... USKUDAR SEMPOZYUMU IV. 3-5 Kasım 2006 BİLDİRİLER CİLT II DR. COŞKUN YILMAZ EDİTÖR

.. ..

USKUDAR SEMPOZYUMU

IV

3-5 Kasım 2006

BİLDİRİLER

CİLT

II

EDİTÖR

DR. COŞKUN YILMAZ

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU IV

Yayın

Kurulu

Prof. Dr. Mehmet

1 Prof. Dr. Mustafa Uzun Prof. Dr. Zekeriya

1 Prof. Dr.

Tufan

Yrd. Doç. Dr. Mustafa

1 Yrd. Doç. Dr. Erhan Afyoncu Yayma

Ugur Demir 1 Resul Tamgüç

ve Tashih

Prof. Dr. Mustafa Uzun 1 Ahmet

Görsel

Dr. Suphi

1 Yrd. Doç. Dr. Erhan Afyoncu Ugur Demir 1 Resul Tamgüç

Fotograf

A.

Bilal Arslan 1 Fatma Durgut Orhan Durgut 1 Dr. Suphi

Sempozyum

Kenan Koca 1

Telli Kapak

Üsküdar Kara Davut

Camii

Tasarım

ve Uygulama Bülent Avnamak

Baskı

ve Cilt Seçil Ofset

ISBN: 978-9944-5807-3-1

İstanbul

2007

Kitabın

telif

Üsküdar Belediyesi'ne aittir,

veya bir

izinsiz

basılamaz, çogaltılamaz,

kaynak gösterilmeden iktihas

ÜSKÜDAR

Hakimiyet-i Milliye Caddesi

Atlas

No: 69 ÜSKÜDAR 1

Tel: 0212 531 30 00 • Faks: 0212 531 30 00

www.uskudar.bel.tr

Üsküdârî Seyyid Hasîb ve

Vefeyât’›nda Üsküdar ‹le ‹lgili Bilgiler

Y R D . D O Ç . D R . F ‹ K R E T S A R I C A O ⁄ L U

‹stanbul Üniversitesi

Üsküdârî Seyyid Hasîb’in az tan›nan eseri Vefeyât’›yla ilgili meselelere ve Üskü- dar Toptafl›’ndaki fieyh Hasîb Efendi Tekkesi’nin kurucusu olan müellifin biyog- rafisine ve di¤er çal›flmalar›na dâir baz› yeni bilgilere, bu bildiri çerçevesinde iflaret edilmeye çal›fl›lacakt›r.

I. Biyografisi

Müellif, sahibi veya müstensihi oldu¤u yazmalarda daha çok ad›n› “Dervîfl Meh - med”, akranlar› aras›ndaki flöhretini ise “es-Seyyid Hasîb” fleklinde belirtmekte- dir.¹Kopya etti¤i bir yazmada “Dervîfl Seyyid Hasîb” ad›n› da kullanan müellifin vakf›yesindeki künyesi “es-Seyyid efl-fieyh Mehmed Hasîb Efendi” fleklindedir.

Bursal› Mehmed Tâhir Osmanl› müverrihleri aras›nda “Hasîb-i Üsküdârî” unvâ- n›yla bir bend ay›rd›¤› müellifi “meflây›h-› Nakfl›yye’den fâz›l ve târîh-flinâs bir zât” olarak takdim etmiflti.²Burada, kendisinin bildirdi¤i flöhretiyle beraber Üs- küdârî Seyyid Hasîb fleklindeki kullan›m tercih edilmifltir. Müstensihi oldu¤u baz› yazmalarda ve vakfiyesinde belirtildi¤i gibi babas›n›n ad› ‹brahim’dir.³Ya- k›n zamanda ulafl›lan bir tak›m yeni ayr›nt›lara ra¤men hayat› hakk›ndaki bilgi- ler s›n›rl›d›r.

Seyyid Hasîb Efendi, kendisiyle ilgili ilk belge olan 1 Muharrem 1199/14 Kas›m 1784 tarihli bir At›yye Defteri’ne göre Üsküdar-Edhemî Mehmed Efendi Zâviye- si’nin zâviyedâr› idi.⁴Sultan I. Abdülhamid (1774-1789) devrinde, muhtemelen sadâret kethudâs›na âit ve ilk tarihi Selh-i Zilkade 1201/13 Eylül 1787 olan bir Mâhiyye Defteri’nde onun da ad› bulunmaktad›r. Üsküdârî Seyyid Hasîb, “f u k a r â ve zu´afâya inâyet ve ihsân” buyurulanlar aras›nda 60 gurufl ile en yüksek ayl›¤›

almaktayd›. Kendisinden sonra gelen en yüksek mâhiyye, 50 guruflla Üsküdârî

546

.

