öğrencilerin sektördeki başarısını da içine alan daha kapsamlı bir değerlendirme çalışması yapılabilir.
Programın uygulanışında donanım, bilgi, eğitim vb yaşanan sıkıntıların daha ayrıntılı araştırılarak uygulama problemlerinin değerlendirilmesine yönelik bir araştırma yapılabilir.
Otelcilik ve turizm meslek liselerinde açılan alanların her biri ayrıntılı olarak değerlendirilerek daha spesifik konular hakkında araştırma yapılabilir.
Modüler eğitim programlarının değerlendirilmesi konusunda otelcilik ve turizm meslek liseleri dışında uygulanan alanlar üzerine araştırmalar da yapılarak modüler eğitim sisteminin hangi alanlarda başarılı ya da başarısız olduğu saptanabilir.
KAYNAKÇA
AKPINAR, A. (2004). Türkiye’de Temel Mesleki ve Teknik Eğitim. Web:http://statik.iskur. gov.tr/tr/dis_iliskiler/teknik_egitim_raporu.htm adresinden 11 Şubat 2009 tarihinde alınmıştır.
AKSOY, M. (2008). Hayat Boyu Öğrenme ve Kariyer Rehberliği İlkelerinin İstihdam Edilebilirliğe Etkileri: Otel İşletmeleri Üzerine Bir Uygulama. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimler. Enstitüsü, Turizm İşletmeciliği Anabilim Dalı.
ALKAN, C. ve DOĞAN, H. (1976). Mesleki ve Teknik Eğitim İçin Ana Plan Esasları. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, Cilt: 9 Sayı: 1 25-72 ALKAN, C., DOĞAN, H. ve SEZGİN, S.İ. (1976). Mesleki ve Teknik Eğitim
Prensipler., Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları.
ALKAN, C., DOĞAN, H. ve SEZGİN, S. İ. (1998). Mesleki ve Teknik Eğitimin Esasları. İstanbul: Alkım Yayınları.
ALTIN R. (2006) Mesleki Yeterlilik Kurumu, Mesleki Yeterlilikler Sistemi Çalıştayı İstanbul-THY Eğitim Merkezi. Web: http://www.megep.meb.gov.tr/megep/ haberarsiv/yeni/mesleki%20yeterlilik/mesyeterli.html adresinden 12 Mart 2009 tarihinde alınmıştır.
ALTIN, R. (2008). Mesleki Eğitim Sisteminde Yeni Eğilimler ve Modüler Sistem. Ankara: Mesut matbaacılık.
ANAPA, S. (2008) Avrupa Birliği’ne Uyum Sürecinde Türkiye’de Mesleki ve Teknik Eğitim. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri ABD.
AYMANKUY, Y. ve AYMANKUY, Ş. (2002). Ön Lisans Ve Lisans Düzeyindeki Turizm Eğitimi Veren Yüksek Öğretim Kurumlarının Bulundukları Yerlerin Analizi ve Turizm Eğitimi İçin Öneri Bir Model. Turizm Eğitimi Konferans- Workshop 11-13 Aralık. Ankara: Turizm Bakanlığı Turizm Eğitimi Genel Müdürlüğü Yayını, 29-41.
BADLEY, G. and MARSHALL, S. (1995) Questions and Answers about Modules and Semesters. Bristol: Technical and Educational Services Ltd.
BAŞ, T. (2001). Anket. Birinci baskı, Ankara: Seçkin yayıncılık
BERLIN SUMMIT (2003) The Bologna Declaration. Web: http://www.bologna- berlin2003.de/pdf/Bologna_declaration.pdf 11 Ekim 2008 tarihinde alınmıştır.
BILLING, D. (1996) Review of Modular Implementation in a University, Higher Educational Quarterly, 50, 1, January.
CAMPELL, C. (1997) “Training the Workforce: An Alternate Approach”, Vocational- Technical Education Conference, Lousville, Jully, 1997.
CEDEFOP (2008). Web: http://europass.cedefop.europa.eu/europass/home/hornav/ Introduction adresinden 18 Ekim 2008 tarihinde alınmıştır.
CEDEFOP (2009) Web: http://www.cedefop.europa.eu/about/default.asp adresinden 12 Şubat 2009 tarihinde alınmıştır.
