1. Sık Zarar Doğurmaya Elverişlilik
TBK madde 71/2’de “… uzman bir kişiden beklenen tüm özenin gösterilmesi durumunda bile sıkça veya ağır zararlar doğurmaya elverişli olduğu sonucuna varılır ise, bunun önemli ölçüde tehlike arz eden bir işletme olduğu kabul edilir.” ifadesinden de anlaşılacağı üzere, önemli ölçüde tehlike arz etme, somut olayda bir işletmenin fiilen tehlike yaratmış olmasıyla değil, işletmenin niteliğinin ve faaliyetinin tehlike yaratmaya her zaman yatkın olmasıyla tehlike sorumluluğu yaratır. Herhangi bir faaliyetin değil, bu işletmenin fonksiyonu bakımından kendisinin karakteristik bir tehlike yaratması gerekmektedir176.
Genel tehlike sorumluluğu düzenlemesi genel ve soyut nitelikte olduğundan sayı ölçütü TBK madde 71’ de “sıkça zarar doğuran” şeklinde olmayıp, “sık zarar doğurmaya elverişlilik” şeklinde öngörülmüş olup, aşağıda verilen içtihattan da anlaşılacağı üzere, Yargıtay’ ın görüşü de bu doğrultudadır.
Anılan kararda davalının yanıcı, parlayıcı ve patlayıcı maddelerin yoğun olarak bulunduğu, günlük insan trafiğinin yoğun olduğu bir iş merkezinin maliki olduğu, davalının söz konusu iş merkezinde her an yangın çıkma ihtimalini göz önünde bulundurarak binanın güncel yapısına göre gerekli önlem ve emniyet tedbirlerini alması gerektiği ve binanın yapıldığı zamanın şartlarına uygun yapılması veya gerekli izin ve ruhsatların alınmasının davalının meydana gelen yangındaki sorumluluğunu ortadan kaldırmadığı ifade edilmiştir 177.
Hâkim; sıkça ya da ağır zararlar doğurmaya elverişliliğin bulunup bulunmadığını tespit ederken zamanı, toplumsal hayatın gereklerini ve güncel teknolojik gelişmeleri de dikkate almalıdır. Bu bağlamda TBK madde 71’de belirtilen işletmenin nitelikleri ve kullanılan araçların yanı sıra söz konusu maddede belirtilmeyen, faaliyetin yürütüldüğü çevre, güvenlik önlemlerindeki teknolojik
176 Oğuzman / Öz, age, s. 195; Eren, Borçlar Hukuku, s. 501. 177 Yargıtay Hukuk Genel Kurulu, E. 2013/11-1082 K. 2014/680.
61
gelişme, kaza istatistiği gibi unsurları da değerlendirmelidir178. Çünkü TBK madde
71/2’ de sayılan hususlar sınırlayıcı değil, örnekleyici niteliktedir179.
Sık zarar doğurmaya elverişliliğe ve riskliliğe örnek olarak, motorlu taşıt kazaları, asansör kazaları, yukarıdaki Yargıtay kararında da görüldüğü üzere, yanıcı, patlayıcı maddelerin yoğun olarak bulunduğu işyeri kazaları da verilebilir.
2. Ağır Zarar Doğurmaya Elverişlilik
TBK madde 71/2’ ye göre, tehlikenin yoğunluğunu belirlemede başvurulan diğer ölçüt, ortaya çıkan zararın anormal yükseklikte 180 bir zarar doğurma
potansiyelidir. Maddede yer alan tanımdan bu niteliğin tam olarak anlaşılması mümkün değildir. Bu durum uygulamada, hâkimlere hukuk ilkeleri doğrultusunda ve kanun koyucunun maksadına uygun davranarak içtihat oluşturma yükümlülüğü getirmektedir. Tehlike veya tehlikelilik kavramı, bu içtihatlar neticesinde giderek daha nesnel kriterlere kavuşarak objektif bir hale gelmektedir181.
