Çekim Ekleri 1. Zaman Ekleri

Bu başlıkta zaman ekleri verilecek, metinde örneği bulunmayan eklere değinilmeyecektir.

1.3.2.3.1.1.Geçmiş Zaman Eki:

Öğrenilen Geçmiş Zaman Eki: -mI4ş+

vir-miş+ler (#َْTْ#ِو) (114b/4), ayt-mış+lar (ْ#َTِْhَا) (67a/7), olun-mış+Ø+Ø (ُواْtِْE") (2a/7), ol-muş+Ø+Ø (ْtُْ"ُوا) (87b/3), ol-muş iken (ْjَUِا ْtُْ"ُوا) (87b/3).

Görülen Geçmiş Zaman Eki: -dI+

Eski Anadolu Türkçesi döneminde olduğu gibi bu dönemde de ünsüzü daima ötümlü olan bu ekin ünlüsü dudak uyumuna girmiştir.

cıú-dı+Ø(şahıs eki)+Ø(teklik eki) (جيقدى) (101b/t), ol-dı+Ø+Ø (ِىْ"ُوا) (97b/9),

urul-dı+Ø+Ø (ِىْ"ُرُوا) (51a/4), eyle-di+m+Ø (ايلدم) (162a/8), eyle-di+Ø+Ø (ِىََْا) (31a/3), di-di+m+Ø+Ø (ْمِِْد) (62b/9).

1.3.2.3.1.2.Geniş Zaman Eki:

açıl-urururur+Ø (ْر.ُِ+Wَا) (30b/10), eksül----ürürürür+ken (ْjَآْرُ.ُْآَا) (13a/13), bil-ürürürür+Ø (ْرُ.ِ^) (130a/4), ãun-arararar+Ø (ْ#َPُ./)(135a/6), ùut-ar+ar+ar+ar+lar (ْ#َ"ْ#َ.ُ()(58b/5), yaġ-ararar+Ø (ْ#ََ) (75a/13), bit-erar ererer+Ø (ْ#َhِ^)(66a/4), bol-ururur+Ø (ْر.ُ"ُ.^) (125b/5), ol----ur+ur ur+ur+lar (ْ#َ"ْرُ."ُوا) (59a/2), ol-urur+ ururur+uz (اولورز) (163a/17), beñze-r+Ø (ْرَYْUَ^) (37a/11) (<meñzeg<beñze-< beñize-) “benzer”.

-(y)A: Bir yıldıznâme olan metnimizde yazarın en sık kullandığı geniş zaman ekidir. Bu ek, istek eki olan -(y)A morfemi ile karıştırılmamalıdır. Bu ekin geçtiği fiillerde ihtimal, muhtemel anlamları vardır. Düzenli olarak gerçekleşen olaylara yani tecrübelere dayanarak olması muhtemel olaylar bu zamanda anlatılmıştır:

eger óadden aşurı ifrÀd-ıla yaàarsa, ol yaàan yerde şūr ve şerr ve àuããa ve fitret èaôìm ol----aaaa (َُوا ) (14a/1-14a/2),

Eger bu ayda ay ùutulsa; bu yıl fitne çoú ol----aaaa, ùavar ve kuşlar ölümi çoú ol----aaaa, yaàmurlar çoú yaà----aaaa ve balıúlar úırıl----aaaa (َ"ْ#ِ$) (4b/6-4b/7-4b/8),

Eger bu ayda úatı yel esse; esdügi yirde bir ulu pādışÀh helÀk ol----aaaa, yıl ùalàalıú ve ôulmlıú ol----aaaa, ırmaúlar ve bıñarlar úuru-ya ( َُرُ.$) (73a/8-73a/9-73a/10).

