Psikolojik Dan flman Adaylar n n Benlik ve Meslekî Benlik Kavramlar Aras ndaki Ba dafl m n ncelenmesi: Uzunlamas na Bir Araflt rma

(1)

Özet

Bu araflt›rman›n amac›, psikolojik dan›flman adaylar›n›n farkl› s›n›f düzeylerinde benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m derecesinde bir fark olup olmad›¤›n› incelemektir. Bu araflt›rman›n teorik temeli Super’in (1953; 1963a; 1963b;

1963c) benlik kavram› kuram›na dayanmaktad›r. Çal›flma grubu 52 (28 erkek ve 24 k›z) psikolojik dan›flman aday›ndan oluflmufltur. Bu araflt›rma uzunlamas›na desenle çal›fl›lm›flt›r. Verileri toplamak için s›fat listesi kullan›lm›flt›r. Veriler Kappa (Cohen, 1968) istatistik tekni¤iyle analiz edilmifltir. Araflt›rman›n sonuçlar›; psikolojik dan›flman adaylar›n›n birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü s›n›flarda benlik ve meslekî benlik kavramlar›n›n ba¤dafl›k oldu¤unu göstermifltir. Ancak sonuçlar benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m derecesinin s›n›f düzeyine göre anlaml› olarak farkl›laflmad›¤›n› göstermifltir. Araflt›rman›n sonuçlar› genel olarak; Su- per’in kuram›n› desteklemifltir. Araflt›rman›n sonuçlar› ilgili literatürde tart›fl›lm›flt›r.

Araflt›rman›n s›n›rl›l›klar› ve gelecek araflt›rmalara yönelik öneriler sunulmufltur.

Anahtar Kelimeler

Benlik Kavram›, Meslekî Benlik Kavram›, Uzunlamas›na Araflt›ma, Psikolojik Da- n›flman.

Psikolojik Dan›flman Adaylar›n›n Benlik ve Meslekî Benlik Kavramlar›

Aras›ndaki Ba¤dafl›m›n ‹ncelenmesi:

Uzunlamas›na Bir Araflt›rma

Feride BACANLI*

* Yard. Doç. Dr., Gazi Üniversitesi Gazi E¤itim Fakültesi E¤itim Bilimleri Bölümü Ö¤retim Üyesi.

Kuram ve Uygulamada E¤itim Bilimleri / Educational Sciences: Theory & Practice 5 (2) • Kas›m / November 2005 • 589-616

(2)

Yard. Doç. Dr., Feride BACANLI Gazi Üniversitesi

Gazi E¤itim Fakültesi, E¤itim Bilimleri Bölümü 06500 Teknikokullar Ankara Elektronik Posta: fbacanli@gazi.edu.tr

Yay›n ve Di¤er Çal›flmalar›ndan Seçmeler

Bacanl›, F. (2005). Lise ö¤rencileri için mesleki grup rehberli¤i program› ve uygulama k›- lavuzu: 4. (Gözden Geçirilmifl 2. Bask›). Y. Kuzgun & F. Bacanl› (Edt.), Rehberlik ve Psi- kolojik Dan›flmada Kullan›lan Ölçme Araçlar› ve Programlar Dizisi. Ankara: Nobel Ya-

y›n Da¤›t›m.

Bacanl›, F. (2005). Kiflisel Karars›zl›k Ölçe¤i. Y. Kuzgun & F. Bacanl› (Edt.), Rehberlik ve Psikolojik Dan›flmada Kullan›lan Ölçme Araçlar› ve Programlar› Dizisi: PDR’de Kulla-

n›lan Ölçekler (1) (s.109-140). Ankara: Nobel Yay›n Da¤›t›m.

Kuzgun, Y. & Bacanl›, F. (2005). Lise ö¤rencileri için mesleki olgunluk ölçe¤i elkitab›

(3). Y. Kuzgun & F. Bacanl› (Edt.), Rehberlik ve Psikolojik Dan›flmada Kullan›lan Ölçme Araçlar› ve Programlar Dizisi. Ankara: Nobel Yay›n Da¤›t›m.

Kuzgun, Y. & Bacanl›, F. (2005). Rehberlik ve Psikolojik Dan›flmada Kullan›lan Ölçme Araçlar› ve Programlar› Dizisi (Edt.). Ankara: Nobel Yay›n Da¤›t›m.

Bacanl›, F. & Sürücü, M. (2005, Eylül) ‹lkö¤retim 8. s›n›f ö¤rencilerinin s›nav kayg›lar›

ile karar verme stilleri aras›ndaki iliflkilerin incelenmesi. VIII. Ulusal Psikolojik Dan›flma ve Rehberlik Kongresi’nde sunulan bildiri, ‹stanbul, Maramara Üniversitesi.

Bacanl›, F. (2004). Mesleki e¤itim ve teknik e¤itim fakültelerindeki ö¤retmen adaylar›- n›n ve meslek yüksekokulu ö¤rencilerinin psikolojik ihtiyaç örüntüleri. Türk Psikolojik

Dan›flma ve Rehberlik Dergisi, 22, 7-18.

Bacanl›, F. (2003). Benlik ve meslek kavramlar›n›n ba¤dafl›m›na mesleki grup rehberli¤i- nin etkisi.E¤itim Yönetimi Dergisi, 35, 336-359.

Bacanl›, F. (2000). Karars›zl›k Ölçe¤inin Gelifltirilmesi. Türk Psikolojik Dan›flma ve Reh- berlik Dergisi, 14, 7-16.

Bacanl›, F. & Ercan, L. (2001, Eylül). Deprem yaflant›s› geçiren üniversite ö¤rencilerinin iyimserlik düzeyleri ve deprem stresi ile bafla ç›kma stratejileri aras›ndaki iliflkiler. VI. Ulu- sal Psikolojik Dan›flma ve Rehberlik Kongresi’nde sunulan bildiri, Orta Do¤u Teknik

Üniversitesi, Ankara.

Bacanl›, F. (1996, Nisan). Befl oturumluk (k›sa süreli) ve on oturumluk (uzun süreli) mes- leki grup rehberliklerinin lise ö¤rencilerinin mesleki olgunluk düzeylerine etkileri: Karfl›lafl- t›rmal› bir araflt›rma. III. Ulusal Psikolojik Dan›flma ve Rehberlik Kongresi’nde sunulan

bildiri, Çukurova Üniversitesi, Adana.

Bacanl›, F. (1995, Eylül). Mesleki grup rehberli¤inin lise ö¤rencilerinin mesleki olgunluk düzeylerine etkisi. II. E¤itim Bilimleri Kongresi’nde sunulan bildiri, Hacattepe Üniversite-

si, Ankara.

Bacanl›, F. (1993, Eylül). Rehber ö¤retmenlerin mesleki unvan ve kimliklerine iliflkin so- runlar. II. Ulusal Psikolojik Dan›flma ve Rehberlik Kongresi’nde sunulan bildiri, Hacet-

tepe Üniversitesi, Ankara.

Kuzgun, Y. &Bacanl›, F. (1992, Eylül). Lise ö¤rencileri için mesleki olgunluk ölçe¤i. VII.

Ulusal Psikoloji Kongresi’nde sunulan bildiri, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.

Bacanl›, F. (2000). Günlük yaflam bilgi ve becerileri ö¤retimi. Y. Kuzgun (Ed.), ‹lkö¤re- timde Rehberlik (2. bask›), (s. 237- 256) içinde. Ankara: Nobel Yay›n Da¤›t›m.

(3)

Benlik kavram›, bir kiflinin kendini görüfl ve alg›lay›fl biçimidir. Da- n›flma psikologlar›ndan Carl Rogers’a (1951) göre benlik kavram›

bireyin davran›fllar›n›n en önemli belirleyicisidir. Bu nedenle benlik kavram› psikoloji ve dan›flma psikolojisi alanlar›nda oldu¤u gibi meslek psikolojisinde de çok fazla çal›fl›lan bir kavramd›r. Meslek psikologlar›ndan Bordin (1943) ve özellikle Super (1951; 1963a;

1963b) benlik kavram›n›n bireyin davran›fllar›n›n en önemli belirle- yicisi oldu¤u görüflüne dayanarak, meslek seçimi davran›fl›n›n da benlik kavram› taraf›ndan belirlendi¤i görüflündedirler. Super (1963a), benlik kavram›na dayand›rd›¤› Benlik Kavram› Kuram›’n- da benlik kavram›n›n oluflumunu, geliflimini ve bunun meslekî ka- rarlara dönüflümünü aç›klam›flt›r.

Super’a göre (1951; 1963a) bir meslek tercihi yapmak, kiflinin ken- disinin nas›l birisi oldu¤una iliflkin görüfllerini meslekî terimlerle ifade etmesidir. Meslek seçimi, kiflinin benlik kavram›n› bir meslek ad›yla uygulamaya koymas›d›r.

