ETİK FAKTÖRLERİ
İLKELERİ STANDARTLARI
ETİK FAKTÖRLERİ
Bireylerin gerek özel yaşamlarında gerekse iş yaşamlarında davranış ve tutumlarında aldıkları kararların, etiğe uygun olup olmamasını belirleyen çeşitli faktörler vardır. Bireysel davranışa etki eden bu faktörler şunlardır:
1- Kültür, 2- Normlar, 3- Değerler,
4- Demografik yapı, 5- Standartlar.
1. KÜLTÜR
Kültür, bir toplumda yaşayan insanların bütün öğrendikleri ve paylaştıklarını kapsayan bir kavramdır. Zamanla kültürün koyduğu kurallar insanın bir parçası haline gelir. Kültür, insanların gündelik yaşamlarını sürdürebilmesi için insanlara rehberlik eden ve insanlar arasındaki ilişkileri yönlendiren bir öğretiler bütünüdür.
Kültürün öğrenilerek kazanılan bir şey olması, kültürün en önemli özelliklerinden bir diğerini ortaya koyar. Bu da kültürün genetik bir faktör olmamasıdır. Yani kültür kalıtsal olarak babadan oğula geçmez; ancak toplumsal öğrenme yoluyla kişi içinde yaşadığı toplumun kültürünü edinebilir ki buna kültürlenme adı verilir.
Kültürün özellikleri aşağıda verilmiştir:
• Kültürü toplum üretir.
• Kültür; duygu, düşünce ve hayat tarzıdır.
• Toplumdan topluma ve zamanla değişir.
• Kültür, kuşaktan kuşağa aktarılır.
• Kültürün taşıyıcısı dildir.
• Kültür, birleştirici ve bütünleştiricidir.
• Kültür, öğrenme ile kazanılır.
Kültürü değişik biçimlerde sınıflandırmak mümkündür.
Kültür kendi içinde popüler, yüksek, gerçek, ideal, alt, karşıt kültür ve kitle kültürü olarak ayrılabilir. Aşağıda bu kültür biçimlerinin tanımları verilmiştir.
Popüler Kültür: Yaşadığımız gündelik hayatta yaygın beğeniler, ölçüler anlamına gelen toplumun ortalama/vasat kültürüdür. Bir başka deyişle yaygın kültür demektir. Yani geniş halk kitlelerinin benimsediği değerler, zevkler ve yaşam biçiminin tümüne popüler kültür denir.
Yüksek Kültür: Toplum içinde özel bir yaşam biçimi, zevkleri alışkanlıkları olan küçük bir grubun sahip olduğu kültürdür. Toplum içinde elit grup diyebileceğimiz lüks yaşayan, farklı zevkleri ve alışkanlıkları olan grupların sahip olduğu kültüre yüksek kültür, başka bir deyişle elit kültürü denir.
Gerçek Kültür: Bir toplumun ideal kültürünün gündelik yaşamda uygulanış biçimidir. Gerçek kültür, ideal kültüre ait norm ve değerlerin günlük yaşama uygulanış biçimidir. Bu uygulama sırasında sapmalar olur. Vergi kaçırmak, kopya çekmek veya başkalarının haklarına saygı göstermemek o toplumda yaygın davranış biçimi haline gelmişse o toplumda adalet, hırsızlık yapmama ve saygı sadece ideal kültür olarak kalmış; diğer insanlara haksızlık ve onların haklarına saygı göstermemek yaşayan/gerçek kültür haline dönüşmüş demektir.
İdeal Kültür: Toplumu bir arada tutan norm ve değerlerin sadece kurallarda geçerli olmasıdır.
Altkültür: Toplumun temel kültürel değerlerini paylaşan;
ancak bunun dışında kendini diğer gruplardan ayıran değer, norm ve yaşam biçimi olan grupların kültürüne altkültür adı verilir. Bir grubun değer ve normları üyesi oldukları toplumun değer ve normlarını yansıtıyorsa, yani toplumun temel değer ve normları ile çatışmıyor; fakat kendine özgü birtakım farklılıkları varsa buna altkültür denir.
Karşıt Kültür: Bir altkültür olup, norm ve yaşam biçimleri açısından içinde yaşanılan kültüre ters düşen tutum ve davranışları içerir. Toplumun sahip olduğu, gurur duyduğu norm ve değerleri reddederek, karşıt tutum ve davranışlara sahiptirler. Toplumun değer ve normlarına karşıt nitelikte olan kültürlere karşıt kültür denir.