1.3.2.3.1.3.Tasarlama Kip Ekleri

Tasarlama kip ekleri Türkiye Türkçesinde emir, istek, şart ve gereklilik gibi başlıklar altında ele alınır. Zira bunları, gerek Eski Anadolu Türkçesi gerekse Osmanlı Türkçesi döneminde fonksiyon ve şekil olarak ayrı ayrı göstermek güçtür. Aynı ek bir eserin farklı yerlerinde farklı fonksiyon üstlenebilir. Bu ekler aslında istek merkezli eklerdir. Yani her biri isteğin türleri gibidir. Aralarında şiddet ve tarz farkı vardır. Diğer zaman eklerinde olduğu gibi biten değil, süren bir zamana sahip olan bu tasarlama ekleri birbirleriyle hatta diğer sıfat fiil ekleriyle yerdaş karşıtlık içerisindedir. Ancak fiili zaman bakımından bitimli hale getiren, yandaşı olan şahıs ekiyle birlikte cümleyi kuran ve varlığı sadece iki tür ile sınırlı olduğu için bir cümlede aynı anda ya biri ya da öteki bulunabilen diğer zaman ekleriyle (geniş zaman ve geçmiş zaman eki) yandaş karşıtlıkta yer alır. Gülsevin, bu durumu “Eski Anadolu Türkçesinde tek bir şekil, hemen hemen bütün tür ve derecelerde istek bildirebilmektedir. Yani aynı ek hem dilek-istek, hem

emir, hem gereklilik hem temennî vs. göstermek için kullanılmıştır(Gülsevin, 2004:131) ifadeleriyle açıklar.

İstek Eki: -(y)A

Metnimizde daha çok geniş zaman eki olarak kullanılmış olan bu ek, aşağıdaki örneklerde dilek-istek bildirir. Konuyla ilgili olarak Özkan, istek ekinin Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde sadece istek için kullanılmadığını, gelecek zaman, gereklilik, geniş zaman, şimdiki zaman ve emir fonksiyonlarında da kullanıldığını ifade etmiştir (Özkan, 2007:110). Gerek Osmanlıcada, gerek Türkiye Türkçesinde kullanıştan düşmüş olan birinci şahısların yerlerinin boş kaldığı zannedilmemelidir. Batı Türkçesinde başlangıçtan bugüne kadar istek fonksiyonu için altı şahıs da var ola gemiştir. Yalnız birinci şahıslar asıl istek şekillerini kaybetmiş ve yerlerini istek fonksiyonunda başka bir çekim şekline bırakmışlardır. Bu çekim şekli emirdir. Gerçekten emir birinci şahıs ekleri Osmanlıca ve Türkiye Türkçesinde istek birinci şahısları için kulanılmış, böylece emir ve istek şekilleri karışmıştır…Emir birinci şahısları emirden çok istek ifade ederler(Ergin, 2000: 311). Aşağıdaki örnekler gösteriyor ki, bu durum Klasik Osmanlı Türkçesi metinlerinde de gözlemleniyor. Yani gramer kitaplarımızda daha çok emir birinci şahıs çekim eki olarak verilen morfemin metnimizde de emirden çok istek ifade ettiğini söyleyebiliriz. Bu durum, eklerin yeri itibariyle fonksiyon kazandığını da açıklar. Ancak fonksiyon olarak daha çok istek yansıttığını düşündüğümüz bu teklik 1. kişi emir ekini şekil itibariyle Üçüncü tip kişi eklerine dahil ettik:

ZiyÀde úalursa eviñ merÀmÀtına yıàılayasız, baède bir vaúf-nÀme yazup bize gönderesiz. Gör-eyimeyimeyimeyim (كور يم) sizi, èind-allÀh øÀyiè olmaz. (162a/15-162a/16),

èìsìyìler ol sÀèati bul-alımalımalımalım (€"َُ.^) diyü óÀclarını ãuya bıraàurlar (22a/6-22a/7),

ol günlerde ne fièil itmek gerek ve neden èirÀø ve imtinÀè itmek gerek anı beyÀn id-elümelümelümelüm (ْم.ُ" َ ِا) (113b/3-113b/4-113b/5).

øamÀire muùùÀlıè ol-asın (ْjِ+,َُوا) (121a/11-121a/12),

fÀùıma anamızıñ maúÀm-ı şerìfesinde oúud-asız (سز اوقود ) (162b/10-162b/11), baède bir vaúf-nÀme yazup bize gönder-esiz esiz esiz esiz (سز كوندر ) (162a/15),

bunları ol günde yüz on bir kere oúu-yalar (ْ#َ" +ُ$ُوا) (115b/8-115b/9), nìl, FurÀt ırmaúlarun içeler ve úurud-alar (ْ#َ" َدُرُ.$) (158b/8-158b/9).

