Doğrudan ölçülemeyen tutumlar, dolaylı olarak davranış yoluyla ölçülebilir. Bu ölçmede kullanılan davranış, sorulara cevap vermek ya da fikir belirtme şeklinde beliren sözel davranıştır. Bu amaçla sosyal psikologlar çeşitli tutum ölçme teknikleri geliştirmişlerdir” (Kağıtçıbaşı, 2013, s. 144).
Tutumların ölçülmesinde kullanılan teknikler şunlardır.
2.14.1. Thurstone Ölçekleri (Eşit Görünen Aralıklar Tekniği)
“Thurstone (1928), sosyal tutumların ölçülebileceğini ilk defa öne süren kimsedir” (Kağıtçıbaşı, 2013, s. 145). “İlk geliştirilen tutum ölçme yöntemlerinden bir tanesi Thurstone ölçeğidir” (Hortaçsu, 2012, s. 305).
Eşit görünen aralıklar tekniğinde, tutum konusu hakkında olumlu, olumsuz ve nötr olmak üzere çok sayıda cümle hazırlanır. Daha sonra bu cümleler sayısı 10’dan az olmamak koşulu ile hakemlere verilir. Hakemlerden bu cümleleri olumlu olumsuz yaklaşıma göre değerlendirmeleri ve eşit aralıklarla farklılık gösteren 11 kategoriye yerleştirmeleri istenir. Daha sonra bazı istatiksel işlemler kullanılarak eldeki cümlelerden yaklaşık 20 tanesi
“Thurstone ölçeğinin altında yatan mantık, metrenin uzunluğu ölçmesi gibi, on bir eşit aralığa bölünmüş bir tutumlar dizisinin de kişilerin görüşlerini matematik değerler olarak yansıttığı (ölçtüğü) varsayımıdır” ( Tolan vd.,1985, s. 274).
“Thurstone ölçeği, bir tutumun belirli bir örneklem grubunda dağılımını konu almıştır. Thurstone, bireylerin aynı bir tutuma farklı derecelerde sahip olabileceği düşüncesiyle, belirli bir ölçek üzerinde sıralanmış bu tutum derecelerinin göreceli frekansını belirlemeyi amaçlamıştır” (Silah, 2000, s. 375).
2.14.2. Likert Ölçeği
Likert tutum ölçeğinde, tutumları ölçülecek kişilerin tepkide bulunacakları çeşitli ifadeler yer almaktadır. Tutum ölçeğini alan kişi benimsediği maddeleri işaretlemek yerine verilen her maddeye ne ölçüde katılıp-katılmadığını dereceler içerisinde belirlemesi gerekmektedir (Özgüven, 1999, s. 361). Bu tutum cümlelerinin, tutum nesnesi ile ilgili olumlu veya olumsuz duygu ve fikirleri açıkça ifade etmesi gerekmektedir. Maddelerin tutum nesnesine karşı olumlu veya olumsuz veya nötr (nötr olanlar kaldırılır) tutumu sergilediğine araştırmacının kendisi karar verir (Arkonaç, 2001, s. 172).
Likert (1932), ölçek kurmak için gereken dört işlemi şöyle sıralamıştır:
1. Tutumla ilişkili olduğu tahmin edilen çok sayıda tutum cümlesi (madde) bir araya toplanır. 2. Bu maddeler bir denek grubuna verilir ve deneklerden aşağıdaki bu cümlelere aşağıdaki beş kategori üzerinden tepki göstermeleri istenir.
* Fikrime çok uygun * Fikrime uygun * Kararsızım * Fikrime aykırı * Fikrime çok aykırı
3. Beş kategori sırasıyla 5,4,3,2,1 puan almak üzere her kişinin bütün ölçek maddelerine verdiği cevaplar toplanarak her denek için toplam puan hesaplanır.
4. En ayırıcı maddeleri seçebilmek için madde analizi yapılır. Madde analizinde, tüm ölçek puanlarıyla yüksek korelasyon gösteren maddeler tutulur; diğerleri atılır. Bütün maddelerin
aynı tutumu ölçmeleri gerektiği için yapılan bu işlemin ardından, ölçek ölçtüğü düşünülen tutumu ölçüyor olarak kabul edilir ve tutumlarını ölçmek istediğimiz kişilere uygulanabilir. (Kağıtçıbaşı, 2013, s. 147-148)
2.14.3. Guttman Ölçekleri (Birikimli Ölçekleme Tekniği)
1950’li yıllarda Guttman tarafından geliştirilmiş, tutumun tek bir boyutu ve onun derecesini ölçmektedir (Silah, 2000, s. 379).
Thurstone ve Likert tipi ölçeklerde ortak bir sorun olan “tek boyutluluk” konusunu gerçekleştirme çabasından kaynaklanmıştır (Özgüven, 1999, s.363).