Bir kimse meslek seçimini çeflitli yaflam evreleri boyunca sürekli geliflen ve yenilenen benlik kavram›n› belli bir ya da birkaç mesle-

¤e yans›tmak yoluyla yapmaktad›r. Bu yüzden insanlar farkl› meslekleri seçerler. Starishevsky ve Matlin’e göre (1963) benlik kavra- m›n›n meslekî terimlere dönüfltürülmesi ifllemi iki alana ait, iki farkl› dilin anlafl›lmas› ile incelenebilir. Bunlardan ilki, kiflinin kendi benlik kavram›n› tan›mlarken kulland›¤› psikolojik konuflma dilidir. Psikolojik konuflma dili, benlik kavram›n› oluflturan özellikler- den, “Ben” diye bafllayan ve baz› s›fatlarla tamamlanan ifadelerden oluflur. Örne¤in; “Ben sab›rl›y›m.” gibi. ‹kincisi, kiflinin meslekleri tan›mlarken kulland›¤› meslekî konuflma dilidir. Bu dil, kiflinin için-

591

Psikolojik Dan›flman Adaylar›n›n Benlik ve Meslekî Benlik Kavramlar›

Aras›ndaki Ba¤dafl›m›n ‹ncelenmesi:

Uzunlamas›na Bir Araflt›rma

Feride BACANLI

(4)

de yaflad›¤› toplumun mesleklere atfetti¤i basmakal›p düflünceler- den, kiflinin mesleklere iliflkin olarak benimsedi¤i s›fatlardan, meslek adlar›ndan ya da baz› mesleklere iliflkin terimlerden oluflur. Su- per’in Benlik Kavram› Kuram›’ndaki temel varsay›mlardan birisi;

kiflinin psikolojik konuflma dili ile meslekî konuflma dili aras›nda bir iliflkinin bulundu¤udur. Bir baflka ifadeyle insanlar›n genellikle psikolojik konuflma dili ile meslekî konuflma dili birbirleriyle uyumludur, yani meslekî benlik kavramlar› benlik kavramlar›n› bü- yük ölçüde içerir. Örne¤in, “Ben psikolojik dan›flman olmak istiyo- rum.” ifadesi “Ben zeki, çal›flkan, hoflgörülü ve duyarl›y›m.” psikolo- jik dilinin meslekî konuflma diline dönüfltürülmüfl hâlidir. Benlik kavram› kuram›ndaki ikinci varsay›m ise fludur: Meslek seçimi ya- parken kiflinin meslekî benlik kavram› benlik kavram›n›n en az›n- dan bir parças›n› içerir. Örne¤in kifli tamamen doyum sa¤lamayaca-

¤› bir mesle¤i seçebilir. E¤er kifli bu meslekte çal›flmay› sürdürüyor ise kifli için o meslek az da olsa benlik kavram›n›n baz› ögelerini içe- riyordur. Aksi hâlde insanlar›n benlik kavramlar›n› hiç içermeyen bir mesle¤i ne seçmeleri ne de o meslekte çal›flmay› sürdürmeleri mümkündür. Dolay›s›yla kiflinin seçti¤i mesleki yürütebilmesi için benlik kavram›n›n tüm ögelerinin meslekî benlik kavram›nda yer almas› gerekmemektedir, bir bölümünün yer almas› yeterlidir. ‹n- sanlar hem benlik kavramlar› hem de benlik kavramlar›n› meslekî terimlere dönüfltürmek bak›m›ndan birbirlerinden farkl›lafl›rlar. Bu yüzden de farkl› meslekleri seçerler.

Super (1963a; 1963c) benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m (uyum) derecesinin meslek seçiminin yan› s›ra seçilen meslekte çal›flmay› sürdürme, mesle¤in baflar›l› bir üyesi olma, mesle¤e uyum sa¤lama, meslekî doyum hatta seçilen mesle¤in e¤i- timini sürdürme, e¤itiminde baflar›l› olma ve e¤itiminden gere¤i gibi yararlanabilme ile iliflkili oldu¤unu ileri sürmektedir. Super’in bu görüflleri çeflitli araflt›rmalara konu olmufl ve ileri sürülen bu görüflü test eden çeflitli araflt›rmalar yap›lm›flt›r. Söz konusu ilk araflt›rmalar meslek seçimini yapm›fl, seçti¤i meslekte çal›flmas›n› ya da mesle-

¤inde e¤itimini sürdüren bireyler üzerinde yap›lm›flt›r. Brophy (1959) hemflirelerin benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m derecesi artt›kça ifl doyumlar›n›n da artt›¤›n› bulmufltur.

Kibrick ve Tiedeman (1961) hemflirelik ö¤rencilerinin benlik ve meslekî benlik kavramlar›n›n ba¤dafl›k oldu¤unu, benlik ve ideal

(5)

hemflire kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m derecesi artt›kça, hemflirelik e¤itimine devam etmenin de artt›¤›n› bulmufllard›r.

Bireyin benlik kavram› ve kendi mesle¤ine iliflkin meslekî benlik kavram› aras›ndaki ba¤dafl›m derecesinin yine kendi benlik kavra- m› ve seçmedi¤i bir mesle¤e iliflkin meslek kavram› aras›ndaki ba¤- dafl›m derecesinden daha yüksek olaca¤›n› belirlemek için de çeflit- li araflt›rmalar yap›lm›flt›r. Bunlardan Englander (1960) ilkokul ö¤- retmeni aday› ö¤rencilerin benlik ve ilkokul ö¤retmeni rol kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m derecesinin baflka bir alanda ö¤renim gö- ren ö¤rencilerin benlik ve ilkokul ö¤retmeni rol kavramlar› aras›n- daki ba¤dafl›m derecesinden daha yüksek oldu¤unu bulmufltur.

Morrison (1963) da ayn› görüfle dayanarak hemflire adaylar›n›n benlik kavramlar›n›n ö¤retmenlik mesle¤ine iliflkin rol alg›lar›ndan daha fazla hemflirelik mesle¤ine iliflkin rol alg›lar›na, ö¤retmen adaylar›n›n benlik kavramlar›n›n da hemflirelik mesle¤ine iliflkin rol al- g›lar›ndan daha fazla ö¤retmenlik mesle¤ine iliflkin rol alg›lar›na benzedi¤ini bulmufltur. Yukar›da özetlenen araflt›rmalar›n›n sonuç- lar› hem Super’in (1951, 1963a) “Meslek seçimi, bireyin benlik kuram›n› uygulamaya koymas›d›r.” hipotezini hem de yine Super’in (1963a; 1963c) yukar›da belirtilen benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m›n iliflkili oldu¤u de¤iflkenlere iliflkin görüfl- lerini desteklemektedir.

Alt›ntafl (1989) ö¤retmen yetifltiren e¤itim fakültelerindeki ö¤rencilerin, Gürsoy (1989) ise ilkokul ö¤retmenlerinin benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m düzeylerinin çeflitili demografik de¤iflkenlerle, mesleklerini seçme sebepleriyle, mesleklerinin kendi ilgi ve yeteneklerine uygunlu¤u vb. de¤iflkenlerle iliflkilerini incelemifllerdir. Her iki araflt›rmada da araflt›rmaya kat›lan bireylerin benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m düze- yinin özellikle “mesle¤i kendi iste¤iyle seçme” ve “mesle¤ini kiflilik özelliklerine uygun bulma” de¤iflkenleriyle anlaml› iliflkiler gös- terdi¤i dikkati çekmektedir.

Jordaan (1963), Super (1963a, 1963b, 1963c) ve Super & Bohn (1970) benlik kavram›n›n oluflmas› ve bir meslek tercihine dönüfl- mesinin birbirini takip eden çeflitli geliflim evrelerinden geçen geliflim süreci boyunca devam etti¤ini belirtmektedirler. Bireyin e¤itim yaflant›lar›n›n da bireyin benlik kavram›n›n biçimlenme- sinde önemli bir rolü vard›r. Birey bir e¤itim yaflant›s›ndan daha

(6)

üst düzeydeki bir e¤itim yaflant›s›na geçerken do¤al olarak benlik kavram› da sürekli olarak de¤iflmektedir (Öner, 1982). Bir baflka ifadeyle bireyin içinde bulundu¤u e¤itim kademesinin ona sundu¤u olanaklar onun benlik kavram›n›n oluflmas›, biçimlenmesi ve benlik kavram›n›n meslekî bir tercihe dönüflmesinde etkili ol- maktad›r. Ancak bireyin benlik ve meslekî benlik kavramlar› ara- s›ndaki ba¤dafl›m derecesinin artmas›nda yüksek ö¤retimin rolü önceki ö¤retim kademelerine göre daha fazlad›r. Çünkü yüksek ö¤retim programlar› bireye belli bir alandaki mesle¤e iliflkin temel bilgileri vermeyi amaçlar (Kuzgun, 1998). Bu nedenle “bireyin seçti¤i bir mesle¤e iliflkin ö¤reniminin benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m derecesini art›raca¤› ve bu art›fl›n da alt s›n›ftan üst s›n›fa do¤ru ç›k›ld›kça anlaml› olarak yükselece-