Necîb Efendi-zâde Tâhir Efendi’nin idi. Seyyid Hasîb’in müteâkip iki ayda da söz konusu rakam› ve konumunu korudu¤u ayn› defterden ö¤renilebilmektedir.⁵A y- n› senenin tarihini tafl›yan sahibi oldu¤u bir yazmada onun mührü de mevcut- t u r .⁶ Vakf›ye tesisinden önce, kendisinin de içinde bulundu¤u befl kifli, hemen yak›ndaki ‹skender Baba Türbesi’ne (Kaymakç›-zâde Tekkesi) üçer vukiyyelik ya¤mumu ba¤›fllam›fllard›.⁷

Seyyid Hasîb’in Vakf›yesi’ne ‹smail E. Erünsal taraf›ndan iflaret edilmifltir.⁸V a k f ›- yede kendisi, tekkesi, buradaki eflya ve kitaplar›na dâir ayr›nt›l› bilgiler yer al›r.

Üsküdar’da Debbâ¤lar Mahallesi’nde sâkin ve “müderrisîn-i kirâmdan ve tarîkat-›

aliyye-i Nakfl›bendiyye-i Celvetiyye’den” fieyh Seyyid Mehmed Hasîb Efendi, 18 Zilhicce 1208/17 Temmuz 1794 tarihli vakf›yesinde de yaz›l› oldu¤u üzere, kendi mal›yla “müceddeden binâ ve ihyâs›na muvaffak ve hâlâ sâkini” oldu¤u zâviyesi vakf›yesinde de¤ifliklikler yapm›flt›r. 18 Muharrem 1210/4 A¤ustos 1795 tarihli bu ikinci vakf›yede, Karaçelebi-zâde Tarihi zeyli, Aynî Tarihi tercümesi, Tâcü’t-tevâ- rîh gibi tarih kitaplar›yla beraber pek ço¤u tasavvufa âit olan ve “fleyh odas›” n d a- ki özel dolapda muhâfaza edilen 74 adet kitap dikkat çeker. Kendisinden sonra ki- taplar›n korunmas› ve istifadesinde vakf›n mütevellîsi olan tekke fleyhleri vazife- lendirilmifltir. Buradaki beyanlardan, “k›rm›z› sahtiyân cildli âbâdî k⤛dl› bir m e c m û ‘ a m” tarifiyle Seyyid Hasîb’in musannifli¤i/müellifli¤i, “kendi hatt›m ile muharrer Muhammediyye” ifadesiyle müstensihli¤i teyid olunmaktad›r.⁹

Vakf›yeden de anlafl›ld›¤› üzere Üsküdârî Hasîb Efendi, zâviyedâr› oldu¤u Edhe- mî Mehmed Efendi Zâviyesi’ni yeniden inflâ ettirmifl ve daha sonra bu yap› ken- di ad›yla an›lmaya bafllanm›flt›r. Bugünkü tariflere göre tekke, Üsküdar’da Top- tafl› Caddesi ile Tabaklar Mahallesi aras›nda, Balc›/Balc›lar Yokuflu’ndan Devran Soka¤›’na dönüflte soldaki köflede idi. Burada apartmanlar yap›lmadan önceki bofl arsay› görmüfl olan Mehmet Nermi Haskan, tekkenin yerini 262 ada, 10 par- sel fleklinde bildirmektedir.¹⁰ Konuyla ilgili literatürden “Toptafl›’nda” veya

“Debbâ¤hâne kurbunda” fieyh Hasîb Efendi Tekkesi ad›yla izlemenin mümkün oldu¤u yap›yla ve burada görev yapan fleyhleriyle ilgili müteferrik bilgilere ula- fl›labilmektedir.¹¹