Gereklilik Kipi: –mAK gerek

Metnimizde gerekliliğin daha çok –mAK gerek yapısıyla karşılandığı görülmektedir:

bu günde mühim işlerden ièrÀø it-mek gerekmek gerekmek gerekmek gerek (ْmِا ْكَ#َآ) (95a/7). bunuñ emåÀli nesnelerden ãaúın-maú gerekmaú gerekmaú gerekmaú gerek (XْEِZَ/ ْكَ#َآ) (91a/6). ùatlu ye-mek gerekdürmek gerekdürmek gerekdürmek gerekdür (رُْآَ#َآ ْmَ) (82a/10).

Sen anlarıñ òudèa ve mekrinden emìn ol-ma-mmmmaú gereksiñaú gereksiñaú gereksiñ (156b/10-11) aú gereksiñ Şart Kip Eki: -sA

Tecrübeye dayalı bazı olayların gerçekleşmesi şartına bağlı olarak olması muhtemel cümlelerin sık kullanıldığı metnimizde kullanılan dilek–şart kip eki –sA’dır:

bu ayda gök gürlese, eger ilk gününde gürle-sesesese (ْرُ.آََ"); yaàmur çoú yaàa (13a/7-13a/8). eger bu ayda úuyruúlu yıldız ùoà-sasasasa (َُْ() ; bu yıl ümerÀda şÀzlıúlar ola (11a/13-11b/1). úıãal-sa bir derece eksilür ve daóı gün àāyet uzan-sasasasa (َْPاَزُوا), on beş sāèat olur (94a/8-94a/9).

óayrdan şerrden her ne èamel üzere ol-salarsalarsalarsalar (اولسلر), ayı Àòirine degin öyledür (102b/t).

Emir Kipi Ekleri

Emir diğer tasarlama kip ekleri arasında bir ara türdür ve damgalanır. Emir istek türlerinin merkezinde bulunduğu için şekil farkı ortaya çıkar. İsteğin şiddet derecesi artmakta ve bunu yansıtmak için emir ekinin telaffuz değerlerine varıncaya kadar fiilin üzerine vurgu olarak yığılmaktadır.

rebièü´l-Àòir ayını gördükde erkek oàlan yüzüne baú----àılàılàılàıl, yÀòÿd aúarãuya baú----àılàılàılàıl (ِْZَ^ْe)

(160b/9-160b/10),

bil-gil (ْ€ِ+آ ْeِUِ^) kim úamer her bir burÿcda iki buçuú gün durur (113b/2),

şükr ve sipās ol iki cihānı yaradıcı òÀlıú bì-çūn üzerine ol-sun sun sun sun (ْن.ُ"ُوا) (1b/3-1b/4), her bÀrì oúu----susususunlarnlarnlar (اوقوسنلر) (162b/18). nlar

1.3.2.3.2. Kişi (Şahıs) Ekleri

Metnimizde örneği bulunan şahıs ekleri şunlardır: 1.3.2.3.2.1.Zamir Kökenli Kişi Ekleri:

Görülen geçmiş zaman, şart ve emir kipi dışındaki çekimlerde kullanılan kişi ekleridir. Teklik 1. Kişi Eki : +Im+

Metnimizde örneği bulunamamıştır. Teklik 2. Kişi Eki: +sI4n+/+sI4ñ+ñ+ñ+ñ+

Zamir kökenli bu kişi ekinin “n” ünsüzü, genellikle kef’le (ك) değil, nun (ن) ile işaretlenmiştir.

ol-a+sınsınsınsın (ْjِ+,َُوا) (121a/12), dök-e+sinsinsin (ْjِ, َآُود)(66a/6), görmez mi+sünsin sünsünsün (ْنُ.ِْYَْرُ.آ) (31a/7), id-e+sin +sin +sin +sin (ْjِ,َِا) (121b/1), id-er+siñ+siñ+siñ (ِْاْmِ,َر) (121a/10). +siñ

Teklik 3. Kişi Eki: +Ø+

olun-mış+Ø (ْtِْE"ُوا) (2a/7), ol-muş+Ø (ْtُْ"ُوا) (87b/3), açıl-ur+Ø (ْر.ُِ+Wَا) (30b/10), bil-ür+Ø (ْرُ.ِ^) (130a/4), ãun-ar+Ø (ْ#َPُ./)(135a/6), yaġ-ar+Ø (ْ#ََ) (75a/13), bit-er+Ø (ْ#َhِ^)(66a/4), bol-ur+Ø (ْر.ُ"ُ.^) (125b/5), beñze-r+Ø (ْرَYْUَ^) (37a/11) (<meñzeg<beñze-<

beñize-) “benzer”.