¤i” hipotezinin test edildi¤i çeflitli araflt›rmalar yap›lm›flt›r. Pallo- ne ve Hosinsky (1966) hemflirelik ö¤rencilerinin, fiahin (1994) ö¤- retmen lisesi ö¤rencilerinin, Öner (1982) psikolojik dan›flman adaylar›n›n benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›nda ba¤dafl›m oldu¤unu ve bu ba¤dafl›m derecesinin s›n›f düzeyi yükseldik- çe artt›¤›n› bulmufllard›r. Kesitsel desenle hemflirelik ö¤rencilerinin benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m derecesini s›n›f düzeyine göre inceleyen Uz (1984), bu ö¤rencilerin benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m derecesinin s›n›f düzeyinden etkilenmedi¤ini, yani birinci s›n›ftakilerin benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m derecesinin dördüncü s›n›ftaki ö¤rencilerinkinden daha yüksek oldu¤u- nu bulmufltur. Yine ayn› desenle endüstri meslek lisesi ö¤rencilerinin (Karc›o¤lu, 1994) ve subay adaylar›n›n (Özsert, 2000) benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m derecesini s›n›f düzeyine göre inceleyen araflt›rmalar›n bulgular› da Uz’un (1984) araflt›rmas›n›n sonuçlar›na benzemektedir. Karc›o¤lu (1994), Öz- sert (2000) ve Uz (1984) araflt›rmalar›nda s›n›f düzeyi yükseldikçe benlik ve meslekî benlik aras›ndaki ba¤dafl›m derecesinin yüksel- memesi sonucunu; araflt›rmalar›na kat›lan ö¤rencilerin zaman için- de mesleklerinin zorluklar›n› ve kendilerini daha yak›ndan tan›- malar›na ba¤lamaktad›rlar. Kuzgun (2005) Uz’un (1984) hemflire ö¤renciler üzerine yapt›¤› araflt›rman›n sonuçlar›n› flöyle yorumla- maktad›r: Sözü edilen bu araflt›rma kesitsel desenle çal›fl›ld›¤› için dördüncü s›n›ftaki ö¤rencilerin birinci s›n›fta olduklar›nda benlik

(7)

ve hemflirelik rolü kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›mlar›n›n ne dü- zeyde oldu¤unu bilmek mümkün olmam›flt›r. Bu nedenle dördün- cü s›n›f ö¤rencilerinin ba¤dafl›m düzeylerinin birinci s›n›ftakilerin ba¤dafl›m düzeylerinden daha düflük oluflunu sadece hemflirelik mesle¤inin zorlu¤una ba¤layarak aç›klamak yeterli görünmemek- tedir. Bu nedenlerle Kuzgun (2005) ve Öner (1982) bireylerin benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m derecesinin s›n›f düzeyine göre nas›l bir farkl›laflma gösterdi¤ini inceleyecek gelecek araflt›rmalar›n uzunlamas›na (longitudinal) desenle çal›fl›lmas›n› önermektedirler. Bu öneriler dikkate al›narak bu araflt›rman›n uzunlamas›na desenle çal›fl›lmas›na karar verilmifltir.

Bu araflt›rman›n amac›, psikolojik dan›flman adaylar›n›n farkl› s›n›f düzeylerinde benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤- dafl›m derecesinde bir fark olup olmad›¤›n› incelemektir.

Bu amaca ulaflabilmek için afla¤›daki denencelerin do¤rulu¤u s›nan- m›flt›r:

Psikolojik dan›flman adaylar›n›n;

(i) Birinci s›n›f›n sonunda benlik ve meslekî benlik kavramlar› ba¤- dafl›kt›r.

(ii) ‹kinci s›n›f›n sonunda benlik ve meslekî benlik kavramlar› ba¤- dafl›kt›r.

(iii) Üçüncü s›n›f›n sonunda benlik ve meslekî benlik kavramlar›

ba¤dafl›kt›r.

(iv) Dördüncü s›n›f›n sonunda benlik ve meslekî benlik kavramla- r› ba¤dafl›kt›r.

(v) Birinci ve ikinci s›n›f›n sonundaki benlik ve meslekî benlik kav- ramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m farkl›d›r.

(vi) ‹kinci ve üçüncü s›n›f sonundaki benlik ve meslekî benlik kav- ramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m farkl›d›r.

(vii) Üçüncü ve dördüncü s›n›f sonundaki benlik ve meslekî ben- lik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m farkl›d›r.

Araflt›rman›n Gerekçesi ve Önemi

Kifliler aras› iliflkiler temeline dayal› olarak dan›flanlar›n yaflam ve kaderlerini derin bir flekilde etkileyebilecek olan psikolojik dan›flma ve rehberlik (PDR) çal›flmalar›nda, mesle¤in sa¤l›kl› bir

(8)

biçimde yürütülmesi önem kazanmaktad›r (PDR: Etik Kurallar, 2004, s. 5). Ülkemizde gerek mezuniyet öncesi sorunlar, gerekse psikolojik dan›flmanlar›n istihdamlar›nda ve istihdam edildikleri kurumlarda karfl›lafl›lan sorunlar bu mesle¤in geliflmesini engel- lemektedir. Bunun yan› s›ra psikolojik dan›flmanl›k mesle¤ini seçen ö¤rencilerin pek ço¤unun PDR lisans program›nda ö¤renime bafllad›klar› ilk günlerde psikolojik dan›flmanl›k mesle¤i hak- k›nda yeterli bilgiye sahip olmad›klar› gibi kendilerinin de bu mesle¤e uygun olup olmad›klar›n›n fark›nda olmad›klar› gözlen- mektedir. Bu sorunlar psikolojik dan›flman adaylar›n›n ö¤renim- lerinin ilk y›llar›nda PDR lisans programlar›nda verilen e¤itim- den gere¤i gibi yararlanmalar›n›, e¤itimlerine uyumlar›n›, baflar›- lar›n› ve nihaî olarak kendilerini psikolojik dan›flmanl›k mesle¤i- nin bir aday üyesi olarak alg›lamalar›n› olumsuz etkilemektedir.

Çünkü bireyler kendi sahip olduklar› özellikleri ve seçtikleri mesle¤in gerektirdi¤i özellikleri ayr›nt›l› olarak bildikleri ve fark ettikleri ölçüde benlik kavramlar› ile ba¤daflan bir rolü üstlene- bilirler (Kuzgun, 2004; Super, 1963a, 1963b, 1963c; Yeflilyaprak, 2004). Bu nedenle Bacanl› (2003) benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m derecesini art›rmay› amaçlayan mes- lekî grup rehberli¤i program›n› PDR lisans e¤itimine yeni bafllayan 52 ö¤renciye uygulam›flt›r. Araflt›rman›n sonuçlar›, s›nanan grup rehberli¤i program›n›n psikolojik dan›flman adaylar›n›n benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m derecesini art›rmada etkili oldu¤unu göstermifltir. Ancak bir meslek seçimi yapm›fl ö¤rencilerin benlik ve meslekî benlik kavramlar›

aras›ndaki ba¤dafl›m derecesinin ö¤renim sürecinde nas›l bir farkl›laflma gösterdi¤ini inceleyen gerek yerli gerekse yabanc› li- teratürdeki tüm araflt›rmalar kesitsel desenle çal›fl›lm›flt›r. Dola- y›s›yla bu araflt›rmalarda benlik ve meslekî benlik kavramlar›

aras›ndaki ba¤dafl›m›n s›n›f düzeyine göre nas›l bir farkl›laflma gösterdi¤ine iliflkin sonuçlara ayn› bireyler (gruplar) yerine fark- l› bireylerden elde edilen verilerin karfl›laflt›r›lmas› yoluyla ula- fl›lm›flt›r. Belki de bu sebepten dolay›d›r ki benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m›n zaman içinde nas›l bir farkl›laflma gösterdi¤ini belirlemeyi amaçlayan araflt›rmalar›n (Englander, 1960; Karc›o¤lu, 1994; Morrisom, 1962; Öner, 1982;

Özsert, 2000; Pallone & Hosinsky, 1966; fiahin, 1994; Uz, 1984)

(9)

sonuçlar› birbirleriyle tutars›z bulunmufltur. Bu nedenle psikolojik dan›flman adaylar›n›n dört y›l süren ö¤renimleri boyunca benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m derecesinin s›n›f düzeyine göre nas›l farkl›laflt›¤›n› uzunlamas›na desenle inceleyecek bu araflt›rman›n kesitsel desenle çal›fl›lanlara gö- re baz› üstün yönleri olaca¤› beklenilmektedir. Uzunlamas›na desen araflt›rma grubundaki psikolojik dan›flman adaylar›n›n farkl› ö¤renim y›llar›ndaki benlik ve meslekî benlik kavramlar›

aras›ndaki ba¤dafl›m›n saptanmas›na, bu ö¤rencilerdeki de¤iflim ve geliflimin görülmesine, farkl› y›llarda yap›lan ölçümlerden elde edilen ba¤dafl›m›n ö¤renim süresine paralel bir art›fl gösterip göstermedi¤inin fark edilmesine olanak verecektir. Uzunlamas›- na desenin bir di¤er üstün yan› da ö¤renim yaflant›lar›n›n ve e¤i- tim program›n›n elde edilen farkl›laflmadaki önemini daha güçlü ve kesin bir flekilde ortaya koyabilmesidir. Bunlardan baflka uzunlamas›na desen PDR alan›ndaki uygulamal› derslerin psikolojik dan›flman adaylar›n›n benlik ve meslekî benlik kavramlar›

aras›ndaki ba¤dafl›m üzerindeki etkilerini görebilmeyi de kolay- laflt›rabilir.

