History Studies: International Journal of History ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)
Volume 4 Issue 2, p. 197-211, July 2012
Demokrat Parti’nin Manisa Vilayeti’nde Teşkilatlanması (1946)
The Organization of the Democrat Party in Manisa Province (1946)
Yrd. Doç. Dr. Ömer KARAKAġ Celal Bayar Üniversitesi
Öz
Bu çalışmada, Demokrat Parti’nin 1946 senesinde Manisa Vilayeti’nde teşkilatlanma konusu ele alınmıştır. Öncelikle, DP’nin ülke genelinde örgütlenme konusuna değinilmiş, daha sonra Manisa vilayetinde merkez ilçe teşkilatlanması incelenmiştir. DP’nin Manisa kazaları ve köylerindeki teşkilatlanma çalışmaları da ayrıca ele alınıp değerlendirilmiştir. Sonuç bölümünde ise halkın DP’ye karşı olan teveccühünün altında yatan nedenler ve Manisa vilayetinde süratli bir şekilde teşkilatlanmasının sebepleri irdelenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Demokrat Parti, Manisa Vilayeti, Teşkilatlanma
Abstract
This article covers how the Democrat Party (DP) organization of Manisa was established in 1946. First, the article elaborates the foundation of a nation-wide DP organization in general and then the foundation of DP in Manisa in particular. Furthermore, the article details the establishment of DP organization in the towns and villages of Manisa. The article finally examines the causes of local support for the DP and the causes of its rapid organization in Manisa.
Key Words: Democrat Party, Manisa Province, Organization.
Giriş
Demokrat Parti ile ilgili olarak, gerek teĢkilatlanması gerekse çok partili hayatın ilk tek dereceli seçimleri olan 21 Temmuz 1946 milletvekili genel seçimleri konularında günümüze kadar değiĢik çalıĢmalar yapılmıĢtır. Ancak, bazı vilayetler açısından DP’nin teĢkilatlanması ve 1946 seçimlerinin ayrıca ele alınıp incelenmesi gerekir. Samsun, Aydın, Manisa, Mersin vb.
iller bunlardan bazılarıdır.
Manisa, Cumhuriyet tarihimizin ilk siyasi partisi olan CHP’ye muhalefetin diğer vilayetlerden daha hızlı bir Ģekilde geliĢtiği illerdendir. Sadece, çalıĢmamıza baĢlık teĢkil eden DP değil ondan önce kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası, DP sonrası kurulan ve onun devamı gibi görülen Adalet Partisi gibi partiler de Manisa’da önemli bir varlık göstermiĢlerdir. Bu
Demokrat Parti’nin Manisa Vilayetinde Teşkilatlanması (1946) 198
sebepten Manisa ili bir dönem için “sağın kalelerinden” biri olarak isimlendirilmiĢtir. Ayrıca, DP iktidarda olduğu müddetçe Manisa milletvekillerinden, her Menderes Hükümeti’nde bazen iki bazen dört bakan görev almıĢtır. Bu tespit de DP açısından Manisa’nın vazgeçilmez illerden birisi olduğunu gösterir niteliktedir.
1.Demokrat Partinin Ülke Genelinde Teşkilatlanmasına Genel Bakış
1945’te II. Dünya SavaĢı’nın sona ermesi ile birlikte hem dünya ülkeleri hem de Türkiye farklı bir siyasi sürece giriyordu. Yeni geliĢen bu süreçte Türkiye, Batı ülkelerinin yanında yer almak istiyordu.1 Dünyada dengeler yeniden kuruluyor; Türkiye de dıĢ politikada yalnız kalmamak için bir blokta yer almanın zorunluluğuna inanıyordu.2
CumhurbaĢkanı Ġsmet Ġnönü de oluĢan bu yeni dengeler karĢısında, çok partili hayata geçmek zorunluluğunu görmüĢtü. Gerçi, Serbest Fırka denemesinden memnun olmamıĢtı; çok partili hayata geçmek CHP’nin iktidardan olmasına neden olabilirdi. Yine de baĢta, Ġnönü olmak üzere CHP’nin önde gelenleri, “kontrol edilebilir bir muhalefet” i öngörüyor, bu düĢünceyle DP’nin siyasi hayatta yer almasına sıcak bakıyorlardı.3
Halkın CHP’nin otokrat yönetimine karĢı muhalefeti, Atatürk’ün ölümünden hemen sonra baĢlamıĢ ancak savaĢ sırasında millet pek sesini çıkarmamıĢtı. II. Dünya savaĢının bitmesinden sonra CHP, partinin modernleĢtirme aracı olarak ayrıcalıklı durumunu korumasını isteyen tutucularla; eğer Türkiye, diğer ileri ülkeler arasında yer alacaksa daha fazla demokratikleĢmesinin ve modernleĢmesinin gerekliliğine inanan liberal grup arasında ikiye bölündü.4 Böylece çok partili hayata geçiĢin önemli iĢaretlerinden birisi verilmiĢ oluyordu.