Üsküdârî Seyyid Hasîb’in vefât tarihi tesbit edilememifltir. Vakf›yesindeki 1210/1795 tarihi dolay›s›yla en erken bu tarihden sonra vefat etti¤i söylenebilir.¹² Ayr›ca, ad›n› ve tarihini bildirerek istinsah›n› tamamlad›¤› pek çok eseri ihtiva eden bir yazman›n son sayfas›nda, müstensih ad› belirtilmeden yaz›lm›fl olan 1217/1802-1803 tarihi yer almaktad›r.¹³ En son risaledeki hat, onun tahrir etti¤i önceki eserlerdeki yaz› stiline benzemekte ve dolay›s›yla bu tarihde sa¤ olabile- ce¤i ihtimali belirmektedir. fieyh Seyyid Hasîb Efendi’nin mezar› da tekkenin bulundu¤u mahalde idi. Burada onun flâhidesiz kabrinin bulundu¤u ve yanl›fl- l›kla Hüseyin Baba ad›n›n yaz›l› oldu¤u fleklindeki Haskan’›n ifadelerinin,¹⁴tak- riben 1974 y›l› öncesindeki durumu haber verdi¤i, ayn› yerde penceresi hazîre- ye/kabirlere bitiflik olan dükkan sahibinin bize aktard›¤› sözlerden anlafl›lmakta- d›r. Bugün burada, tafllar› kaybolmufl iki kavuk ve birkaç metrekarelik mezarl›k mahalli mevcuttur.¹⁶

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

547

II. Eserleri

II. a. Vefeyât

Osmanl› tarih yaz›c›l›¤›n›n ‹slâm tarihcilik gelene¤ine ba¤l› oldu¤u ve zamanla kendisine özgü modeller gelifltirdi¤i bilinmektedir. Osmanl› tarih kaynaklar› ara- s›nda önemli bir yere sahip olan vefeyât veyâ vefeyât-nâme türü için de ayn› te- sir söz konusudur. ‹bn Hallikan’›n Vefeyâtü’l-a‘yân’›, nüshalar› ve Türkçe’ye ter- cümeleri ile Osmanl›lar’›n itibar ettikleri bu alandaki en meflhûr eser idi. Stan- dart ‹slâm tarihleri an‘anesine uygun bir flekilde, her y›l v e k ã y i i sonunda, o se- ne vefât eden vezîr, âlim, fleyh ve flâirlerin k›sa biyografilerine iflaret etmeyi, Türkçe Fezleke/Fezleketü’t-tevârîh’de muntazaman sürdüren ve hatta “nakle sâ - lih kimse olmama”s›na ra¤men “vefeyât” bafll›¤›n› kullanan Kâtib Çelebi’nin (ö.

1657),¹⁶bu türün Osmanl›lar’daki modelinin oluflmas›na öncülük etti¤i ifade edi- lebilir. Daha önemlisi Kâtib Çelebi, kronolojik dünya tarihi olan Takvîmü’t-tevâ - rîhile bu tasnifdeki çal›flmalar için uzun y›llar taklid ve tezyil edilecek örnek bir eser meydana getirmiflti. Takvîmü’t-tevârîh’in en çok zeyl yaz›lan, nüshalar›na ilâveler yap›lan Osmanl› tarih/vefeyât kayna¤› oldu¤u söylenebilir. Belirli bir zümrenin biyografilerini ihtiva eden ve vefeyât türüyle benzerlik gösteren muh- telif eserler de mevcuttur. Bunlar aras›nda, özellikle tasavvuf erbâb› a¤›rl›kl› ola- rak Bursa flehri için kaleme al›nan k›ymetli eserler öncelikli durumdad›r.¹⁷

Ü S K Ü D Â R Î S E Y Y ‹ D H A S ‹ B V E V E F A Y Â T ’ I

Seyyid Hasib'in kabrinden bir görünüm.

548

.

Kâtib Çelebi’nin vefât›ndan sonraki senelerde kaleme al›nan vefeyât kitaplar›

aras›nda bafll›ca Alaybey-zâde Mehmed Emîn, Hâf›z Hüseyin Ayvansarayî, Ah- med Resmî, Ahmed Câvid, Mehmed fiem‘î ve Dâye-zâde Ahmed Bahâüddîn’in çal›flmalar› ile anonim baz› yazmalar mevcut bulunmaktad›r.¹⁸

Üsküdârî Seyyid Hasîb mecmûas› için bir isim bildirmemifltir ve bu sebeple ese- ri, bazen harekeli de olarak Vefeyât-› ekâbir-i ‹slâmiyye, Vefeyât-› ekâbir-i ‹slâ - miyyân, Zübdetü’l-vefiyyât, Vefiyyât-› Hasîb-i Üsküdârî, Sagîr Vefiyyât, Vefeyât-›