Bu araflt›rman›n teorik temeli Super’in (1951; 1957; 1963a; 1963b;

1963c) Benlik Kavram› Kuram›’na dayanmaktad›r. Dolay›s›yla bu araflt›rman›n sonuçlar›n›n, yukar›da da belirtildi¤i gibi bir yandan ilgili literatürde uzunlamas›na desenle çal›fl›lan ilk araflt›rma olmas›

nedeniyle, teorisyen ve araflt›rmac›lar için benlik ve meslekî benlik kavramlar›n›n ba¤dafl›m›yla ilgili daha aç›k, daha gerçekçi ve güve- nilir veriler sunmas› ve nihaî olarak ilgili literatüre ilâve destek bilgi getirmesi beklenilmektedir. Di¤er yandan, bu araflt›rman›n sonuçla- r›n›n psikolojik dan›flma ve rehberlik alan›n›n bir meslek alan› olarak geliflmesine katk› getirecek bilgiler sunmas› beklenilmektedir.

Yöntem

Genel tarama modelleri aras›nda yer alan zamansal taramalar izleme, uzunlamas›na (longitudinal) ve kesit alma yaklafl›mlar› (desenleri) ile yap›l›r. ‹zleme yaklafl›m›nda zamansal geliflim ve de¤iflimi belirlen- mek istenen de¤iflken, ayn› eleman ya da birimler üzerinde, belli bir bafllang›ç noktas›ndan al›narak sürekli ya da belli aral›klarla gözlenir (Karasar, 2003). Bu araflt›rma uzunlamas›na desenle çal›fl›lm›flt›r.

(10)

Çal›flma Grubu

Bu araflt›rman›n çal›flma grubunu Bacanl› (2003) deneysel araflt›r- mas›na kat›lan 2000-2001 ö¤retim y›l›nda Gazi Üniversitesi Gazi E¤itim Fakültesi E¤itim Bilimleri Bölümünde, PDR lisans progra- m›nda ö¤renime bafllayan 52 (24 k›z ve 28 erkek) psikolojik dan›flman aday› oluflturmufltur. Araflt›rman›n verilerinin topland›¤› ilk y›l bu ö¤rencilerin yafllar› 17-18 aras›nda de¤iflmekteydi.

Veri Toplama Arac›

Bu araflt›rmada psikolojik dan›flman adaylar›n›n benlik kavramlar›

ve meslekî benlik kavramlar› Bacanl›’n›n (2003) taraf›ndan gelifltiri- len S›fat Listesi ile de¤erlendirilmifltir. S›fat Listesi PDR alan›nda yeterli ve etkili hizmet verecek bir kiflide bulunmas› istenen ve istenmeyen özellikleri 48 s›fatla betimleyen ve tepkilerin 5’ li dereceleme ölçe¤inde verildi¤i bir ölçme arac›d›r.

S›fat Listesinin Gelifltirilmesi

Ülkemizde benlik ve meslek kavramlar›n› betimlemek amac›yla ilk s›fat listesi Öner (1982) taraf›ndan gelifltirilmifltir. Bu araflt›rmada kullan›lacak s›fat listesini gelifltirmek için ilk aflamada Öner’in (1982) 267 s›fattan oluflan listesi, PDR alan›nda hizmet verecek kiflilerde bulunmas› istenen ve istenmeyen özellikleri betimleyen s›fatlar› belirlemeleri için PDR alan›ndaki befl uzman›n görüflüne sunulmufltur. Uzmanlar›n görüflleri sonucunda listede 63 s›fat kalm›flt›r.

S›fat Listesinin Güvenirlik Çal›flmas›

S›fat listesinin güvenirli¤i iki aflamada belirlenmifltir. Birinci aflamada, 63 s›fattan oluflan taslak s›fat listesindeki her bir s›fata iliflkin, ikinci aflamada ise arac›n tümüne iliflkin güvenirlik çal›flmas› yap›lm›flt›r.

Birinci aflama: 63 s›fattan oluflan taslak listedeki her bir s›fat›n güve- nirli¤ini saptamak için test- tekrar- test tekni¤iyle bu s›fatlar›n karar- l›l›k katsay›lar› hesaplanm›flt›r. Bunun için taslak liste bir hafta arayla PDR alan›ndaki ikinci s›n›f ö¤rencilerine (n=40) iki kez uygulanm›fl- t›r. Her bir s›fat için, ölçek üzerinde birinci ve ikinci uygulamada ya- p›lan derecelendirmeler aras›ndaki iliflki Pearson Çarp›m Moment tekni¤iyle hesaplanm›flt›r. Yani her bir s›fat için bir r de¤eri hesaplan- m›flt›r. Elde edilen r de¤erlerinin anlaml›l›k derecelerini saptayabil- mek için her bir r de¤eri için t testi uygulanm›flt›r. Yap›lan t testleri

(11)

sonuçlar›nda 15 s›fat için hesaplanan r’lerin .05 düzeyinde anlaml› olmad›¤› bulunmufltur. Bu 15 s›fat›n korelasyon katsay›lar›n›n istatistiksel aç›dan anlams›z bulunmas›, bu s›fatlar›n birden fazla anlam tafl›d›klar› ya da s›fatlar› de¤erlendirenler için anlamlar›n›n aç›k olmad›-

¤› fleklinde yorumlanabilir. Dolay›s›yla bu 15 s›fat taslak listeden ç›- kar›lm›fl, istatistiksel aç›dan anlaml› olan 48 s›fat, S›fat Listesi’nin as›l formunu oluflturmufltur. Bu 48 s›fat için hesaplanan korelasyon katsa- y›lar› r =.56_r =.89 aras›nda de¤iflmektedir. Benzer çal›flmalarda bu de¤erlerin r = .42- .94 (Alt›ntafl, 1989), r = .44- 1 (Özsert, 2000) ve r = .45-1 (Öner, 1982) aras›nda de¤iflti¤i görülmektedir.

‹kinci aflama: 48 s›fattan oluflan listenin bütününün güvenirli¤ini belirlemek için önce bu liste yine PDR alan›ndaki befl uzmana sunulmufltur. Uzmanlar bu s›fatlardan hangilerinin PDR alan›nda hizmet verecek kiflilerde bulunmas› istenen, hangilerinin istenmeyen özellikleri betimlediklerini belirlemifllerdir. Sonra n= 40 PDR ö¤- rencisinin birinci uygulamalar›nda elde edilen veriler üzerinde flu ifllemler yap›lm›flt›r: ‹stenen özellikleri betimleyen s›fatlar› dereceleme ölçe¤inde “üç”, “dört” ya da “befl” olarak iflaretleyen ö¤rencilere “1” puan verilmifltir. ‹stenmeyen özellikleri dereceleme ölçe-

¤inde “bir” ya da “iki” olarak iflaretleyen ö¤rencilere yine “1” puan verilmifltir. Bunun tersi durumlarda ö¤renciye “0” puan verilmifltir. Her bir ö¤renci için yapt›¤› birinci ve ikinci dereceleme için bi- rer puan elde edilmifltir. Ö¤rencilerin bu iki uygulamadan elde ettikleri toplam puanlar aras›ndaki iliflki Pearson Çarp›m Moment Tekni¤iyle hesaplanm›fl ve r = .88 bulunmufltur. Benzeri önceki araflt›rmalarda bu de¤er, r = .77 (Alt›ntafl, 1989), r = .87 (Özsert, 2000) ve r = .83 (Öner, 1982) bulunmufltur.

Listedeki 48 s›fat›n her biri ve tümü için hesaplanan korelasyon katsay›lar›n›n bu arac›n güvenilir say›lmas› için yeterli oldu¤una karar verilmifltir.

Kifli bir ilgi envanterini veya bir s›fat listesini cevaplarken, kendi benli¤ini betimlemesine yine onun kendi benlik kavram› sistemi öncülük etti¤i için ayn› zamanda bu araçlar›n geçerlikleri onaylan- m›fl olur (Öner, 1982).

‹fllem

Çal›flma grubundaki ö¤rencilere veri toplama araçlar›n› uygulama ifllemleri birinci s›n›f› tamamlad›klar›nda bafllat›lm›flt›r. Her ö¤retim

(12)

y›l› sonunda çal›flma grubundaki ö¤rencilere 48 s›fattan oluflan S›fat Listesi, “Kendini S›fatlarla Anlatma” ve “Mesle¤i S›fatlarla Anlat- ma” bafll›kl› iki ayr› yönergeyle bir hafta arayla uygulanm›flt›r.

Verilerin Analizi

Çal›flma grubundaki ö¤rencilerin benlik ve meslek kavramlar›n›n ba¤dafl›m derecesini saptamak için Kappa (K) istatistiksel tekni¤i kullan›lm›flt›r. Kappa katsay›lar›n›n birbirinden farkl› olup olmad›-

¤›n› hesaplamak için de farklar formülü kullan›lm›flt›r (Cohen, 1960; 1968). Bu araflt›rmada istatistiksel anlaml›l›k düzeyi olarak .05 kabul edilmifltir.

