Çatı Kavramı İlgili Çalışmalar

Evrensel dilbilimi ve Türkoloji’de çatı kavramı ile ilgili pek çok farklı görüşün olması, bu kavramı ele alış biçiminde farklılıklarının bulunması ve sorunların çözümünde fikir birliğine varılamaması gibi nedenlerle konuyla ilgili çok sayıda çalışma yapılmıştır. Makale, bildiri gibi çalışmaların sayıca fazla olmasından dolayı sadece kitaplar ve tezler üzerinde durulmuştur. Bu çalışmalardan bazıları şunlardır:

Kitaplar

Demircan, Ömer (2003). Türk Dilinde Çatı. İstanbul: Papatya Yay.

Çalışmada, iki konu esas alınmıştır; birincisi eylemin anlamına etki eden tümceye dışarıdan katılan ekler ve ettirgen olarak nitelenen öznel ilişkilerdir. İkincisi ise bilgisel süzgeç olarak ifade edilen bazı bilgilerin metin bozulmadan tümceden dışlanmasıdır. Çatı kavramının her yönüyle ele alındığı bu çalışma, konuyla ilgili makale ve bildirilerin yeniden gözden geçirilerek bir araya getirilmesi sonucu oluşmuştur.

Karabulut, Ferhat (2011). Türk Dili ve Dünya Dillerinde Edilgen Yapı Tipolojisi. Ankara: Grafiker Yay.

Söz konusu çalışmanın temelini dil biliminin iki düzlemi olan derin yapı ve yüzey yapı oluşturmuştur. Dünya dillerindeki evrenselliklerden biri olan edilgen yapılar üzerinde durulmuş, başta Türk dilinin lehçeleri olmak üzere dillerdeki edilgen yapı tipolojisi ele alınmıştır.

Topaloğlu, Ahmet - Gürlek, Mehmet (2016). Türkçede Fiiller ve Çatıları. İstanbul: Kesit Yay.

Bu eserde, Türkçe Sözlük ve Güzel Türkçenin Sözlüğü İsimli sözlükler hazırlanırken elde edilen filler ve çatıları üzerinde durulmuştur. Üç bölümden oluşan çalışmanın birinci bölümünde fiiller ve çatıları gösterilmiş; ikinci bölümde çatılarına göre fiiller listeler halinde sınıflandırılmış; üçüncü bölümde ise ‘bir isim ve bir yardımcı fiille oluşan birleşik fiiller’ sıralanmıştır.

13 Tezler

Koca, Zeynep (2004). Türkiye Türkçesinde Fiil Çatılarının İşlevsel Özellikleri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü - Yüksek Lisans Tezi.

Türk Dil Kurumunun Türkçe Sözlüğündeki (1998) fiiller tespit edilerek eş zamanlı olarak değerlendirilmiştir. Fiiller çatı özelliklerine göre tasnif edilmiş ve çalışmanın sonunda Türkiye Türkçesinde halen yaşayan fiillerin çatı ekleriyle ilişki dereceleri gösterilmeye çalışılmıştır.

Baasanjav, Terbish (2006). Türkiye Türkçesi ve Halha Moğolcasında Çatı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü - Doktora Tezi.

Tarihsel ve modern Türk ve Moğol dillerinden elde edilen dönüşlü, etken, edilgen, ettirgen ve işteş çatılı cümleler incelenerek çatı kavramına bakış ortaya konmaya çalışılmıştır. Beş bölümden oluşan çalışmada fiillerin aktiflik-pasiflik, geçişlilik- geçişsizlik kategorileri ve çatı kavramı incelenerek birbirleriyle bağlantıları tespit edilmiştir.

Aydoğdu, Tahsin (2007). Türkçe ve İspanyolcada Çatı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü - Yüksek Lisans Tezi.

Türk Dil Kurumunun Türkçe Sözlüğündeki (1992), fiiller tespit edilerek çatılarına göre tasnif edildikten sonra İspanyolcadaki çatılı fiillerle karşılaştırılan bu tezde, Türkçe ve İspanyolca arasındaki benzerlikler ve farklılıklar belirlenmiştir.

Duru, Mehmet Özgür (2008). Türk Dilinde Edilgen Çatı (Tarihî Karşılaştırmalı Bir Durum Çalışması). Samsun: On Dokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü - Yüksek Lisans Tezi.

Çalışmada, Türk dilinin takip edilebilen yazılı metinlerinde edilgen çatının art zamanlı olarak incelenmesi ve bu edilgen yapıların gelişim sürecinin ortaya konması amaçlanmıştır. Aynı zamanda edilgen çatı oluşturan biçim birimlerin ve bu çatının kullanım alanlarının nasıl bir yapıyla kurulduğu, hangi sıklıkta kullanıldığı da belirlenmeye çalışılmıştır.

14 Sebzecioğlu, Turgay (2008). Türkçede Edilgenlik. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü - Doktora Tezi.