meflâhîr gibi çeflitli adlarla nüshalar›nda belirtilmekte ve çal›flmalarda aktar›l- maktad›r. Burada, s›n›flaman›n genel ad› olan Vefeyât unvan›yla tan›t›lan eserin telif ve tertib edilmeye baflland›¤› tarih 1192/1778’dir. ‹smi, hatt›, kendisiyle il- gili bilgileri ve ilâveleri gibi bir tak›m özellikleri dolay›s›yla Seyyid Hasîb’in ka- leminden ç›kt›¤› anlafl›lan nüsha Millet Yazma Eser Kütüphanesi’ndedir. Yazma- da belirtilen tarihler 1210/1795’lere kadar ilerlemektedir. Ad›, mukaddimes› ve hatimesinin olmay›fl› sebebiyle ve di¤er yazmalar›na da aksetti¤i üzere eserin Üsküdârî Hasîb taraf›ndan temize çekilmifl nüshas› kuvvetle muhtemel mevcut de¤ildir. Vefeyât’›n söz konusu müsveddesi d›fl›nda, befl nüshas› daha tesbit edilmifltir.

1. Millet Yazma Eser Ktp., Ali Emîrî Koleksiyonu, Tarih nr. 620. Müellif nüsha- s› ve müsveddesidir. Talik hatt›yla, derkenârl› ve 75 varakd›r.¹⁹

2. Sadberk Han›m Müzesi Ktp., Hüseyin Kocabafl Koleksiyonu, nr. 488. Talik hatt›yla, derkenârl› ve 57 varakd›r. Tarihsizdir.²⁰

3. Süleymaniye Yazma Eser Ktp., Hac› Mahmûd Efendi Koleksiyonu, nr. 4972.

Talik hatt›yla, ilâveli ve 44 varakd›r. Seyyid Abdülazîz’in tilmizlerinden Seyyid Halîl ‹brâhîm b. Mahmûd taraf›ndan 11 Receb 1279/1 Ocak 1863’de istinsah edilmifltir.²¹

4. Süleymaniye Yazma Eser Ktp., Yazma Ba¤›fllar Koleksiyonu, nr. 3910. Talik hatt›yla 16 varakd›r. Tarihsiz olan yazma Osmanl›lar’a kadar gelmektedir.

5. ‹stanbul Üniversitesi Ktp., Nadir Eserler Bölümü, nr. 564. Talik hatt›yla, ilâ- veli ve 69 varakd›r. Tarihsizdir.

6. ‹stanbul Üniversitesi Ktp., Nadir Eserler Bölümü, nr. 3193. Talik hatt›yla, ilâ- veli ve 39 varakd›r. Tarihsizdir.

II. a. 1. Muhteva

Daha önce ifade edildi¤i gibi Seyyid Hasîb Vefeyât’›n›n mukaddimesi ve hâtime- si mevcut de¤ildir. Müellif kendi nüshas›nda (Ali Emîrî, Tarih nr. 620) bir fih- rist düzenlemifl ve sayfa numaralar›n› göstermifltir. Buraya göre Vefeyât’›n konu bafll›klar›/cedvel adlar› flu flekildedir: Hübût-› Hazret-i Âdem’den zamân-› Hic- ret-i Nebevî’ye gelince vuk ‘ bulan vekÇyi‘dir ki zikr olunur; ‹stanbul’da Koca- mustafapafla Âsitânesi’nde ve Üsküdar’da Hazret-i Hüdâyî Âsitânesi’nde vakti- mize gelince seccâde-niflîn olan meflây›h; Hicret-i Nebeviyye’den tâ iflbu vakte

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

549

gelince vuk ‘-yâfte olan vefeyâtd›r ki zikr olunur; Mu‘allimîn-› selâtîn-i âl-i Os- mân; Evlâd-› kirâm-› e’imme-i isnâ-afler; Hulefâ’-i Râflid ve E’imme-i isnâ-aflere;

Mülûk-› Benî Ümeyye [=Emeviyye] der-fiam; Ba‘de’l-ink›râz Endelüs’de zuhûr eyleyen Benî Ümeyye fiu‘besi; Hulefâ’-i Abbâsiyye; M›sr-› K ã h i r e’de zuhûr eyle- yen Abbâsiyye fiu‘besi; Mülûk-› Fât›miyyûn; Mülûk-› Benî Hamedân; Pâdiflâ- hân-› Çin; Pâdiflâhân-› Bay›nd›riyye; Mülûk-› Gazneviyân; Mülûk-› Selçuk›yân der-‹ran; Mülûk-› Selçuk›yân der-Rum; fiâhân-› Safeviyye; Ba‘de’l-Hicret her ne kadar tavâyif-i mülûk var ise gerek ‹slâm’dan ve gerek gayr›dan zikr olunur; Se- lâtîn-i âl-i Osmân; Evlâd-› zükûr-› selâtîn-i âl-i Osmân; Vâlide-i selâtîn-i âl-i Os- mân; A¤ayân-› Dârü’s-sa‘âdeti’fl-flerîfe; Sudûr-› ‘izâm-› Devlet-i âl-i Osmân; Me- flây›h-› ‹slâm-› Devlet-i âl-i Osmân; Nukabâ’-i Devlet-i âl-i Osmân; Kuzât ale’l- umûm; Kuzât-› Asâkir-i Rumili; Kuzât-› Asâkir-i Anadolu; Kuzât-› Dârü’s-salta- nati’l-aliyye; Kapudânân-› bahr-i âl-i Osmân; A¤ayân-› Yeniçeriyân-› Dergâh-›

âlî.

