Çevresel Kontrol Odağı

Çevresel kontrol odağı, genel kontrol odağı yapısı ve duruma özgü tutumlar arasında olan bir yapıdır (Cleveland vd., 2005). Ancak Hines vd. (1987: 4)’e göre çevresel kontrol odağı ve kontrol odağı kavramları aynı konsepte ifade etmektedir. Bunun sebebi ise literatürde daha önce çevreye duyarlı davranış üzerine yapılmış olan çalışmalarda kontrol kavramın “belirli bir durumda bireyin etkili olma algısı” olarak açıklanması ve ifade ettiği anlamın kontrol odağı ile aynı olmasıdır.

Kontrol odağında olduğu gibi çevresel kontrol odağı iç ve dış olmak üzere iki boyuta sahiptir. İç çevresel kontrol odağı, çevresel çıktılara etki edebilme ve sorumluluk alabilmelerine dair çok yönlü tutumları ifade eder (Cleveland vd., 2012). İç çevresel kontrol odağına sahip bireyler çevrenin bozulmasına dair çözümlerin insanoğluna bağlı olduğunu düşünürler (Kalamas vd., 2014: 2). İç kontrole sahip, çevreye ve çevreye duyarlı davranmaya karşı olumlu tutumları olan ve çevreye karşı yükümlülük hisseden bir bireyin harekete geçme arzusuna sahip olmasının muhtemel olduğundan bahsetmektedir (Hines vd., 1987: 7).

Cleveland vd. (2012)’i iç kontrol odağının 4 boyut (yeşil tüketici, aktivist, savunucu, geri dönüşüm yapma tutumları) altında sınıflandırılabileceğini ifade etmektedir. Bunun sebebini ise her bir boyutun belirli durumlara özel davranışlara etkisi farklı oluğu şeklinde ifade etmişlerdir. Bu yüzden çevresel konuların araştırılmasında tek boyutlu bir ölçek kullanmanın ince detayları göz ardı ettiğini belirtmişlerdir. Ayrıca geliştirdikleri ölçeğin çevreye duyarlı davranışları ölçmede Rotter (1966)’in kontrol odağı ölçeğinden daha iyi tahmin gücü olduğunu ortaya koymuşlardır.

Dış çevresel kontrol odağı ise, çevresel çıktıların irade dışında dış güçler sonucu olduğuna dair tutumları ifade eder. Dış çevresel kontrol odağına sahip olan bireyler uzun vadeli çevresel koşullara ilişkin kendilerini güçsüz görürler. Kalamas vd. (2014) insanların kontrolü dışında etkili olan güçlerin tamamen birbirinden farklı olduğu için dış kontrol odağının 2 boyut altında (güçlü olan diğerler ve şans/kader) sınıflandırabileceğini ifade etmiştir. Güçlü olan diğerleri boyutunda yüksek skora sahip bireyler, çevrenin bozulmasından dolayı güçlü olanları sorumlu tutarlar.

Şans/kader boyutunda yüksek skora sahip bireyler ise, davranışsal değişimi meydana getirmede etkisiz olup mevcut çevresel koşulların Tanrı’nın insanlık/gezegen için iradesi olduğunu düşünürler.

Çevresel kontrol odağını ölçmek için birbirinden farklı ölçekler geliştirilmiştir. Tomera (1979) Çevresel Kontrol Odağı Ölçeğini, Champeau (1982) Algılanan Çevresel Kontrol Ölçeğini geliştirmiştir. Sanford (1985) ise Champeau (1982)’nin geliştirdiği ölçeği yeniden gözden geçirerek “Yeniden gözden geçirilmiş algılanan çevresel kontrol ölçeği” olarak değiştirmiştir (Smith-Sebasto & Fortner, 1994).

Literatürde çevreye duyarlı davranışın iç kontrol odağı yapısı ile ilişkili olduğuna dair birçok çalışma mevcuttur. Kontrol odağı ile çevreye duyarlı davranışlar arasındaki ilişkiyi inceleyen bazı araştırmalarda iç kontrol odağının çevreye duyarlı davranış sergilemeyi (Huebner & Lipsey, 1981; Sia vd., 1986; Pettus & Giles, 1987; Hamid & Cheng, 1995; Paladino, 2005; Alp vd., 2008; Cleveland vd., 2012; Fielding & Head, 2012) çevre dostu ambalajlanmış ürünleri satın almayı (Schwepker & Cornwell, 1991), enerji tasarrufu (Balderjahn, 1988) ve su tasarrufu yapmayı (Aguayo vd., 2004), geri dönüşüm yapmayı (Shrum vd., 1994; Mccarty & Shrum, 2001) etkilediği sonucuna ulaşmıştır.