Tarihî ve modern Türkçe metinlerinden elde edilen veriler İşlevsel dilbilgisi ve işlevsel dilbilgisinin edimi temel alan yaklaşımına koşut olarak Bütünce-Temelli Çözümleme Yöntemi kullanılmıştır. Çalışmada eş zamanlı ve art zamanlı yöntem birlikte kullanılmış, böylelikle eşzamanlı bakış açısıyla görülemeyen işlevsel ve biçimsel özellikler belirlenmiştir. Türk dilinin tarihsel sürecinde edilgenlik ve edilgenleştirmedeki kılıcıların belirlilik kayması açısından bazı değişimlere uğradığı gözlemlenmiştir.

Aslan, Burcu (2009). Eski Türkçeden Türkiye Türkçesine Çatı Ekleri. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü - Yüksek Lisans Tezi.

Çalışmada fiilde çatı kavramı ele alınarak çatı eklerinin Eski Türkçeden Türkiye Türkçesine uzanan süreçte uğradığı değişimler tespit edilmeye çalışılmıştır. İşlev kayması ve kaybına uğrayan fiillerin, kendinden önceki ve sonraki dönemlerdeki kullanımları eş ve art zamanlı olarak incelenmiştir.

Dönmez, Hatice (2012). (Kâmûs-ı Türkî’ye Göre) Türkçede Fiilden Fiil Yapan Ekler ve Kullanılışları. Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü - Yüksek Lisans Tezi.

Türkiye Türkçesindeki fiilden fiil yapan ekler Kâmûs-ı Türkî temel alınarak tespit edilmiş, eklerin hangi işlevlerde kullanıldığı tespit edilmiştir. Fiil çatısı gibi özel fonksiyonlarda ise şeklin değil anlamın da belirleyici olduğu üzerinde durulmuştur.

Ekinci Çelikpazu, Esra (2012). Dil Bilgisi Öğretiminde Çatı Kavramı ve Bu Kavramla İlgili Yanılgılar. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü - Doktora Tezi.

Bu tezde, ilköğretim sekizinci sınıf ve orta öğretim onuncu sınıf öğrencilerinin fiil çatısı ile ilgili kavramları bilme ve bu kavramlarda yanılgılara sahip olup olmadıkları üzerinde durulmuştur. Öğrencilere uygulanan Kavram Yanılgısı Belirme Testinin nitel ve nicel verileri sonucunda öğrencilerin fiilde çatı ve alt kavramlarını bilmedikleri, bu kavramları ilişkilendiremedikleri, bildiklerini uygulamaya geçiremedikleri ve kavram yanılgılarına sahip oldukları gibi sonuçlar elde edilmiştir.

15 Yıldırım, Nalan (2012). Türkiye Türkçesinde Ettirgenlik Kategorisi. Gazimağusa: Doğu Akdeniz Üniversitesi: Lisansüstü Eğitim Öğretim ve Araştırma Enstitüsü - Yüksek Lisans Tezi.

Söz konusu çalışmada ettirgen çatı kavramı ele alınarak ettirgen fiilli cümle türleri sınıflandırılmış, ettirgenlik morfemleri ele alınıp aralarındaki bütünleyici dağılım ilişkileri incelenerek eklerin üst üste kullanımları irdelenmiştir. Aynı zamanda ettirgenliğin anlam türleri de belirlenerek ettirgenlik morfemine benzeyen ancak bu kategoride değerlendirilmemesi gerektiği düşünülen unsurların işlevleri ve ettirgenliği engelleyen ve sınırlayan durumları da tespit edilmiştir.

Yılmaz, Seda (2012). Türkiye Türkçesi Çatı Şekilleri ve İşlevleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü -Yüksek Lisans Tezi.

Bu tezde çatı kavramı, bu kavramı oluşturan şekillerin nitelikleri ve bu şekiller sınıflandırılırken kullanılan ölçütler ele alınmıştır. Çağdaş Türk edebiyatı ve konuşmalardan tespit edilen fiillerin, işlevsel dil bilimi metodu kullanılarak söz konusu fiillere gelen eklerin işlevleri göz önünde bulundurularak tasnifleri yapılmıştır.

Çakır, Uğur (2013). Azerbaycan, Özbek ve Kazak Türkçelerinde Çatı. Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü - Yüksek Lisans Tezi.

Bu çalışmada, Türkiye Türkçesi ve lehçelerde fiilde çatı kavramı karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Bu kavramın tüm Türk lehçelerinde var olduğu sadece bazı eklerde farklılık olduğu görülmüştür.

Yıldız, Muharrem (2014). Eski Türkçede İşlevsel Bağlamda Çatı Ekleri. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü - Yüksek Lisans Tezi.