Fihristteki bafll›klara ra¤men, metnin kaleme al›n›fl›nda bu s›ralamaya ve muh- tevâya birebir riâyet edilemedi¤i görülmektedir. Seyyid Hasîb, kendi Vefeyât nüshas›na ilâve veya yeni bilgiler kaydetmeyi sürdürmüfltü.²²Eserde Hz. Âdem’- den itibaren kronolojiye iflaret edilmekle beraber esas olarak Hicret’i takip eden

Ü S K Ü D Â R Î S E Y Y ‹ D H A S ‹ B V E V E F A Y Â T ’ I

Vefeyat’›n ilk vara¤›.

550

.

senelerdeki ‹slâm meflhurlar›n›n vefat tarihleri aktar›lmaktad›r. Üsküdârî’nin müsveddesi devletlere göre düzenlenmifl olmas›na ra¤men, iki nüshas›nda s›ra- lama yüzer y›ll›k devirlere göre yap›lm›flt›r. Bu iki farkl› tertibin menfleinin ne oldu¤u Vefeyât’daki meselelerden biridir.

Osmanl› tarih kaynaklar›/me’hazlar› aras›nda olan Seyyid Hasîb Vefeyât’›n›n önemli di¤er bir özelli¤i ise konu bafll›¤› d›fl›nda ve bazen derkenârda yer alan tarihî notlar› ihtiva etmesidir. Bir k›sm› fevâyid türünden olan bu notlar da çok çeflitlidir. ‹stanbul’daki hânedân›n yapt›rd›¤› câmilerin tamamlanma tarihleri, çeflitli yerlerdeki ve özellikle Üsküdar’daki baz› fleyhlerin vefât tarihleri, ‹stan- bul’un fethine düflürülen tarihler ve v e k ã y i n ü v î s tarihlerinden nakledilen metin- ler bu kabildendir. Eserde Arapça ve Türkçe az say›da fliirler de mevcuttur. ‹s- tanbul’daki duhanc›/tütüncü dükkânlar›n›n say›lar›n›n bildirildi¤i, muhtemelen 1196/1782 yang›nlar›yla ilgili olan de¤iflik bir nota göre (vr. 73a), Suriçi’nde 1081, Eyüp’de 50, Galata’da 218 ve Üsküdar’da 124 adet bu çeflit dükkan bulun- maktayd›. Di¤er Vefeyât nüshalar› dikkate al›nd›¤›nda, ilâvelerin ve bu çeflit not- lar›n say›s› da artmaktad›r. Meselâ, ‹stanbul’un fethininin gün tarihiyle, hicrî ve milâdî olarak birarada gösterildi¤i “Feth-i Âsitâne 21 Cumâde’l-ûlâ 857 29 May›s yevm-i Sal›”²³fleklindeki notun örne¤ine nadiren rastlan›r.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

Vefeyat’›ndan bir bölüm.

551

Vefeyât’daki gün tarihiyle beraber haber verilen baz› geliflmeler ça¤dafl› di¤er ta- rih teliflerinde bulunmamaktad›r. Üsküdar Beylerbeyi Câmii’nde ilk ö¤le nama- z›n›n 5 Receb 1192/30 Temmuz 1778 Çarflamba günü, ilk Cuma namaz›n›n 14 Receb/8 A¤ustos’da k›l›nd›¤›n›n belirtilmesi bu flekildedir. Günün tarihi verile- rek not edilen tarihî bilgilerde, taflradan sadrazaml›¤a atanan paflalar›n ‹stan- bul’a gelifllerine, idam edilen sadrazamlar›n bafllar›n›n ‹stanbul’a getirilmesine, sultan dü¤ünlerine ve baz› üst dereceli idarecilerin tayinlerine iflaret edilmekte- dir. Vefeyât’daki bu çeflit notlardan örnekleme çeviriyaz›lar afla¤›dad›r.