Bu tip işletmelere, nükleer santraller, doğal gaz boru hatları, petrol kuyuları, akaryakıt istasyonları veya uçak kazaları örnek olarak verilebilir. Bu tip işletmelerin ağır sonuçlar doğuran tehlikeli işletmeler kategorisine sokulması için zararın meydana gelmesine gerek yoktur kanaatindeyiz. Çünkü henüz hiç zarar doğmamış olsa bile, zararın meydana gelmesi halinde, çok ağır sonuçlar doğuracağı malum ve geçerli bir tahmindir.
III. Karakteristik Rizikonun Gerçekleşmesi
Zarar meydana gelme ihtimalinin yüksek olması ve meydana gelecek zararın ağırlığı, tipik tehlikenin önemli unsurlarıdır. TBK madde 71’ de “… sıkça veya ağır zararlar doğurmaya elverişli olduğu sonucuna varılırsa, bunun önemli ölçüde tehlike arz eden işletme olduğu kabul edilir.” ifadelerine yer verilmiştir. Herhangi bir
178 İnan/ Yücel, age, s. 434; Yücel, age, s. 130. 179 Yücel, age, s. 130; Çekin, age, s. 198-199-200.
180 Tiftik, Genel Kural, s. 113; Eren, Borçlar Hukuku, s. 503. 181 Tiftik, Genel Kural, s. 110; Çekin, age, s. 198-199-200.
62
faaliyetin değil, bu işletmenin fonksiyonu bakımından kendisinin tipik bir tehlike yaratmaya müsait olması gerekmektedir. Patlayıcı madde imal eden veya depolayan işletmelerin durumu böyledir. Ancak, aynı işyerinde bir çalışanın merdivenden düşmesi ya da ayağının kayması gibi işyeri kazalarını tipik tehlike kategorisine sokmak mümkün değildir. Burada bilinmesi gereken, önemli ölçüde tehlike arz eden işletmelerin bütün faaliyetlerinin TBK madde 71 hükmü kapsamında değerlendirilmesinin mümkün olmadığıdır. Aksi bir yorum, maddeyi konuluş amacından saptırır.
Tehlike sorumluluğuna ilişkin özel kanunlarda, tipik tehlike açıkça tanımlansa da, genel hüküm niteliğinde bir düzenleme getiren TBK madde 71 açısından tipik bir tehlike tanımı verilemez. Ancak somut olayın niteliğine göre değerlendirme yapılmalı; maddenin konuluş amacına ve hakkaniyete aykırı olacak şekilde de geniş yorumlanmamalıdır. Yargıç, önüne gelen somut bir olayda, TBK madde 71’ i uygulayıp uygulamayacağına öncelikle işletme faaliyetinin tipik rizikosunu belirleyerek, daha sonra da olayda tipik rizikonun gerçekleşip gerçekleşmediğini ve zarara bunun yol açıp açmadığını saptayarak karar vermek durumundadır. Zararın doğumuna tipik rizikonun gerçekleşmesi neden olmamışsa, olası sorumluluğun dayanağı tehlike sorumluluğu olmayacaktır182.
IV. Karakteristik Rizikodan Zarar Doğması
Sorumluluğun doğması için zarar işletmenin tipik tehlikeli faaliyetinden doğmalıdır. Bu faaliyet sırasında başkalarının kişi ve mal varlığı değerlerinde zarar doğmuş olmalıdır. TBK’ da tehlike sorumluluğu kapsamında meydana gelen hangi zararlar açısından zararın giderileceğine ilişkin özel bir madde yer almamaktadır. Bu nedenle haksız fiillerden doğan borç ilişkilerini düzenleyen TBK madde 49 ve 58 arasındaki hükümler uygun düştükleri ölçüde tehlike sorumluluğundan kaynaklı borç ilişkilerinde de uygulanacaktır183. Tehlikeli işletmenin faaliyeti neticesi bir maddi
zarar meydana gelmesi halinde bu zararın giderileceği izahtan vareste olup, burada
182 Akkayan Yıldırım, age, s. 207; Tandoğan, Sözleşme Dışı Sorumluluk, s. 28; Tiftik, Genel Kural, s.35;
Eren, Borçlar Hukuku, s 501.
63
işletmenin faaliyeti nedeniyle meydana gelen manevi zarar ve çevre zararı üzerinde durulacaktır.