Bulgular

Bu araflt›rmada birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü denencelerin s›- nanabilmesi için Kappa ‹statistik Tekni¤i gere¤i ba¤dafl›m matris- lerinin gelifltirilmesi gerekmektedir. Yukar›da da belirtildi¤i gibi 48 s›fattan oluflan S›fat Listesi 52 psikolojik dan›flman aday› taraf›ndan bir kez benliklerini bir kez de meslekî benliklerini betimlemek amac›yla iki kez derecelendirilmifltir. Buna göre örnek say›s›

52x48= 2496’d›r. Bu 2496 de¤erlendirme bir matris hâlinde gösteril- mifltir (Tablo 1). Matristeki diagonal de¤erler (b₁₁) benlik ile mes- lekî benlik aras›ndaki tam bir çak›flma durumundaki frekanslar›

vermektedir. Örne¤in; ( b₁₁) hücresindeki frekans her iki derece- lendirmede de (1,1) de¤erini alan s›fat say›s›n› göstermektedir.

Afla¤›da bir, iki, üç ve dördüncü denencelerin s›nanabilmesi için ge- lifltirilen ba¤dafl›m matrisleri tablolar› ve bulgular denence s›ras›na göre verilmifltir.

Birinci Denence: Psikolojik dan›flman adaylar›n›n birinci s›n›f›n so- nunda benlik ve meslekî benlik kavramlar› ba¤dafl›kt›r (H₁=K₁0).

Psikolojik dan›flman adaylar›n›n birinci s›n›ftaki benlik ve mesle- kî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m matrisi Tablo 1’de özet- lenmifltir.

(13)

K₁= 0,20; SS_K= 0,012; SS_K0= 0,010; z₁= 20,13; p^z< .01

Tablo 1’deki bulgulara göre H₀=K₁=0 bofl denencesi reddedilmekte, H₁=K₃≠0 seçenek denencesi do¤rulanmaktad›r. Elde edilen Z=20.13 de¤eri Kappa katsay›s›n›n (p<.01) anlaml› oldu¤unu göstermektedir.

Bu bulguya göre, araflt›rman›n birinci denencesi do¤rulanm›flt›r.

‹kinci Denence: Psikolojik dan›flman adaylar›n›n ikinci s›n›f›n so- nunda benlik ve meslekî benlik kavramlar› ba¤dafl›kt›r (H₁=K₂≠0).

Psikolojik dan›flman adaylar›n›n ikinci s›n›ftaki benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m matrisi Tablo 2’de sunulmufltur.

K₂= 0,20; SS_K= 0,012; SS_K0= 0,010; z₂= 18,86; pz<.01

Tablo 2’deki bulgulara göre; H₀=K₂=0 bofl denencesi reddedilmekte ve H₁=K₂≠0 seçenek denecesi do¤rulanmaktad›r. Elde edilen Z=18.86 de-

¤eri Kappa katsay›s›n›n (p<.01) anlaml› oldu¤unu göstermektedir. Bu bulguya göre araflt›rman›n ikinci denencesi do¤rulanm›flt›r.

Üçüncü Denence: Psikolojik dan›flman adaylar›n›n üçüncü s›n›f›n so- nunda benlik ve meslekî benlik kavramlar› ba¤dafl›kt›r (H₁=K₃≠0).

Psikolojik dan›flman adaylar›n›n üçüncü s›n›ftaki benlik ve meslekî

Tablo 1

Psikolojik Dan›flman Adaylar›n›n Birinci S›n›ftaki Benlik ve Meslekî Benlik Kavramlar› Aras›ndaki Ba¤dafl›m Matrisi

Meslekî Benlik Benlik Kavram› Uygunluk Derecesi

Gereklilik Derecesi 1 2 3 4 5 Toplam

1 98 116 64 44 20 342

2 21 65 93 47 20 246

3 9 35 157 99 29 329

4 6 56 233 327 79 701

5 10 56 197 336 281 880

Toplam 144 328 744 853 429 2498

Tablo 2

Psikolojik Dan›flman Adaylar›n›n ‹kinci S›n›ftaki Benlik ve Meslekî Benlik Kavramlar› Aras›ndaki Ba¤dafl›m Matrisi

1 85 108 66 49 15 323

2 21 77 88 54 13 253

3 12 33 122 112 34 313

4 4 62 215 352 81 714

5 9 57 142 420 302 930

Toplam 131 337 633 987 445 2533

benlik kavramlar› ba¤dafl›m matrisi Tablo 3’te sunulmufltur.

(14)

K₃= 0,21; SS_K= 0,012; SS_K0= 0,010; z₃= 18,86; pz<,01

Tablo 3’teki bulguya göre, H₀=K₃=0 bofl denencesi reddedilmekte ve H₁=K3≠0 seçenek denencesi do¤rulanmaktad›r. Bulunan Z₃=18.86 de¤eri Kappa katsay›s›n›n anlaml› (p<.01) oldu¤unu gös- termektedir. Bu bulguya göre araflt›rman›n üçüncü denencesi do¤- rulanmaktad›r.

Dördüncü Denence: Psikolojik dan›flman adaylar›n›n dördüncü s›- n›ftaki benlik ve meslekî benlik kavramlar› ba¤dafl›kt›r (H₁=K₄≠0).

Psikolojik dan›flman adaylar›n›n dördüncü s›n›ftaki benlik ve mes- lekî benlik kavramlar› ba¤dafl›m matrisi Tablo 4’te sunulmufltur.

K₄= 0,23; SS_K= 0,012; SS_K0= 0,010; z₄= 21,15; pz<,01

Tablo 4’teki bulguya göre, H₀=K₄=0 bofl denencesi reddedilmekte ve H₁=K₄≠0 seçenek denencesi do¤rulanmaktad›r. Bulunan Z₄=21.15 de¤eri Kappa katsay›s›n›n (p < .01) anlaml› oldu¤unu göstermektedir.

Bu bulgu araflt›rman›n dördüncü denencesini do¤rulam›flt›r.

Afla¤›da psikolojik dan›flman adaylar›n›n benlik ve meslekî benlik

Tablo 3

Psikolojik Dan›flman Adaylar›n›n Üçüncü S›n›ftaki Benlik ve Meslekî Benlik Kavramlar› Aras›ndaki Ba¤dafl›m Matrisi

1 119 98 62 36 21 336

2 17 63 70 67 16 233

3 9 39 87 110 47 292

4 8 39 158 296 130 631

5 4 46 143 411 403 1007

Toplam 157 285 520 920 617 2499

Tablo 4

Psikolojik Dan›flman Adaylar›n›n Dördüncü S›n›ftaki Benlik ve Meslekî Benlik Kavramlar› Aras›ndaki Ba¤dafl›m Matrisi

1 115 104 61 40 17 337

2 14 67 68 57 19 225

3 5 38 119 109 33 304

4 13 49 158 357 126 703

5 9 51 152 370 345 927

Toplam 156 309 558 933 540 2496

(15)

kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m›n s›n›f düzeyinde nas›l bir farkl›laflma gösterdi¤ini saptamak için kurulan befl, alt› ve yedinci denence- ler, bu denencelerin test edilmesine iliflkin bulgular verilmifltir.

Beflinci Denence: Psikolojik dan›flman adaylar›n›n birinci ve ikinci s›n›f›n sonundaki benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m farkl›d›r (H₁=K₁-K₂≠0).

Psikolojik dan›flman adaylar›n›n birinci ve ikinci s›n›ftaki benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m kat say›lar›n›n fark- l›l›¤›n› saptamak için hesaplanan Z= 0.55 (p > .05) bulunmufltur.

Buna göre; H₀=K₁-K₂=0 bofl denencesi H₁=K₁-K₂≠0 denencesine karfl›l›k reddedilememifl ve araflt›rman›n beflinci denencesi do¤rulanmam›flt›r.

Alt›nc› Denence: Psikolojik dan›flman adaylar›n›n ikinci ve üçüncü s›n›f›n sonundaki benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m farkl›d›r(H₁=K₂-K₃≠0).

Psikolojik dan›flman adaylar›n›n ikinci ve üçüncü s›n›ftaki benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m katsay›lar›n›n fark- l›l›¤›na iliflkin Z= -1,78 (p> .05) bulunmufltur. Buna göre; H₀=K₂- K₃=0 bofl denencesi H₁=K₂-K₃≠0 denencesine karfl›l›k reddedilememifl ve araflt›rman›n alt›nc› denencesi do¤rulanmam›flt›r.

Yedinci Denence: Psikolojik dan›flman adaylar›n›n üçüncü s›n›f›n sonundaki benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m farkl›d›r (H₁=K₃-K₄≠0).

Psikolojik dan›flman adaylar›n›n üçüncü ve dördüncü s›n›ftaki ba¤- dafl›m derecelerinin farkl›l›¤›n› saptamak için hesaplanan Z= 1.26 (p

> .05) bulunmufltur. Buna göre H₀=K₃-K₄=0 bofl denencesi H₁=K₃- K₄≠0 denencesine karfl›l›k reddedilememifl ve bu araflt›rman›n yedinci denencesi do¤rulanmam›flt›r.