COUNCIL OF THE EUROPEAN UNION (2002). Presidency Conclusions Barcelona European Council, March, 18-20
DOĞAN, H. (1983). Cumhuriyet Döneminde Eğitim. İstanbul: MEB Yayınları
DOĞAN, H. (1997). Eğitimde Program ve Öğretim Tasarımı. Ankara: Önder Matbaacılık
DOĞAN, H. (1997) Mesleki ve Teknik Eğitimin Yeniden Yapılandırılması. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi Cilt: 30 Sayı: 1, 1-26
DOĞAN, H. (1998). Orta Öğretimde Yeniden Yapılanma İhtiyacı, Millî Eğitim Dergisi, 139-5
DOĞAN, H. ve KILIÇ R. (1998) “Bilgi Çağında Orta Öğretim Sorunlarının Çözümüne Yeni Bir Bakış” Çağdaş Eğitim Dergisi, 243,
DOĞU, S. (2002). Köy Enstitülerinden Kent Enstitülerine, Eğitim Sorunları Kurultayı II, Mesleki ve Teknik Eğitim, Bildiriler, İstanbul: Maltepe Üniversitesi
EICHER, J.C. (1980). Eğitim ve Verimlilik. Eğitim ve Bilim Dergisi (çev. İ. Bircan) Ankara, sayı 24, 44-45
EKİN, N. (1997). Küresel Bilgi Çağında Eğitim-Verimlilik, İstihdam. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayını.Yayın No:1994-43
ERDEN, M. (1998). Eğitimde Program Değerlendirme. Ankara: Anı Yayıncılık.
ERKAN, S. (1999). “High/Scope Okul Öncesi Eğitim Programında Hizmet İçi Eğitimin Yeri ve Önemi,” Uluslararası Öğretmen Yetiştirme Sempozyumu-I, 27-28-29 Kasım, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, 317-330
ERTÜRK, S. (1979). Eğitimde Program Geliştirme. Ankara: Yelkentepe Yayınları.
ETF (2009). Web: http://www.etf.europa.eu/web.nsf/pages/AboutETF_EN?OpenDocument
adresinden 10 Ocak 2009 tarihinde alınmıştır.
EUROPEAN COMMISSION, (2002). Declaration of the European Ministers of Vocational Education and Training, and the European Commission, convened in Copenhagen on enhanced European cooperation in vocational education and training Web: http://ec.europa.eu/education/pdf/doc125_en.pdf 12 Ekim 2008 tarihinde alınmıştır.
EUROPEAN COMMISSION (2003). Implementation of “Education & Training 2010” Work Programme. Avrupa Komisyonu 2010 Eğitim ve Öğretim” Çalışma Programının Uygulanması. Çalışma gruplarının konsültasyon sonuçları.
EUROPEAN COMMISSION, (2004). Maastricht Communiqué on the Future Priorities of Enhanced European Cooperation in Vocational Education and Training. Web:
http://ec.europa.eu/education/news/ip/docs/maastricht_com_en .pdf 12 Ekim 2008 tarihinde alınmıştır.
EUROPEAN COMMISSION (2006). Progress towards the Lisbon Objectives in Education and Training. Report based on indicators and benchmarks. Report 2006, Brussels
EUROPEAN COMMISSION, (2006a). The Helsinki Communiqué on Enhanced European Cooperation in Vocational Education and Training. Web:http://ec.europa.eu /education/policies/2010/doc/helsinkicom_en.pdf 14 Ekim 2008 tarihinde alınmıştır.
EUROPEAN COMMISSION, (2007) Web: http://ec.europa.eu/ploteus/about.jsp? adresinden 23 Ekim 2008 tarihinde alınmıştır.
EUROPEAN COMMISSION (2008a) The European Qualifications Framework. Web:http://ec.europa.eu /education/policies/educ/eqf/index_en.html 14 Aralık 2008 tarihinde alınmıştır.
EUROPEAN COMMISSION, (2008b) Web: http://ec.europa.eu/education/lifelong- learning-policy/doc50_en.htm adresinden 14 Aralık 2008 tarihinde alınmıştır.
EUROPEAN PARLIAMENT COUNCIL (2008) Recommendatıon Of The European Parliament And Of The Council of 23 April on the establishment of the European Qualifications Framework for lifelong learning
EURYDICE, (2009) The Eurydice Network Web:http://eacea.ec.europa.eu/education/ eurydice/index_en.php 15Ekim 2008’de alınmıştır
FER, S. (2000). Modüler Program Yaklaşımı ve Bir Öneri. Milli Eğitim Dergisi, 147, 21-37
FINCH C. R. and CRUNKILTON, J. R. (1989). Curriculum Development in Vocational