- “‹btidâ’-i salât-› zuhr der-câmi´-i pâdiflâh-› cihân der-Beylerbeyi. Fî 5 B[Receb]

1192 [/30 Temmuz 1778] Çehârflenbe.

- ‹btidâ’-i salât-› Cum´a der-Câmi´-i mezbûr. Fî 14 B [Receb] 1192 [/8 A¤ustos 1778]

- ‹btidâ’-i teflrîf-i pâdiflâh-› cihân der-Câmi‘-i mezbûr ve ilbâs-› hil‘athâ berây-›

emîn-i binâ ve sâ’ir huddâm der-huzûr-› hümâyûn. Fî 21 B [Receb] [/15 A¤us- tos].

- Rütbe-yi vâlâ-y› vezâret ihsân›yla M›sr-› KÇhire mans›b› sâb›kÇ Re’îsü’l-küttâb ve el- yevm Sak›z’da ikÇmete me’mûr devletlü Râ’if ‹smâ‘îl Beyefendimize tev- cih 5 fi[aban]1192 [/29 A¤ustos 1778].

- Resîden-i ser-maktû´-› Râ’if ‹smâ‘îl Pafla be-Âsitâne 10 B [Receb] 1199 [/19 Ma- y›s 1785] yevm-i hamîs.

- Akd-flüden-i hazret-i fiâh Sultân be-Tevk¥‘î Mustafa Pafla 14 L [fievvâl] 1192 [/5 Kas›m 1778].

- Akd-flüden-i hazret-i Hadîce Sultân bint-i Mustafa Hân der-yevm-i Pençflenbe.

Sâ‘at 5. 10 M[uharrem] sene 1201 [/2 Kas›m 1786].

- Zeyrek’de binâ olunan Câmi´-i flerîf’de ibtidâ’-i salât, yevm-i pençflenbe 11 fi[aban] 1202 [/17 May›s 1788]”.

- Hazînedâr Ali Pafla, teflrîf-i Âsitâne selh-i C[umâde’l-âh›re] sene 1199 [/9 May›s 1785]. Yevm-i isneyn sâ‘at 4.

- ‹smail Ser‘askeri Kapudân-› sâb›k GÇzî Hasan Pafla, fevt-flüd der-Ordu-y› hü- mâyûn. 12 Receb sene 1204 [/28 Mart 1790]. Haberi Âsitâne’ye resîde-flüde 16 Receb[/1 Nisan].

- Mehâdiye Bo¤az›’n›n ve Kal‘as›’n›n ve Lazarete ve ‹nlik ve sâ’irlerinin fethi ha- berlerinin Âsitâne-i aliyye’ye müjdesi haberinin gelmesi. Fî 8 Z[ilhicce] sene 1202 [/9 Eylül 1788]. Yevm-i Çehârflenbe. Top flenli¤i oldu.

- fiebefl Kal‘as›’n›n fethi ve Büyük Tabur’un izm›hlâli haberi Der-i Devlet’e resî- de oldu¤u. Fî 2 M[uharrem] sene 1203 [/3 Ekim 1788]. Yevm-i Cum‘a”.²⁴

Vefeyât’da Osmanl› padiflahlar› saltanat tarihleri ve ömürleriyle beraber aktar›l›r- ken, devrin önde gelen flahsiyetlerinin vefât tarihleri ve önemli olaylar› da kay- dedilmifltir. Seyyid Hasîb Vefeyât’›n›n bafll›ca me’haz›n›n Alaybey-zâde Mehmed Emîn’in Vefeyât-› pür-›ber’i oldu¤u, baflta Mehmed fiem‘î’nin Esmârü’t-tevârîh’i

Ü S K Ü D Â R Î S E Y Y ‹ D H A S ‹ B V E V E F A Y Â T ’ I

552

.

olmak üzere onun kitab›ndan hareketle meydana getirilmifl bir kaç çal›flman›n daha mevcut bulundu¤u bilinmektedir.²⁵

II. b. Di¤er Çal›flmalar›

Seyyid Mehmed Hasîb, bugünkü bilgilere göre iki kitab›n daha musannifi ve pek çok eserin de müstensihidir. Seyyid Yahyâ’n›n müsvedde hâlinde b›rakt›¤› çal›fl- may› tashihle birlikte temize çekti¤i kitab›n ad› Menâk›b-› fieyh Mehmed Emîn-i Tokadî’dir.²⁶Bursal› Mehmed Tâhir, Üsküdârî Hasîb’in Hz. Peygamber için söy- lenen na‘tlar› bir mecmûada toplad›¤›n› bildirmektedir.²⁷Nüshas›n›n yeri biline- meyen derlemenin bir baflka Üsküdârî’ye âit olmas› da ihtimal dahilindedir.