Huebner & Lipsey (1981), çevresel aktivizm, doğal kaynakları koruma ve çevre kirliliğine karşı faaliyetler ile ilgilenmeye gönüllü olma durumları için çeşitli kontrol odağı ölçümlerinin yeterliliğini değerlendirmiştir. Araştırma sonuçlarına göre kontrol odağı çevreye duyarlı tutumlarla ve davranışlarla anlamlı derecede ilişkili bulunmuştur. Duruma özgü kullanılan çok boyutlu kontrol odağı ölçümünün genelleştirilmiş ve tek boyutlu olan ölçümden daha üstün olduğunu ve davranışı ve tutumları daha iyi tahmin ettiğini belirtilmiştir. Sia vd. (1986) çok fazla çevreye duyarlı davranış sergilemeyen bir bireyin dış kontrol odağına sahip olduğunu sonucuna ulaşmıştır. Pettus & Giles (1987) Rotter (1966) tarafından geliştirilen Kontrol odağı ölçeğinin çevresel tutumlar ile ilişkisini araştırmıştır. Araştırma sonuçlarına göre 3 farklı çevresel tutum ölçeği elde edilmiştir. Birinci ölçek çevresel sorumluluk tutumu, ikinci ölçek, çevresel kalite tutumu hakkında haklar ve kısıtlamalar ve üçüncü ölçek çevresel kalite tutumu hakkında sosyal ve hükümet faaliyetlerini araştırmaktadır. Kontrol odağı yapısı ile sadece üçüncü ölçek arasında

negatif bir ilişki bulunmuştur. Elde edilen sonuçlar çevresindeki olaylar üzerinde daha fazla kontrole sahip olduğunu düşünen bireylerin, çevre kalitesini korumak için düzenlenmiş kısıtlamaları veya yasaları kabul etme veya bunlar lehine oy kullanma eğilimleri daha az olduğunu ifade etmektedir. Hamid & Cheng (1995) iç kontrol odağına sahip bireylerin davranışlarının değişimi hızlandıracağına inanma eğilimleri daha yüksek olduğunu ifade etmektedir. Çevre kirliliği örneğinden yola çıkarak, dış kontrol odağına sahip bireylerin çevre kirliliğini azaltmadaki çabalarının çok az etkisi olacağını inanıp, sorumluları hükümet ve büyük endüstriyel kuruluşlar olarak düşünebileceklerini belirtmiştir. Aksine, iç kontrol odağına sahip bireyler gösterdikleri çabaların çevre kirliliğinin büyüklüğünün yanında ufak olduğunu kabul etseler de, kümülatif bireysel davranışların çevresel problemlerin çözümüne etki edeceğine dair farkındalıkları vardır.

Paladino (2005) yeşil ürünlerin satın alınmasında kontrol odağının çevresel tutumlar ve çevresel satın alma niyeti üzerindeki etkisini araştırmıştır. Daha yüksek iç kontrol odağına sahip tüketicilerin çevreye duyarlı satın alma niyetine sahip olup, yeşil ürünleri satın alacağı hipotezi test etmiştir. Ancak araştırma sonuçları hipotezi desteklememiş, kontrol odağının tutumlar aracılığı ile niyetler ve davranışlar üzerinde etkisi olduğunu sonucuna ulaşmıştır. Alp vd. (2008) ilkokul öğrencilerinin çevreye duyarlı davranışını etkileyen değişkenlerden birinin kontrol odağı olduğunu belirtmiştir. Cleveland vd. (2012: 297) yüksek iç kontrol odağına sahip tüketicilerin, çevrenin kalitesini etkileyebilecekleri inancı vardır. Bu tür tüketiciler çevreye duyarlı faaliyetler ile ilgilenir veya en azından kendi iradelerinde olan çevreye zarar veren davranışlardan kaçınırlar. Fielding & Head (2012) Avustralya’lı genç tüketicilerin çevreye duyarlı davranma niyetleri ve davranışları üstünde kontrol odağının etkisini araştırmıştır. Araştırma sonuçlarına göre daha çok iç kontrol odağına sahip gençlerin daha güçlü çevreye duyarlı davranma niyetleri olduğunu bulunmuştur.

Schwepker & Cornwell (1991) iç kontrol odağına sahip, kirlilik hakkında endişe duyan, çevre kirliliği problemi olduğuna inanan ve çevreye duyarlı yaşamaya karşı olumlu tutumları olan bireylerin çevreye duyarlı ambalajlanmış ürünleri satın almaya daha meyilli olduğu sonucuna ulaşmıştır. Balderjahn (1988: 54) iç kontrole sahip bireylerin diğerlerinden daha çok enerji tasarrufu yaptığını ortaya koymuştur.

Sosyal olaylara dair sahip olunan bu kontrol inancı enerji tasarrufunu açıklayan en güçlü değişken olarak bulunmuştur.

Schrum vd. (1994) geri dönüşüme uyum sağlama hakkında geçmişte yapılan çalışmaları değerlendirdiği araştırmasında, kontrol odağı ölçümünün hem genel çevreye duyarlı davranışlar da hem de daha spesifik olarak geri dönüşüm davranışıyla ilgili olduğunu belirtmiştir. Yaşamları üzerinde kontrole sahip olduklarına ve davranışlarının değişime yol açacağına inanan iç kontrol odağına sahip bireylerin, geri dönüşüm dahil, çevreye duyarlı davranış sergilemeye daha eğilimli olduğunu ortaya koymuştur. Mccarty & Shrum (2001) ise iç kontrol odağının, geri dönüşümün önemine dair inanç ile pozitif ilişkili olduğunu sonucuna ulaşmıştır. Araştırma sonuçlarına göre daha çok iç kontrol odağına sahip bireyler, daha az iç kontrol odağına sahip bireylere (dış kontrol odağına sahip olanlara) göre geri dönüşümün daha önemli olduğuna inanmaktadırlar.