Yeni Türkiye’de çok partili hayatı zorlayan koĢullardan birisi de halkın II. Dünya SavaĢı boyunca, ekonomik açıdan oldukça sıkıntılı günler yaĢamasıydı. SavaĢtan sonra devlet, bazı önlemler almaya çalıĢsa da bunda çok da baĢarılı olamamıĢ, ekonomik dengeler bozulmuĢ, zaten piyasadaki az olan mallara karĢı talep, karaborsacılığın ortaya çıkmasına neden olmuĢtu.5Anadolu için geçerli olan bu tespit, çalıĢmamıza baĢlık teĢkil eden Manisa vilayeti için de geçerliydi. O günleri Manisa’da yaĢamıĢ olan kültür adamı ve yazar H. Nusret Köklü hatıralarında Ģu Ģekilde anlatmaktadır: Ġkinci Dünya savaĢı yılları “bütün yurtta olduğu gibi Manisa’da da yokluk ve kıtlığın hüküm sürdüğü senelerdir. Zaten o zamanlarda hemen hemen her şey memleketimizde üretilmediği için dışarıdan geliyordu. İğneden ipliğe, su bardağından gaz lambasına, çatal kaşıktan yemek tabağına daha doğrususu akla ne gelirse bütün lüzumlu eşya. Bu sebeple bunları temin etmek çok güçleşti. Hatta memleketimizde üretilenler bile ortandan kalktı. El altından karaborsa ile gizli gizli satılır oldu. Hele gıdaya
1 Kemal Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, Ġstanbul 1996,s. 127. Ayrıca Çetin Yetkin, Türkiye’de Tek Parti Yönetimi 1930-1945, Ġstanbul 1983,s.250-254.