Türk Runik harfli metinlerden, Maniheist ve Budist çevreden, Karahanlı, Eski Anadolu ve Türkiye Türkçesinden örnekler seçilerek çatı eklerinin Eski Türk dili alanında fonksiyonlarına göre tanımlanmasına çalışılmıştır. Eski Türkçe bazı örneklerde çatı eklerinin türetimlik işlevi gördüğü, pekiştirme görevinde kullanıldığı gibi sonuçlara ulaşılmıştır.

16 Balakbabalar, Feyza (2015). Turkish Change of State Verbs in The Inchoative- Causative Alternation. (Türkçede Durum Değişimi Bildiren Eylemlerin Ettirgen - Karşı Ettirgen Çatılar Arasında Nöbetleşimi) İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü - Yüksek Lisans Tezi.

Bu tezde, Alexiodo (2014)’te önerilen Dağıtımsal Dilbilgisi modeline göre Türkçede durum değişimi bildiren eylemlerin çoklu türetme mekanizmaları değerlendirilmiştir. Durum değişimi bildiren eylemlerin ettirgen ve karşı ettirgen çatılar arasında nöbetleşimini sağlayan ilkeler çalışılarak ortaya çıkan veriler üzerinden değerlendirmeler yapılmıştır.

Soydan, Serpil (2016). Çağatay Türkçesinde Anlam ve Fonksiyon Açısından Fiilde Çatı. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü - Doktora Tezi.

Söz konusu çalışmada, Ali Şîr Nevâî’nin Manzum eserleri ve Hüseyin Baykara’nın Divân’ı taranarak çatı eki almış fiiller tespit edilmiştir. Elde edilen veriler çatı bakımından dönüşlü, edilgen, ettirgen, işteş, meçhul ve oldurgan çatı başlığı altında anlam ve işlev açısından değerlendirilmiştir.

Uysal, Bilal (2016). Türkçede İşteş Çatı. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü - Doktora Tezi.

Cumhuriyet dönemine ait dokuz romanın seçilerek işteş yapılı fiillerin tespit edildiği bu tezde, seçilen örneklerden hareketle Türkçede işteş çatı oluşturan yapılar ve bu yapıların işlevleri tespit edilmeye çalışılmıştır.

Ünüvar, Dursun (2016). Başkurt Türkçesinde Ettirgen Çatı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü - Yüksek Lisans Tezi.

Çalışmada, Başkurt Türkçesinde ettirgen ve oldurgan yapılar ele alınarak sözcüksel, biçimsel ve çözümlemeli yöntemle kurulmasına imkân sağlayan biçimsel işaretleyiciler incelenmiştir. Ettirgen ve oldurgan çatı eklerinin tarihî gelişimlerine değinildikten sonra Başkurt Türkçesinden elde edilen örnekler üzerinden söz konusu eklerin kullanılması değerlendirilmiştir.

17 Dursun, Sıdıka (2017). Türkçede Ettirgen Yapılar. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü - Doktora Tezi.

Türkçede ettirgenlik kavramının edimbilim, anlambilim, biçimbilim, sesbilim ve sözdizimi gibi alanlarla etkileşimi işlevsel ve eşzamanlı olarak ele alınmıştır. Ayrıca eserde ettirgen eylemlerin hangi ölçütlere göre sözlüklerde yer almasına dair öneriler sunulmuştur.

Erol, İpek (2017). Azerbaycan Türkçesinde Fiil Çatısı. Bilecik: Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü - Yüksek Lisans Tezi.

Bu çalışmada Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesindeki çatı eki almış fiiller karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Çalışmanın sonunda söz konusu iki şivede konu ile ilgili büyük farklılıkların olmadığı, farklılığın eklerde olduğu görülmüştür.

Atasoy, Şelale (2018). Türkiye Türkçesinde Oldurganlık Çatı Eklerinin İşlevleri ve Görünümleri. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü - Yüksek Lisans Tezi.

Bu tezde, seçilen Türk romanlarındaki oldurgan çatılı fiiller tespit edilmiş, oldurganlığın yalnızca morfolojik bir kategori olmadığı, leksikolojik ve sentaktik öğelerle de karşılanabileceği üzerinde durulmuştur.

Ghanem, Nagat Mohamed Abdelaziz Shoeib (2018). Azerbaycan Türkçesi ve Fasih Arapçanın Karşılaştırmalı Çatı Kategorisi: Edilgenlik. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü - Yüksek Lisans Tezi.

Bu tezde, öncelikle Türkçe ve Arapçanın benzer ve farklı yönleri ortaya konmuştur. Çatı kavramı, türleri, aktiflik-pasiflik, geçişlilik-geçişsizlik konuları ve çatı kurma yöntemleri üzerinde durularak çalışmada özellikle biçimsel yöntem esas alınmıştır. Tezin ilerleyen bölümlerinde ise karşıtsal eş zamanlı dil bilim esasına göre Azerbaycan Türkçesi ve Arapçada edilgenlik konusu ayrıntılı bir biçimde incelenmiştir.