Kitle Kültürü: Kitle (yığın), birbirleriyle bir ilişkide bulunmayan, ancak geçici bir nedenle yer işgal eden iki veya daha çok sayıdaki insanlardan oluşur. Yığınların ortak özellikleri ve ortaklaşa davranışları vardır. Ancak yığını ortak amaçları olan ve aralarında etkileşim bulunan grup kavramından ayırt etmek gerekir. Kitle, aralarında düzenli etkileşim bulunan grup ya da gruplar değildir.
2. NORMLAR
Bilgi, yetenek ve kişisel özelliklerine bağlı olarak çok sayıda davranış gerçekleştirebilme imkânına sahip olan insanın içinde bulunduğu toplumsal yapının kabul alanına giren davranışlar, genelde toplum tarafından kabul gören davranışlardır. Kabul görmeyen davranışlar ise, istenmeyen davranış olarak adlandırılır.
İki insanın bir arada olduğu her yerde norm vardır. Kelime anlamıyla norm, kural veya kabul edilmiş ölçü/standart anlamına gelir. Kısaca uygun davranış ölçüsü anlamına gelen normlar;
insanların davranış, tavır, tutum ve hareketlerini yönlendirici, toplumsal değerlerle uyumlu kanun, kural ve ilkelerin bütününe işaret eder. Toplumsal yaşam içinde nasıl davranılması gerektiğini gösteren ve insanları böyle davranmaya zorlayarak insanların ve grupların tutum ve hareketlerini düzenleyen kurallara ve insanların referans aldığı standartlara ‘‘sosyal norm’’
adı verilir. Başka bir deyişle, belli bir durumda toplum içinde nasıl davranılması gerektiğini gösteren, yaptırım gücü taşıyan ve bir sosyal grubun kendisi için ilke edindiği davranışlarla ilgili kural ve ilkeler sistemine ‘‘toplumsal norm’’ denir.
Bir toplumda insanları belli olaylar karşısında nasıl davranmaları gerektiğini belirleyen, öyle davranmaya zorlayan kurallara ‘‘sosyal norm’’ denir.
1. Yazılı (Resmi) Normlar: Kanunlar, tüzükler, yönetmelikler gibi devletin yetkili organlarınca düzenleyip, uygulamaya konan, gerektiğinde değiştirilen, devletin ve sosyal düzenin korunmasını ve devamını amaçlayan normlardır. Uymayanlar maddi ve bedeni cezaya çarptırılır:
hukuk kuralları gibi…
2. Yazısız (Resmi Olmayan) Normlar: Bireyler arasındaki ilişkilerin düzenlenmesinden doğan töre, adet, gelenek, görenekler, din kuralları, görgü kuralları gibi yazılı olmayan normlardır. Sosyal Normların Özellikleri:
-Sosyal değerlerin somut şeklidir.
-Toplumun düzen ve devamlılığını sağlar.
-Toplumsal kontrolü sağlarlar.
-Toplumsal süreç içinde veya merkezi otoritece oluşturulabilir.
-Bireylerin davranışlarını sınırlayan emir, yasaklardır.
-Toplumdan topluma veya zamanla değişir.
-Uymayanlar toplumca cezalandırılır, zorlayıcıdır.
-Çoğunluğun sosyal normlara uyması sosyal bütünleşmeye, uymaması ise sosyal çözülmeye neden olur.
Toplum içinde bireyin diğer bireylerle ve gruplarla ilişkilerini belirleyen farklı normlar bulunmaktadır. Bu normların bazıları aşağıda verilmiştir:
1-Din Kuralları, 2-Örf ve Adetler, 3-Moda Kuralları, 4-Hukuk Normları, 5-Ahlak Normları.
Din Kuralları
Dinler insanların davranışları ve tutumları hakkında birtakım kurallar koymakta ve bunların yerine getirilmesini birtakım yaptırımlar aracılığıyla sağlamaktadır. Bir dinin veya bir inanç kümesinin mensupları gerek özel, gerekse toplumsal yaşamlarında dinin gereklerini ve kurallarını göz önünde bulundururlar. Din koyduğu kurallarla yerleşik düzenin korunmasına ve sosyal kontrolün sağlanması işlevinin yerine getirilmesine hizmet eder.