Tart›flma

Bu araflt›rman›n bulgular› psikolojik dan›flman adaylar›n›n birinci s›n›- f›n sonunda benlik ve meslekî benlik kavramlar›n›n anlaml› düzeyde ba¤dafl›k oldu¤unu göstermifltir. Bu bulguya göre, birinci s›n›f›n sonunda psikolojik dan›flman adaylar›n›n kiflilik özellikleri ile PDR alan›n›n rol beklentilerinin gerektirdi¤i özellikler aras›nda uyum oldu¤u söyle- nebilir. Ancak ayn› psikolojik dan›flman adaylar› birinci s›n›fta ö¤renime bafllad›klar› ilk iki ay içinde benlik ve meslekî benlik kavramlar›

(16)

aras›ndaki ba¤dafl›m› art›rmay› amaçlayan grup rehberli¤ine kat›lm›fllard›r (Bacanl›, 2003). Bu grup rehberli¤i için yap›lan ön test ve son test uygulamalar› sonuçlar› da bu psikolojik dan›flman adaylar›n›n benlik ve meslekî benlik kavramlar›n›n anlaml› düzeyde ba¤dafl›k oldu¤unu ve grup rehberli¤inin ba¤dafl›m derecesini art›rd›¤›n› göstermifltir. Dolay›- s›yla bu araflt›rman›n birinci s›n›fa iliflkin bulgular›n› yorumlarken Ba- canl›’n›n (2003) deneysel araflt›rmas›n›n sonuçlar›n› da dikkate almak gerekmektedir. Bu iki araflt›rman›n sonuçlar› birlikte yorumland›¤›nda;

psikolojik dan›flman adaylar›n›n birinci s›n›f›n bafl›nda benlik ve mes- lekî benlik kavramlar›n›n ba¤dafl›k oldu¤u, yani mesleklerinin rol beklentilerinin gerektirdi¤i özellikler ile benlik kavramlar› aras›nda bir uyum oldu¤u; grup rehberli¤inin bu uyum derecesini art›rd›¤› ve psikolojik dan›flman adaylar›n›n bu uyumu birinci s›n›f›n sonuna kadar koruduklar› (sürdürdükleri) söylenebilir. Bu durumda psikolojik dan›flman adaylar›n›n birinci s›n›f›n sonundaki benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m›, bu s›n›fta gördükleri e¤itimin yan› s›- ra grup rehberli¤inin de etkilemifl olabilece¤i düflünülmektedir.

Yine bu araflt›rman›n bulgular› psikolojik dan›flman adaylar›n›n ikinci, üçüncü ve dördüncü s›n›flar›n sonunda da benlik ve mesle- kî benlik kavramlar›n›n anlaml› olarak ba¤dafl›k oldu¤unu göster- mifltir. Bu bulgular bu ö¤rencilerin PDR alan›nda ö¤renime baflla- d›klar›ndaki benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m› her y›l koruduklar› ya da sürdürdükleri fleklinde yorumlanabilir. Bir baflka ifadeyle psikolojik dan›flman adaylar›n›n dört y›l süren ö¤renimleri boyunca kiflilik özellikleri ile PDR alan›n›n rol beklentilerinin gerektirdi¤i özellikler uyum içindedir. Bu uyumu dört y›l boyunca gördükleri PDR e¤itiminin olumlu yönde etkiledi¤i düflü- nülmektedir. Çünkü Jordaan (1963), Super (1963a; 1963b; 1963c) ve Bohn’un (Super & Bohn, 1976) da ileri sürdükleri gibi bireyin benlik kavram› birbirini takip eden geliflim evrelerinden geçen geliflim süreci boyunca sürekli de¤iflir ve geliflir. Birey yeni yaflant›lar- la karfl›laflt›¤›nda bunlardan gereksinmelerini karfl›layanlar› seçer ve benlik kavram›na katar. Dolay›s›yla bireyin içinde bulundu¤u e¤i- tim kademesinin ona sundu¤u olanaklar onun benlik kavram›n›n oluflumunu, biçimlenmesini, benlik kavram›n›n bir meslekî tercihe dönüflmesini, meslek seçimini, benlik ve meslekî benlik kavramla- r›n›n ba¤dafl›m›n› etkiler (Bacanl›, 2003; Kuzgun, 1983; Öner, 1982;

Starishevsky & Matlin, 1963; Super, 1963a; 1963b).

Bu araflt›rman›n psikolojik dan›flman adaylar›n›n PDR alan›nda ö¤- renime bafllad›klar› ilk y›l ve ö¤renimlerini tamamlad›klar› son y›l

(17)

dahil benlik ve meslekî benlik kavramlar›n›n ba¤dafl›k olmas›na iliflkin bulgular›; Super’in benlik kavram› kuram›ndaki “Kifli mesle-

¤ini seçerken psikolojik konuflma dili ile meslekî konuflma dili ara- s›nda bir iliflki vard›r.” ve “Kifli meslek seçimi yaparken, meslekî benlik kavram›n›n en az›ndan bir parças›n› içerir.” varsay›mlar›n›

do¤rulam›flt›r. K›sacas› bu bulgular Super’in (1963a; 1963b; 1951)

“Meslek seçimi, kiflinin benlik kavram›n› uygulamaya koymas›d›r.”

hipotezini desteklemifltir.

Literatürdeki önceki araflt›rmalardan farkl› olarak uzunlamas›na desenle çal›fl›lan bu araflt›rmada psikolojik dan›flman adaylar›n›n benlik ve meslekî benlik kavramlar›n›n dört y›l süren ö¤renimleri boyunca anlaml› olarak ba¤dafl›k ç›kmas›na iliflkin bulgular, kesitsel desenle çal›fl›lan tüm s›n›f düzeylerinde benlik ve meslekî benlik kavramlar›n›n anlaml› olarak ba¤dafl›k oldu¤unu bulan önceki arafl- t›rmalar›n (Englander, 1969; Fleming, 1965; Karc›o¤lu, 1994; Kib- rick & Tiedeman, 1961; Morrison; 1962; Özsert, 2000; Öner, 1982;

fiahin, 1994; Uz, 1984) sonuçlar›n› da desteklemifltir. Örne¤in Öner (1982) psikolojik dan›flman adaylar›n›n, Fleming (1965) ve fiahin (1994) ilkokul ö¤retmeni adaylar›n›n bu sunulan araflt›rmada bulundu¤u gibi benlik kavramlar› ile hâlen ö¤renimini görmekte oldukla- r› meslekler hakk›ndaki kavramlar› aras›nda anlaml› düzeyde ba¤- dafl›m oldu¤unu bulmufllard›r.

Bu araflt›rman›n bulgular› s›n›f düzeyi yükseldikçe psikolojik dan›flman adaylar›n›n benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m derecelerinin anlaml› olarak bir üst s›n›f lehine yüksele- ce¤ine iliflkin öngörülen denenceleri do¤rulamam›flt›r. Ancak bu ö¤rencilerin her s›n›fa iliflkin ba¤dafl›m dereceleri incelendi¤inde;

en yüksek ba¤dafl›m derecesinin dördüncü s›n›fa (Z₄= 21,15) iliflkin oldu¤u ve bunu birinci s›n›f›n (Z₁= 20,13) izledi¤i, ikinci s›n›ftaki (Z₂= 18,86) ve üçüncü s›n›ftaki (Z₃= 18,86) ba¤dafl›m derecelerinin ayn› oldu¤u dikkati çekmektedir. Bu bulgular Fleming’in (1965) ve fiahin’in (1984) ilkokul ö¤retmeni adaylar›, Öner’in (1982) psikolojik dan›flman adaylar›, Morrison’un (1962), Pallone ve Hosinsky’nin (1966) hemflire adaylar› üzerinde yapt›klar›, meslek ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m derecesinin özellikle üst s›n›flarda daha yüksek oldu¤unu bulduklar› araflt›rmalar›n›n sonuçlar›n›

desteklemifltir. Bu bulgular bu araflt›rman›n uzunlamas›na desenle çal›fl›lmas›na dayanak oluflturan Uz’un (1984) hemflire, Karc›o¤- lu’nun (1994) ilkokul ö¤retmeni ve Özsert’in (2000) subay adaylar›- n›n benlik ve meslekî benlik kavramlar› aras›ndaki ba¤dafl›m dere-

(18)

cesinin alt s›n›ftan üst s›n›fa özellikle üçüncü s›n›ftan dördüncü s›- n›fa do¤ru ç›k›ld›kça düfltü¤ünü gösteren araflt›rmalar›n sonuçlar›n›

desteklememifltir. Dolay›s›yla bu araflt›rmada psikolojik dan›flman adaylar›n›n üçüncü s›n›ftan dördüncü s›n›fa ç›k›ld›¤›nda ba¤dafl›m derecesinin yükselmesine iliflkin bulgular bir bak›ma ilgili literatür- deki önceki kesitsel desenle çal›fl›lan araflt›rmalar›n sonuçlar›ndaki tutars›zl›¤a cevap vermifltir.