2 Bekir Koçlar, “Çok Partili Hayata GeçiĢ Döneminde Hükümet- Muhalefet ĠliĢkisi, Türkler, c.16,Ankara 2002,s.762.
3 Feroz Ahmad, Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi, (1945-1947), Ankara 1976,s.15
4 Stanford J.Shaw- Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, cilt.2,e yayınları, Ġstanbul 2006,s.474.
5 Kemal Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, Sosyal, Ekonomik, Kültürel Temeller, Ġstanbul 1967,s.83
dönük ihtiyaçların temini bir sorun halini aldı. Fırınlardan ekme almak önce kargaşaya sonra kavgaya dönüştü. Gücü yeten aldı, yetmeyen bakakaldı. Fırınlarından önünde, uzun kuyrukların oluşmasına ve zabıtanın müdahalesine rağmen yetersiz kalındı. Fırınlara ihtiyaçtan fazla un tahsisi yapıldığı halde ekmek yine bulunamıyordu. Bunun üzerine yurdun her yerinde ve Manisa’da da kişi başına karneyle ekmek satışı başladı.”6
Yukarıda dile getirilen nedenlerle çok partili hayata geçen Türkiye’de DP, siyasi tarihe dörtlü takrir olarak geçen Celal Bayar, Fuat Köprülü, Refik Koraltan, Adnan Menderes’ten oluĢan ekibin, 7 Ocak 1946 tarihinde parti programını ĠçiĢleri Bakanlığı’na sunması ile kurulmuĢtur.7 DP’ye kuruluĢ çalıĢmaları sırasında katılan, Dr. Cemal Tunca’8nın Ankara YeniĢehir’deki evi, Genel Merkez olarak kabul edilerek çalıĢmalara baĢlanmıĢtır.9 DP’nin kuruluĢu, geniĢ halk kitlelerinde olumlu bir yankı uyandırsa da halk, parti teĢkilatında görev alma konusunda, bir taraftan tek parti döneminin alıĢkanlığı diğer taraftan bir muhalefet partisinin kurulabileceğine olan itimatsızlık; Serbest Cumhuriyet Fırkası deneyiminin baĢarısızlıkla sonuçlanması gibi nedenlerle cesaret edememekteydi. Parti teĢkilatı yapmanın güçlüklerini, dönemin DP Ġstanbul Ġl BaĢkanı Kenan Öner Ģu Ģekilde anlatmaktadır: “Paramız yok, yerimiz yok, bizlerle çalışacak arkadaşımız yoktu. Tanıdığımız inandığımız herkese müracaat ederek hiç olmazsa ilçeler teşkilatını kurabilmek için bize insan tavsiye etmesini rica ediyorduk. Bazıları isim veriyor… bir kısmı buna bile cesaret edemiyordu.”10 Çünkü, halkın bir kısmı DP’yi Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın devamı olarak değerlendiriyordu.11 Kenan Öner’in tespitinin Manisa Vilayeti için de geçerli olduğunu söylemek mümkündür. Çünkü SCF’nin kurulması Manisa’da büyük bir yankı uyandırmıĢ ne var ki üç ay sonra yapılan belediye seçimlerinde yaĢanan olumsuz geliĢmeler, halkın çok partili hayata geçme konusunda bir hayal kırıklığına uğramasına neden olmuĢtu.12
DP’nin örgütlenmesinde, taĢra teĢkilatı dört kademeden meydana geliyordu: Ġl, Ġlçe, Bucak, Ocak. Bu kademelerin Ocak kongreleri 5, bucak ve ilçe kongreleri 7, il kongreleri 9’ar kiĢilik idare kurullarından oluĢuyordu.13 Manisa vilayetinde de partinin merkez ilçe teĢkilatından baĢka hemen her köyde ve mahallede ocak teĢkilatları kurulmuĢtu. Ocaklar seçim zamanlarında bir siyasi havaya bürünür, sair zamanlarda parti üye ve taraftarlarının toplandığı bir kahvehane havasında oluyordu. 14
6 H. Nusret Köklü, (Yayına Hazırlayan, Nejdet Bilgi) Ömrümün Kısa Öyküsü Manisa, Manisa Belediyesi Kültür Yayınları 4,Manisa 2008, s..42.
7 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler, (1859-1952), Ġstanbul 1952,s. 646.; Cem Eroğul, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, 2. Baskı, Ġmge Kitabevi, Ankara 1990,s. 12.
8 1946 Milletvekili Genel seçimlerinde Manisa milletvekili adayıdır.
9 Celal Bayar, Başvekilim Adnan Menderes, Derleyen Ġsmet Bozdağ, Tercüman Yay.,Ġstanbul 1986,s.30.
10 Cemil Kılıç, Demokrat Parti’nin Kuruluşu ve 1946 Seçimleri, Yıldız Teknik Üni. Sosyal Bilimler Ens, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ġstanbul 1995,s.43.
11 Taner Timur, Türkiye’de Çok Partili Siyasi Hayata Geçiş, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul 1991,s.9.
12 Bkz.Ömer KarakaĢ, Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Manisa Vilayetinde TeĢkilatlanması ve 1930 Belediye Seçimleri, www.historystudies.net., Volume 2, 3.sayı.,S.201-222.
13 Mustafa Albayrak, Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Ankara 2004., Samet Ağaoğlu, Demokrat partinin Doğuş ve Yükseliş Sebepleri, b.y.y., 1976, s.76.
14 (Yayına Hazırlayan, Nejdet Bilgi) H. Nusret Köklü, Ömrümün Kısa Öyküsü Manisa, Manisa Belediyesi Kültür Yayınları 4,Manisa 2008, s.62.