Mührünün ve temellük kayd›n›n›n bulundu¤u bir Hadîkatü’l-vüzerâ zeyli nüs- has›ndaki baz› kenar notlar›n›n ve ilâvelerin de ona âid oldu¤u düflünülebilir.²⁸ Vakf›yesinde beyan etti¤i üzere Seyyid Hasîb’in di¤er bir meflgûliyeti eser istin- sah›d›r. Güzel bir talik hatta sahip bulundu¤u görülen Hasîb Efendi, vakf›yede ad›n› belirtti¤i Muhammediyye nüshas› d›fl›nda, Trabzonlu Mehmed Ma‘rûf’un Reflehâtü ayni’l-hayâttercümesini 9 Rebîülâh›r 1199/19 fiubat 1785’de kopya et- miflti.²⁹ Seyyid Hasîb’in, eserlerini en çok istinsah etti¤i isim ise meflhur muta- savv›f Bursal› ‹smail Hakk›’d›r. ‹stinsahlar›n tamamlanma tarihlerinin 1186/1772’dan itibaren bafllad›¤› 333 varakl›k hacimli bir yazmadaki Bursal›’ya âit büyüklü küçüklü 18 eserin hemen hepsi onun taraf›ndan kopya edilmiflti.³⁰ Osmanl› yazmalar›n› kataloglama çal›flmalar›n›n ilerlemesiyle bu çeflit nüshala- r›n say›s›n›n artmas› beklenebilir.

Sonuçta, Vefeyât’›n müellifi ve Toptafl›/Tabaklar’daki kendi ad›yla tan›nan tek- kenin kurucusu olan Seyyid Mehmed Hasîb Efendi’nin, Üsküdarl› meflhurlar aras›nda mümtaz bir yere sahip bulundu¤u tebarüz etmektedir. Biyografisiyle ve fieyh Hasîb Efendi Tekkesi’yle ilgili eksik bilgilerin araflt›r›lmas› ihtiyac› aç›kt›r.

Vefeyât’›n tüm nüshalar› dikkate al›narak haz›rlanmas› gereken elefltirel yay›m›, hem metnin ortaya ç›kmas› hem de Osmanl› tarih kaynaklar›ndaki vefeyât/vefe- yât-nâme türündeki özelliklerin ve geliflmelerin belirlenmesi aç›s›ndan önemli olacakt›r.

D‹PNOTLAR

1 Vefeyât, Millet Yazma Eser Ktp. [=Millet], Ali Emîrî Koleksiyonu, Tarih nr. 620, vr. 1a.

2 Osmanl› Müellifleri, ‹stanbul 1333, III, 47.

3 “Dervîfl Mehmed el-med‘uv ... Seyyid Hasîb ibn ‹brâhîm” (Süleymaniye Yazma Eser Ktp. [= Süleymani- ye], Hâlet Efendi Koleksiyonu, nr. 197, vr. 263b).

4 Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi [=BA], Bâb-› Defterî, Baflmuhâsebe Kalemi [=D. BfiM.], def. nr. 1208, vr. 2b.

krfl. Atillâ Çetin, “‹stanbul’daki Tekke, Zâviye ve Hankahlar Hakk›nda 1199 (1784) Tarihli Önemli Bir Vesika”, Vak›flar Dergisi, sy. 13 (1981), s. 588.

5 BA, D. BfiM. def., nr. 5538, 1b vd.

6 “Ve kefâ billâhi Hasîb” (Millet-Ali Emîrî Koleksiyonu, Tarih nr. 235, vr. 1a).

7 “fiâkir A¤a, ‹zzet Bey, Mehmed Bey, abd-i fakir, Edhem Efendi iflbu ... ” (Vefeyât, Millet, vr. 73b). “Mer-

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

553 hûm Edhem Efendi’de olan emânet kütüb” için bk. vr. 71b.

8 ‹stanbul fier‘iyye Sicilleri [=‹fiS], Üsküdâr Mahkemesi, nr. 538, 75b-76a: Türk Kütüphaneleri Tarihi II Kurulufltan Tanzimat’a Kadar Osmanl› Vak›f Kütüphaneleri, Ankara 1988, s. 122.

9 ‹fiS, Üsküdar Mahkemesi, nr. 538, vr. 75b-76a.

10 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, ‹stanbul 2001, I, 487.