Bu araflt›rmada en yüksek ba¤dafl›m derecesinin dördüncü s›n›fa iliflkin olmas›, PDR alan›na iliflkin yaflant›lar›n bu s›n›fta artmas› ile aç›klanabilir. fiöyle ki ülkemizde di¤er üniversitelerin PDR lisans programlar›nda oldu¤u gibi Gazi Üniversitesi Gazi E¤itim Fakültesi PDR lisans program›nda da birinci ve ikinci s›n›flarda daha çok e¤i- tim kodlu dersler görülmektedir. Üçüncü s›n›ftan itibaren PDR kodlu teorik ve uygulamal› dersler daha fazlad›r. Dolay›s›yla bu psikolojik dan›flman adaylar›n›n üçüncü s›n›fa iliflkin ba¤dafl›m derecelerinin ikinci s›n›ftakinden daha yüksek olmas› ve bu yükselmenin dör- düncü s›n›fta daha fazla olmas› beklenir. Ancak bulgular söz konusu yükselmenin sadece dördüncü s›n›fta oldu¤unu göstermifltir. Bu durum üçüncü s›n›fta dördüncü s›n›fa göre PDR kodlu teorik ve uygulamal› derslerin (ki üçüncü s›n›fta uygulamal› bir ders görülmekte- dir) daha az say›da olmas›ndan kaynaklanabilir. Çünkü psikolojik dan›flman adaylar› dördüncü s›n›fta daha fazla PDR kodlu teorik ve uygulamal› dersler görmüfllerdir. Örne¤in; dördüncü s›n›fta grupla psikolojik dan›flma uygulamas› ve bireysel psikolojik dan›flma uygula- mas› derslerinde psikolojik dan›flman adaylar› mesleklerinin onlar- dan bekledikleri rolleri yaflayarak ö¤renme f›rsat› bulmufllard›r. Ben- zer flekilde yine dördüncü s›n›fta bu ö¤renciler k›sa süreli de olsa okul deneyimi-2 ve grup rehberli¤i uygulamas› adl› derslerin gere¤i olarak e¤itim kurumlar›ndaki PDR çal›flmalar›na kat›lm›fllard›r. Yani bu ö¤renciler dördüncü s›n›fta psikolojik dan›flmanl›k mesle¤inin onlardan bekledi¤i rolleri uygulamal› dersler arac›l›¤›yla hem okulda hem de e¤itim kurumlar›nda deneme yaflant›s› geçirmifllerdir. K›sacas› bu psikoloijk dan›flman adaylar›n›n üçüncü s›n›fa göre dördün- cü s›n›fta gördükleri teorik ve uygulamal› derslerin onlar›n PDR ala- n›n›n rol beklentilerine iliflkin bilgi ve becerilerini art›rmada etkili oldu¤u düflünülmektedir. Bu durumun psikolojik dan›flman adayla- r›n›n PDR alan›n›n onlardan bekledi¤i rolleri ne derece gerçekleflti- rip gerçeklefltiremedikleri konusunda kendilerine iliflkin alg›lar›nda farkl›laflmalara yol açt›¤› söylenebilir. Bu araflt›rman›n uzunlamas›na desenle çal›fl›lmas› araflt›rmac›ya bu ö¤rencileri dört y›l boyunca teo-

(19)

rik ve uygulamal› derslerde gözleyebilme olana¤› vermifltir. Dolay›- s›yla araflt›rmac›n›n gözlemleri de bu yorumlar› destekler nitelikte- dir. Çünkü araflt›rmaya kat›lan 52 psikolojik dan›flman aday›ndan hiçbiri ö¤renimlerini yar›da b›rakma iste¤inde ya da e¤iliminde bu- lunmam›flt›r. Bunun yan› s›ra bu ö¤rencilerin hepsinde üçüncü s›n›f- tan itibaren ve özellikle de dördüncü s›n›fta gerek teorik gerekse uygulamal› derslerde PDR alan›n›n onlardan beklediklerini kazanmak için yo¤un bir ilgi, istek ve merak gözlenmifltir.

Tüm bu aç›klama ve tart›flmalara dayanarak dördüncü s›n›fa iliflkin ba¤dafl›m derecesinin önceki s›n›flardan daha yüksek olmas›, genel olarak PDR alan›na iliflkin bilgi, beceri ve yaflant›lar›n artmas› ile aç›klanabilir.

Bu araflt›rman›n bulgular›na dayan›larak flu öneriler sunulabilir:

(i) Bu araflt›rma uzunlamas›na desenle çal›fl›lm›fl olsa da da benlik ve meslekî benlik kavram›n›n ölçümünde kullan›lan S›fat Listesi ba¤dafl›m derecesinin dördüncü s›n›ftaki art›fl›na, özellikle ikinci ve üçüncü s›n›flardaki dura¤anl›¤›na kesin cevap vermeye olanak ve- ren bir ölçme arac› de¤ildir. Söz konusu ba¤dafl›m derecesindeki ar- t›fl ya da dura¤anl›¤› etkileyebilecek daha baflka yan de¤iflkenler olabilir. Bu nedenle gelecek benzeri araflt›rmalarda benlik ve mes- lekî benlik kavramlar›n›n ölçümünde benli¤in çeflitli yönlerini ölçe- bilen araç ve tekniklerin kullan›lmas› önerilmektedir. Söz konusu bu durum ayn› zamanda bu araflt›rman›n, kullan›lan ölçme arac›n- dan kaynaklanan önemli bir s›n›rl›l›¤›d›r.

(ii) Bu araflt›rma ilgili literatürde uzunlamas›na desenle çal›fl›lan bir ön araflt›rma niteli¤i tafl›mas›na ra¤men bulgular›n›n literatüre katk›da bulunaca¤› ve gelecek araflt›rmalara ›fl›k tutaca¤› düflünülmektedir.

(iii) Bu araflt›rman›n sonuçlar› araflt›rman›n dayand›r›ld›¤› Super’in benlik kavram› kuram›ndaki meslek seçimine iliflkin görüflleri desteklemifltir. Dolay›s›yla ülkemizde, özellikle yüksek ö¤retimde ka- riyer dan›flmanl›¤›na yönelik teorik ve uygulamal› çal›flmalarda bu kuramdan yararlan›labilece¤i söylenebilir.

(iv) Benlik ve meslekî benlik kavram› aras›ndaki ba¤dafl›m› incele- yecek gelecek araflt›rmalarda benlik ve meslekî benlik kavramlar›

aras›ndaki ba¤dafl›m derecesinin baz› demografik ve psikolojik de-

¤iflkenlerle (sosyoekonomik düzey, anne baba tutumlar›, mesle¤e uyum ve doyum, içe dönük ve d›fla dönük kiflilik özellikleri vb.) ilifl- kilerinin incelenmesi önerilebilir.

(20)

Abstract

The purpose of this study was to examine whether there was a difference in the degree of congruence between self and occupational-self concepts of counselor candidates at different class grades. The theoretic bases of this study was based on the Su- per’s Self concept Theory (1957; 1963a; b; c). The sample of the study consisted of 52 (24 female and 28 male) counselor candidates. This research was longitudinal in nature. The Adjective List (Bacanli, 2003) is used for collecting the data. Kappa statistical technique was used to analyze the data. The results showed that the degree of congruence between self concept and occupational-self concept was significant at first, second, third, and forth grades. However, the results indicated that there is no significant difference in the degrees of congruence between self and occupational self concept across students’ class levels. These results supported the Super’s Self Con- cept Theory. The results were discussed in relation to relevant literature. Suggesti- ons were given for future studies and the limitations of the study were discussed.

Key Words

Self-concept, Occupational Self-concept, Longitudinal Study, Psychological Counselor.

An Examination of Congruence between Psychological Counselor

Candidate’s Self-concept and Vocational Self-concept:

A Longitudinal Study

Feride BACANLI^*

*Correspondence: Assist. Prof. Dr. Feride Bacanl›, Gazi University, Gazi Faculty of Education, De- partment of Educational Sciences, 06500 Teknikokullar, Ankara, Turkey. e-mail: fbacanli@gazi.edu.tr

Educational Sciences: Theory & Practice 5 (2) • November 2005 • 608-616

(21)

Self-concept is a person’s picture of himself/herself and the perceived self with accrued meanings (Super, 1963b). According to Ro- gers (1951), self-concept is the most significant determinant of a person’s behaviors. Super (1957; 1963a; 1963b) has proposed that a career choice is also determined by self-concept. Based on self-concept, Super (1951; 1963a; 1963b; 1963c) has developed the self-concept theory. In expressing a vocational preference, a person puts his idea of the kind of person he is into occupational terminology; that in entering an occupation, he seeks to implement a concept of himself (Super, 1951).

According to the self-concept theory, one can view vocational choice as an expression of self-concepts formulated and reformulated throughout the life stages. People differ both in their self-concepts and in the ways in which they translate self-concepts into occupational terms. Hence, people choose different occupations (Staris- hevsky & Martin, 1963).