Demokrat Parti’nin Manisa Vilayetinde Teşkilatlanması (1946) 200 Demokrat Parti 01.02.1946 tarihinde ilk Ģubelerden birisini Samsunda açmıĢ ve Ġl BaĢkanlığına da emekli Albay Avni Özüdoğru seçilmiĢtir.15 DP’liler ilk Ģubenin Samsun’da kuruluĢunu- Atatürk’ün Milli Mücadele’yi baĢlattığı il olması sebebiyle- hayırlı bir iĢaret saymıĢlardır.16
Batı Anadolu illeri, DP’ nin Ankara, Ġstanbul gibi büyük Ģehirlerin dıĢında öncelikle teĢkilatlandığı yerleĢim yerleridir.17 Örneğin, DP Kütahya MüteĢebbis Heyeti 14 Mart 1946 tarihinde, 18 Balıkesir DP Vilayet MüteĢebbis Heyeti ise 23 Nisan 1946 tarihinde kurulmuĢtur.19 Batı Anadolu Bölgesi’ndeki illerde DP’nin teĢkilatlanma çalıĢmalarına hız veren olay, Celal Bayar’ın 7 ġubat 1946 tarihindeki Ġzmir gezisidir.20 Bayar’ın bu gezisinin, bir yandan Batı Anadolu halkının DP’ye olan katılımını arttırdığı diğer taraftan da halkta yeni partiye katılım konusunda bir coĢku yarattığı söylenebilir.
Ġlk aylarda yavaĢ geliĢen teĢkilatlanma çalıĢmaları gün geçtikçe büyük bir hız kazanmıĢtır. Bunun nedeni, Demokrat Parti örgütlenmesinde ne denli güçlükler olursa olsun, uygun toplumsal Ģartların mevcudiyetidir. Ġlaveten, DP’liler de örgütlenme çizgisini düzenli Ģekilde sürdürmeyi baĢarmıĢlardır. Bazı yerlerde CHP ilçe veya köy teĢkilatının tümden DP’ye geçtiği olmuĢ, CHP-DP arasında cereyan eden mahalli çekiĢmelerden dolayı, yer yer DP’ye toplu katılımlar olmuĢtur.21 Celal Bayar bir demecinde “Partimizin yurt içinde serpilip gelişmesi yolundaki çalışmalarımızdan bugüne kadar aldığımız netice bizi memnun etmiştir”22 demektedir. Bayar’ın ifadelerinden DP’nin iki ay gibi bir süre içerisindeki teĢkilatlanma çalıĢmalarından ve elde edilen sonuçlardan partilileri memnun olduğunu söyleyebiliriz.
Ülke genelinde DP, Mayıs 1946’da, 28 il merkezi, 106 ilçe ve 500 bucakta, parti teĢkilatını kurarak siyasi faaliyetlerine baĢlamıĢtır. 23 1946 Ocak’ından Haziran ayına kadar 40 il, 200’i aĢan ilçede,24 21 Temmuz 1946 milletvekili genel seçimlerine kadar da birçok köy ve bucaklardaki teĢkilatlanmasının yanında, 53 vilayet merkezinde ve 218 ilçe merkezinde teĢkilatı yapmıĢ bulunuyordu.25
DP’nin ülke genelinde teĢkilatlanmasının baĢarılı olduğundan bahsedebiliriz. Bu bağlamda, Ģunları da tespit etmek mümkündür: DP teĢkilatlanmasının baĢarılı olmasının sebeplerinden birisi halkın, yukarıda dile getirdiğimiz, karaborsacılık, pahalılık, fakirlikten kaynaklanan ekonomik arayıĢlar ise diğeri Türk halkının kendisini CHP’ye uzak hissetmesidir.
Çünkü bu yıllarda devlet erkanı, validen en küçük memura kadar CHP’li idi. Memur, halk partisinin tabii üyesi sayılıyordu. Tarafsız kalmak isteyen vali, kaymakam, emniyet ve
15 Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronojisi, (1945-1971), Bilgi Yayınevi, Ankara 1976,s.17.
16 Mahmut Goloğlu, Demokrasiye Geçiş, 1946-1950, Ġstanbul 1982, s.43.
17 Mete Tunçay, “Siyasal GeliĢmenin Evreleri,” Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, c.7., iletiĢim yay. s.1976.