Çokluk 1. Kişi Eki : +Uz, -AlIm

Çokluk 2.Kişi Eki : +sIz+, +sIññññIz+

oúud-a+sız (سز اوقود ) (162b/11), gönder-e+siz siz siz (سز كوندر ) (162a/15), dile-r+siz siz (ْYِ,#َد) (135b/6), id-er+siñiz +siñiz +siñiz +siñiz (ايدرسكز) (163b/14).

Çokluk 3. Kişi Eki: +lar/+ler:

vir-miş+ler (#َْTْ#ِو) (114b/4), ayt-mış+lar (ْ#َTِْhَا) (67a/7), ùut-ar+lar+lar+lar (ْ#َ"ْ#َ.ُ()(58b/5), +lar ol-ur+lar+lar+lar+lar ("ُواْ#َ"ْرُ.) (59a/2), oúu-ya+lar (ْ#َ" +ُ$ُوا) (115b/9), úurud-a+lar (ْ#َ" َدُرُ.$) (158b/9).

1.3.2.3.2.2.İyelik Kökenli Kişi Ekleri:

Görülen geçmiş zaman ve şart çekimlerinde kullanılan şahıs ekleridir: Teklik 1. Kişi Eki: +m+:

eyle-di+m+Ø (ايلدم )(162a/8), di-di+m+Ø (ْمِِْد) (62b/9). Teklik 2. Kişi Eki: +ñ+/+n+ñ+/+n+ñ+/+n+ñ+/+n+:

Metnimizde bu kişi ekinin yazımı bakımından düzensizlik göze çarpar. Ek, bazı örneklerde kef’le (ك), bazılarında ise nun (ن) ile işaretlenmekle beraber, çoğunlukla kef (ك) ile yazıldığı görülür:

úıl-ur+sa++++ñ ñ ñ (ْﯔِ,ْر.ُِ$) (121b/4), dile-se+ññ +ñ+ñ (ْmََ"ِد) (116b/1), dile-r+se+ñ+ñ +ñ+ñ+ñ (ﯔَ,ْ#َ"ِد) (113b/5), dile-r+se+n+n+n+n (ْjَ,ْ#َِْد) (66a/4), gör-se+n+n+n+n (ْjَ,ْرُ.آ) (160b/6) , gör-se+ñ+ñ+ñ (ﯔ,ْرُ.آ)(161a/7). +ñ

Teklik 3. Kişi Eki: +Ø+

çıú-dı+Ø(şahıs eki)+Ø(teklik eki) (جيقدى) (101b/t), ol-dı+Ø+Ø (ِىْ"ُوا) (97b/9),

urul-dı+Ø+Ø (ِىْ"ُرُوا) (51a/4), eyle-di+Ø+Ø (ِىََْا) (31a/3), doġ-ar+sa+Ø (َ,ْ#َ`ُود) (130a/11). Çokluk 2. Kişi Eki: +(I)ñIz

diril-e+y+di+ñiz+ñiz+ñiz (ْYِآْ+َ"رِد)(158b/1), gör-e+y+di+ñiz+ñiz +ñiz+ñiz+ñiz (ْYِﯕَرُ.آ)(158b/2).

Çokluk 3. Kişi Eki: +lAr fitūzla-dı+lar (ْ#ََِْ"ْزُ.hِg) (22a/7).

1.3.2.3.2.3.Üçüncü Tip Kişi Ekleri:

Üçüncü tip kişi ekleri emir ekleridir ve aslında şekil ekleridir. Ancak emirde her şahsın ayrı bir eki olduğu için o şekil ekleri aynı zamanda şahıs da ifade eder (Ergin, 1993:272). Metnimizde bu kişi eklerinin örnekleri şunlardır:

Teklik 1. Kişi Eki:

gör-eyim eyim eyim eyim (كور يم) sizi (162a/15).

Teklik 2. Kişi Eki:

eyle-Ø (ََا) (113b/9)

baú----àılàılàıl (ْeِْZَ^) (160b/10), bil-gil kim (ْeِUِ^ ْ€ِ+آ) (113b/2) àıl

İkinci ve üçüncü örnekte görülen +ġIl eki, kişi eki değil, emri kuvvetlendiren pekiştirme

ekidir.