Implicit in the central idea of translation is recognition, for purpo- ses of analysis, of two realms or languages: an area of psychological statements and an area of occupational terms. Self-concepts being expressible in psychological terms are in the first area. They consist of all statements in psychological terms that the subject is willing to make about him/her or others. A person’s understanding of himself/herself cannot develop without a comparison or construction with others. Self-concepts are verbalized in a series of statements in which the self or another person is the grammatical subject and a psychological variable the predicate such as “I am intelligent.”

Both the statements asserted and the statements denied, being co- uched in terms meaningful to the speaker, are the part of the lan- guage or psychological terminology called for simplicity psychologi- cal talk (Starishevsky & Matlin, 1963).

The main assumption of the self-concept theory concerns the re- lationship between statements in these two realms. First, it is asserted that any statement in occupational talk made by a particu- lar person can be translated into a statement or series of statements in that person’s psychological talk (Starishevsky & Matlin, 1963). For example, “I want to be a counselor” might mean “I am socially minded”, “I am sensitive”, or “I am interested in helping to people”.

(22)

The second assumption of the self-concept theory is that occupational self-concept, which is defined as occupational statements, is at least in part, an incorporation of the self-concept. In other words, any statement that a subject is willing to make implies a translation of a psychological talk which is a part of his psychological self-concept. Of course occupational self-concept may include some parts which are not the part of the psychological self-concept. For example, a person may take a job which is not entirely satisfying for him. Even so, the job must have some element in harmony with his/her self-concept or he/she would not consider it (Starishevsky &

Matlin, 1963).

Super (1963a; 1963b; 1963c) has proposed that the degree of congruence between self-concept and occupational self-concept are related to career choices on a continuation of working in the career adaptation to the career and career satisfaction. These proposals have been tested by several researchers (Bacanl›, 2003; Blocher &

Schutz, 1961; Fleming, 1965; Karc›o¤lu, 1994; Kibrick & Tiede- man, 1961; Kuzgun, 1983; Öner, 1982; Özsert, 2000; Uz, 1984; Ta- geson, 1960). For example, Brophy (1959) found that job satisfaction increased with increasing similarity of self-concept and perceived occupational role requirements (occupational-concept) among nurses working in a hospital. Englander (1960) and Morrison (1962) found that there was a greater degree of congruence between a person’s self-concept and occupational self-concept of their own profession than of their self-concept and occupational self-concept a profession that they had not chosen.

As a person continues his/her occupational education on which she/

he has chosen, the degree of congruence between her/his self and occupational self-concepts increases (Öner, 1982). Pallone and Ho- sinsky (1966) with nursing students, fiahin (1982) with elementary school candidates, and Öner (1982) with counselor candidates found that there was congruence between self and occupational self- concepts and the degree of this congruence increases with increasing class grades. Uz (1984) with nursing students, Özsert (2000) with army officer candidates, and Karc›o¤lu (1994) with industrial vocational high school students, found that there was congruence between self and occupational self-concepts but the congruence at 4^thgrades was lower than 3^rdgrades.

(23)

The purpose of this research was to examine whether there was a difference in the degree of congruence between self and occupational self-concept among counselor candidates at different class levels.

Based on the purpose of this study, two hypotheses were tested:

1. There is congruence between self and occupational self-concepts among counselor candidates at all class levels from freshmen to senior.

2. The degree of congruence between self and occupational self- concept among counselor candidates increases with increasing class levels.

Importance of this research

Most local and international literature studied the congruence between self and occupational self-concept through cross-sectional designs. However, Kuzgun (2000) and Öner (1982) have suggested that future research should use longitudinal designs to study the subject. Therefore, the present research was designed according to these suggestions. This research was the first longitudinal design on the topic in the literature and was based on Super’s self concept theory (1957; 1963a; 1963b; 1963c). Due to the nature of longitudinal design, it was expected that more realistic and reliable data would be obtained. In addition, it was expected that the results of this study would contribute to the advancement of the professional field.

Method Sample and Procedure

The research design was longitudinal. The sample of the study was 52 freshmen at Gazi University in the department counseling and guidance: 24 female and 28 male psychological counselor candidates. At the end of every semester, the Adjective List was adminis- tered to obtain descriptions of self-concept and occupational self- concept among the participants..

Instrument

The Adjective List was used to collect the data. The instrument consists of 48 adjectives which describe positive and negative personality characteristics for a counselor. Respondents endorse each

(24)

adjective using a 5-point (1= not at all like me to 4= exactly like me) Like-type scale. The Adjective List has two different instructions:

“Describe yourself with adjectives” and “Describe occupation with adjectives”.

The reliability of the instrument was studied. The 267 adjectives that were used by Öner (1982) were made use of in the study. The- se adjectives were presented to experts. Some of the adjectives were eliminated by the experts. Hence, a draft list had 63 adjectives.

Reliability of each of the adjectives was investigated in terms of test-retest reliability. Fifteen adjectives which did not reach a significant degree (p >.05) were eliminated from the list. Hence, the final list consisted of 48 adjectives. The test-retest reliabilities ran- ged from .59 to .89. For the reliability of the total list was found positive and negative adjectives in the list.

Result

The degree of congruence between self and occupational self-concepts was analyzed by Kappa statistical technique (Cohen, 1960;

1968). A matrix was established for each class levels. Based on the matrices, the Kappa coefficient (K) was calculated and (Z=20.13, p<.01), (Z=18.86, p<.01), (Z=21.15, p<.01) and (Z=18.86, p<.01) values were found for freshmen, sophomore, junior, and senior students, respectively. These results supported the first hypothesis.

When the comparison is made across grade levels for the degree of congruencies between self and vocational self-concepts among counselor candidates, z values were found to be insignificant. The Z values are 0.55 (p>.05) for freshmen and sophomores, 1.78 (p>.05) for sophomores and juniors, 1.264 (p>.05) for sophomores and seniors. These results did not support the second hypothesis.

Discussion

The results of this study indicated that there was congruence between self and occupational self-concept among counselor candidates at the 1^st, 2^nd, 3^rd, and 4^thgrades. With respect to these results, there was congruence between self-concept and perceived occupational role requirements. In other words, there is congruence between personality characteristics of counselor candidates and their

(25)

occupational concepts over a four-year period of occupational education. These results generally supported the Super’s hypothesis that “there is congruence between a person’s self-concept and her/his occupational self-concept if she/he had chosen her /his occupation”. These results are also parallel with the results of the previous research (Blocher & Schutz, 1961; Brophy, 1959; Englan- der, 1969; Fleming, 1965; Kibrick & Tiedeman, 1961; Kuzgun, 1983; Morrison, 1960; Öner, 1982). For example, Englander (1960) and Morrison (1962) found that there was a greater degree of congruence between a person’s self-concept and occupational self-concept of their own profession that of their self-concept and occupational self-concept a profession they had not chosen. Pallone and Hosinsky (1966) with nursing students, fiahin (1982) with elementary school candidates, and Öner (1982) with counselor candidates, found that there was congruence between self and occupational self-concepts and the degree of this congruence increases with increasing class grade.

The results of the study indicated that there was no significant difference in the degrees of congruence between self and occupational self-concept among counselor candidates across grades. With respect to these results, according to grade levels, there were no variations in the degree of congruence between self and vocational self-concepts among counselor candidates. However, it is interesting that the highest congruence is among seniors (Z4= 21, 15), then freshmen (Z1= 20, 13) and the congruence is at sophomores and juniors (Z1= 18, 86 for both). The finding is that the highest congruence degree is among seniors. This could be a result of the increasing ex- periences on educational and psychological counseling at this grade at large scale. These results supported the results of the studies of Fleming (1965) and fiahin (1994) on teacher candidates, of Öner (1982) on counselor candidates, of Morrison (1963) and Pallone and Hosinky (1966) on nurse candidates, that found the high level of congruence between occupation and occupational self-concepts.

However these results did not support the results of previous studies which stated that the congruence degree at juniors was higher than that of seniors (Karc›o¤lu, 1994; Uz, 1984; Özsert, 2000). The result that the congruence degree of senior counselor candidates is high, responded to the inconsistency at the results of the studies which studied with cross-sectional design, at the related literature.

(26)

Conclusion and Suggestions

When the results of this study are considered in general; there found to be congruence between self-concept and occupational self- concepts counselor candidates during their four year educational period. However, there was no difference across class level in congruence between self-concept and occupational self-concepts of counselor candidates. These results generally supported the Super’s self concept theory. According to the findings presented, the follo- wing suggestions can be made:

1) The Adjective List used in the study did not allow for measurement of certain aspects of self-concept and vocational self-concept.

Therefore, this study has limitations. In similar future studies, it is suggested that instruments and techniques for measurement of va- rious aspects of self-concept be used. At the same time, this is an important limitation resulting from the instrument used.

2) Although, this study is the first longitudinal study in the literature, it is believed that the results of the study will contribute to the literature and future research.

3) The results of this study, in general, support the Super’s Self- Concept Theory. As a result, it is suggested that the career counseling in higher education in Turkey, both in theory and practice may benefit from the Super’s theory.

4) In future studies, the congruence between self and vocational self-concept, may be examined in relation to demographic and psychological variables (e.g., socio-economic status, parental attitu- des, adaptation to occupation and satisfaction from occupation, in- troversion and extraversion personality characteristics, etc.).