11 Zâviye Defteri, Süleymaniye-Zühdî Efendi Koleksiyonu, nr. 489, vr. 7a; Rehber-i Tekâyâ, Süleymaniye- T›rnoval› Koleksiyonu, mük. nr. 1035, vr. 13a; Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, I, 396, 487-488; Ah- med Nezih Galitekin, Osmanl› Kaynaklar›na Göre ‹stanbul Câmi, Tekke, Medrese, Mekteb, Türbe, Ha - mam, Kütüphâne, Matbaa, Mahalle ve Selâtîn ‹mâretleri, ‹stanbul 2003, s. 164, 197, 249, 382, 404, 423, 520.

12 Sahibi bulundu¤u Vefeyât nüshas›n›n ilk sayfas›na “1200’de vefât eden Mevlevî Hasîb-i Üsküdârî’nin Vefeyât-› ekâbir-i ‹slâmiyye nâm eser-i nâdiri olup mü’llifin hatt›ylad›r” fleklinde malumat kaleme alan Ali Emîrî Efendi’nin, vefât tarihini ve mevlevîli¤ini sehven yazd›¤› ve eserin ad›n› da kendisi verdi¤i an- lafl›lmaktad›r.

13 Süleymaniye-Pertev Pafla Koleksiyonu, nr. 637, 333b.

14 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, I, 487.

15 bk. EK 1.

16 Bekir Kütüko¤lu, “Kâtib Çelebi ‘Fezleke’sinin Kaynaklar›”, Vekayi‘nüvis Makaleler, ‹stanbul 1994, s. 36.

17 bk. Kadir Atlansoy, “Bursa Vefeyatnameleri”, Bir Masald› Bursa (haz. E. Yenal), ‹stanbul 1996, s. 431- 443; Abdülkerim Abdülkadiro¤lu, “Folklorun Bilinmeyen Bir Kayna¤› Vefeyat-nâmeler ve Bursa Vefe- yât-nâmelerindeki Folklorla ‹lgili Unsurlar”, Türk Halk Edebiyat› ve Folklor Yaz›lar›, Ankara 1997, s.

114-131; Mefail H›zl›-Murat Yurtsever (haz.), Bursa Vefeyatnameleri: 1 Ravza-i Evliya Bald›rzade Selîsî fieyh Mehmed, Bursa 2000.

18 Ayr›ca bk. Agâh S›rr› Levend, Türk Edebiyat› Tarihi I Girifl, Ankara 1973, s. 422-425.

19 Katalog bilgileri için bk. ‹stanbul Kütüpaneleri Tarih-Co¤rafya Yazmalar› Kataloglar› (haz. Maarif Vekil- li¤i Kütüpaneler Müdürlü¤ü Tasnif Komisyonu) [=‹KTCYK], ‹stanbul 1943, s. 661.

20 ‹smail Bakar, Sadberk Han›m Müzesi Kütüphanesi, Hüseyin Kocabafl Yazmalar› Katalo¤u, ‹stanbul 2001, s. 41.

21 Bu nüshan›n transkribi tez olarak yap›lm›flt›r: Davut Tiryaki, Seyyid Halil ‹brahim b. Mahmud, Zübde - tü’l-Vefeyat (Tahlil Ve Metin), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi (2000).

22 bk. EK 2 ve 3.

23 Süleymaniye-Hac› Mahmûd Efendi Koleksiyonu, nr. 4972, vr. 40a.

24 vr. 44a, 71a, 73b-74a.

25 Alaybey-zâde Mehmed Emîn, Vefeyât-› pür-‘›ber li-üli’l-elbâb› men-ihteber, ‹stanbul Üniversitesi Ktp. Na- dir Eserler Bölümü, TY, nr. 2418/1, vr. 1b-126a; Osmanl› Mü’ellifleri, III, 77, 141; Franz Babinger, Os - manl› Tarih Yazarlar› ve Eserleri(çev. Coflkun Üçok), Ankara 1982, s. 396, n. 1.

26 Millet-Ali Emîrî Koleksiyonu, fier‘iyye nr. 1103. Bk. ‹KTCYK, s. 461.

27 Osmanl› Müellifleri, III, 47.

28 Millet-Ali Emîrî Koleksiyonu, Tarih nr. 235. Bk. ‹KTCYK, s. 751.

29 Süleymaniye-Hâlet Efendi Koleksiyonu, nr. 197. Bk. ‹KTCYK, s. 502.

30 Süleymaniye-Pertev Pafla Koleksiyonu, nr. 637.

Ü S K Ü D Â R Î S E Y Y ‹ D H A S ‹ B V E V E F A Y Â T ’ I