Örf ve Adetler
Örf, adet, gelenek ve görenekler yazılı olmayan toplumsal normlardır. Bu kural ve ilkelerin her birinin yaptırımının farklı özellikler taşıdığını söyleyebiliriz. Görenekler, tekrarlar sonucunda oluşan ve yaptırım gücü oldukça zayıf olan tutum ve davranışlardır. Sakal ve bıyık bırakmak, tespih çekmek vb.
gibi. Adetler ise, göreneklerin yaygınlaşması ve kalıcı alışkanlıklara dönüşmesi ile olur.
Moda Kuralları
Moda, örf ve adetler ve gündelik yaşamla ilgili konularla ilgili toplum tarafından onaylanan geçici değişikliklerdir.
Toplumsal yaşamı düzenleyen kimi kural ve ilkeler geçici bir süre için kabul edilip yaygınlık kazanırlar; fakat kısa zamanda diğer örnekler bunların yerini alır. Modanın özelliği gelip geçiciliktir. Moda, örf ve adetlere oranla daha kısa süreli alışkanlıklardır. Örf ve adetler ise daha sürekli, değiştirilmesi daha zor, daha yerleşmiş kurallardır.
Hukuk Normları
Kamu hizmetlerinden mahrum bırakılma, para ya da idari cezalar dışında hürriyeti bağlayıcı cezalar da toplumun kurallarına uyulmasını sağlamak için kullanılan yaptırımlardır. Bu kurallar sistematik bir biçimde ifade edilmiş ve genelleştirilmiş (toplumun üyesi olan herkes için geçerli olan: hukuk önünde eşitlik ilkesiyle şekillenen) kurallar olup, açık şekilde tanımlanan durumlar ve ilişkiler hakkında yaptırımları olan kurallardır.
Ahlak Kuralları
Ahlak kuralları, insanlar arasındaki ilişkilerde ideal olan değerleri ve davranış biçimlerini tanımlayarak iyi ve kötünün tanımını ve ayırımını yapar. Ahlak, toplumdaki gelenek, görenek ve alışkanlıklarca belirlenmiş toplumsal kuralları dile getirir. Ahlak, belli bir dönemde belli insan topluluklarınca benimsenmiş olan ve insanların birbirleriyle olan ilişkilerini düzenleyen törel davranış kurallarının, yasalarının ve ilkelerinin toplamıdır.
Değerler
Değerler, kültür yoluyla aşılanmakta olan ve iyi ve kötü, doğru ve yanlışı birbirinden ayırt etmeye yol açan ve hem bireysel hem de toplumsal yaşama yön veren manevi ölçülerdir.
Değer kavramının nitelikleri şöyle sıralanabilir:
* Değerler, çok genel ülküler, amaçlar ve umutlardır,
* Değerler, davranışların kaynağıdır,
* Değerlerin belli bir sınırı yoktur,
* Değerler, insanın köklü inançlarıdır,
* Değerler tam olarak gerçekleştirilemezler,
* Değerlerden bazıları farkında olunmayabilir,
* Değerlerin ölçülmesi zordur,
* Değerler, ancak oluşturduğu davranışla ortaya çıkar,
*Değerler, insanın çevresiyle ilişkilerini düzenler,
*Değerler, seçeneklerin karşılaştırılmasına katkıda bulunurlar,
*Değerler, insanın gelişimi boyunca yaşantılarla oluşurlar,
*Değerlerin işlevi, bireyin ihtiyaçlarını karşılamaktır,
*Değerler, bireye kültüre özgü davranışlar kazandırırlar,
*Değerler, bireyin kişiliğinin temel belirleyicileridir.
Demografik Yapı
Bir topluluğun içerdiği insan sayısının topluluğun kapladığı alana oranı, nüfusun artması ya da eksilmesi; nüfusun cinsiyete, yaşa, eğitim düzeyine, mesleklere, sağlık durumuna, köylü ya da kentli oluşuna göre dağılımı; bu dağılımlardaki değişmeler; toplumsal yaşayışla yakından bağıntılı olaylardır.
Kaynakça
Ankuzem , Turizm İşletmelerinde Etik , Ankara , s. 1-84