“Ölçeğin esası, belli bir tutum konusuna ilişkin bir maddenin (önermenin) kabul edilmesi demek, o önermeye dayalı diğerlerinin de kabul edilmiş sayılması anlamına gelmektedir. Burada geçerli bir standart yargı bulunmakta, bu yargı, kişiye göre önemli olanları ayırmada bir sınır olarak kullanılmaktadır” (Silah, 2000, s. 379).
“Guttman ölçeğinde bir tutum, aşağıdaki örneklere benzer cümleler ile ölçülür : 1. Köpekleri severim.
2. Köpeklerin evde bakılmalarından yanayım.
3. Köpeklerin her türlü rahatı sağlanmalı ve onlara her gün 250 gr. biftek verilmelidir. Bu cümlelerden üçüncüsünü işaretleyen bir kimse, doğal olarak ilk ikisini de işaretlemiş demektir. Çünkü bir köpeğe her gün 250 gr. biftek yedirmeyi önermek, ancak köpek sevgisi ile açıklanabilir. Bu tür ölçekler, örneğin köpeklerle ilgili tutumların tek boyutunu, yani köpek sevgisinin derecesini ölçmektedir” (Tolan vd., 1985, s. 275).
2.14.4. Osgood Duygusal Anlam Ölçeği
“Thurstone ve Likert tipi ölçeklerin her tutum nesnesi için ayrı ayrı geliştirilmesi gerekmektedir. Bu durumda benzer tutum nesnelerine karşı tutumları bu yöntemlerle karşılaştırmak olanaksızdır. Osgood’un geliştirdiği anlamsal ayrım ölçeği ise böyle bir kıyaslamaya olanak sağlar” (Hortaçsu, 2012, s. 311).
Osgood ve arkadaşları çalışmalarında anlamın doğası üzerinde durmuşlardır (Sakallı, 2001, s.128). Bu teknikte, pek çok sayıda sıfattan belirli sıfat çiftleri türetilmiştir. Binlerce sıfatın
anlamı ve anlam benzerlikleri üzerinde duran Osgood ve arkadaşaları faktör analizi kullanılarak anlamların, değerlendirme, güç ve faaliyet olmak üzere üç farklı bilişsel boyutunun olduğunu belirtmişlerdir (Sakallı, 2001, s.128, Kağıtçıbaşı, 2013, s.150).
Bu ölçekte cümle söz konusu değildir. Değerlendirme, güç ve faaliyet boyutlarını veya birini içere karşıt anlamlı sıfat çiftleri kullanılır. Örneğin, temiz-kirli, büyük küçük vb. Her bir sıfat çiftinin 7 kategori vardır. Denekler konu hakkındaki tutumlarını bu yedi kategoriden birine çarpı işareti koyarak belirtir (Sakallı, 2001, s. 129).
2.14.5. Bogardus Sosyal Mesafe Ölçeği
Bogardus ilk tutum ölçme çalışmalarında (1925) milletlere karşı tutumları ölçmek ve özellikle çeşitli milletlere karşı tutumları karşılaştırmak için bir teknik meydana getirmiştir (Krech & Crutchfıld, 1994, s. 328).
“Bu ölçekte bireye bir ırk veya millet adı ve beş cevap seçeneği verilerek tepkilerini belirtmeleri istenmiştir. Bireylerin işaretlemelerine bakılarak verilen milletler veya ırk hakkında tutumlarının ne olduğu bulunur. Bir örnek aşağıdaki gibidir:
“Zenci”
1. Evlilik ile yakın akrabalığa 2. Kulübümde arkadaşlığa 3. Mahallemde komşuluğa 4. Ülkemde çalışmaya
5. Ülkemde vatandaşlığa” (Sakallı, 2001, s. 124-125).
Kişiler arasındaki ilişkilerin, yakınlık, uzaklık, düşmanlık ve ayrım gibi tutumların tek bir boyutu ölçülmek istendiği bu ölçekte, tutuma konu olan olay, özellikle özel bir grubun üyesini, tutum oluşturan bireyin kendisine yakınlık derecesini saptamaya yöneliktir. Bu ölçek sayesinde, aynı millete karşı çeşitli şahısların tutumlarını ölçerek mukayese etmek ya da bireyin çeşitli uluslara ilişkin tutumlarını karşılaştırmak mümkün olmaktadır (Silah, 2000, s. 378).
2.14.6. Edward ve Kilpatrick Ölçeği
“Buna ayırıcı derecelendirme ölçeği de denilmektedir. Bu ölçek esas itibariyle Thurstone, Likert ve Guttman ölçeklerinin karışımı şeklinde düşünülebilir. Yargılar vardır, hakemlerin bu yargıları derecelendirmesi istenir ve sonuçta derecelendirilen yargıların Lİkert ölçeğinde olduğu gibi sayısal değerlere dönüştürülmesi söz konusudur. Bu ölçek diğerlerine göre az kullanılan ve sayısal tutarlılığı henüz tartışılan bir tutum ölçeğidir” (Silah, 2000, s. 379).