18 Anadolu, 15 Mart 1946.
19 İzmir, 23 Nisan 1946
20 Vatan, 7 ġubat 1946; Tekin Erer, Türkiye’de Parti Kavgaları, Ġstanbul 1966,s.236.
21 Kılıç, a.g..t.,s.43;,Akşam, 28 Haziran 1946.
22 Cumhuriyet, 14.03.1946.
23 Vatan, 30 Nisan 1946.
24 Vatan, 27 Haziran 1946.
25 Hilmi Uran, Hatıralarım, Ankara 1959,s.449.
jandarma yetkililerini de üst makamlar baskı altına alıyorlardı.26 Dolayısıyla, devletin temsilcisi konumunda olan bürokrat, devlet erkanı CHP’li iken halk, büyük çoğunluğu itibari ile kendisini temsil edecek siyasi muhalif bir parti arıyordu. Yeni kurulan DP de halkın bu ihtiyaçlarını karĢılayacak bir görüntü veriyordu.
Diğer taraftan tek parti döneminde CHP’li olmayan geniĢ halk kesimleri, CHP yöneticileri tarafından “ kasketli, avamdan, Haso-Memo, zevzekler, baldırı çıplaklar” gibi sıfatlarla küçümseniyordu. Örneğin aynı zamanda, CHP’nin ildeki temsilcisi konumunda olan dönemin Samsun Valisi, 7 Ekim 1946 tarihli çekdiği Ģifre ile Celal Bayar’ın Samsun mitingine katılan Samsun halkını, “ekseri esnaf, boyacı, kadın ve çocuklardan mürekkep halk” olarak nitelendiriyordu.27 VatandaĢlar, CHP’nin bu resmi, küçümseyici ve soğuk yaklaĢımına karĢı kendini ifade edebileceği siyasi bir parti arıyor ve DP’ye sığınıyordu.
“3 Mart 1939 tarihi itibari ile CHP, Ağrı, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Elaziz, Hakkari, Mardin, MuĢ, Siirt, Tunceli, Urfa, Van, Parti teĢkilatı henüz kurulamamıĢtı. 1946’da Demokrat Parti kurulurken CumhurbaĢkanı Ġnönü, Bayar’a doğuda halkın kavgacı ve ateĢli olduğunu böylesi yerlerde partizanlığın milli birliği zedeleyeceğini söylemiĢ, bundan dolayı doğu illerinde Demokrat Parti TeĢkilatının kurulmamasını, kendilerinin de kurdukları CHP teĢkilatlarını kapatmaya hazır olduklarını eklemiĢ, ancak Bayar’dan olumlu bir cevap alamamıĢtı.”28
DP’nin hızlı bir Ģekilde teĢkilatlanmasındaki baĢka bir neden ise din ve inanç meselelerindeki kısıtlamalardan dolayı halkın karĢılaĢtığı sıkıntılara, DP’nin bazı çözümler getireceğini ima etmesidir.29 O yıllarda, konu baĢlığımız olan Manisa halkının da hükümetin din ve dini hayata karĢı olan tutumundan rahatsız olduğu söylemek yanlıĢ olmaz.30 Nitekim DP, 1950’de iktidara geldikten sonra gerçekleĢtirdiği ilk icraatlardan birisi o yıllarda Türkçe olarak okunan ezanın Arapça okunmasına izin vermesidir
CHP TeĢkilatı, DP teĢkilatlanmasının ilk günlerinde acaba nasıl bir siyasi tavır takınmıĢtır? Parti kurucularından Adnan Menderes DP’nin kuruluĢ günlerinde Halk Partisi’nden belirli ölçüde müsamaha görmelerine karĢın daha sonraki dönemde özellikle taĢrada, mahalli idarecilerin çeĢitli engellemeleri ile karĢılaĢtıklarını; bu durumu ilgili bakanlıklara ilettikleri halde sonuç alamadıklarını dile getirmiĢtir.31
21 Temmuz 1946 tarihinde milletvekili genel seçimlerine gelindiğinde, DP’nin teĢkilatlanmasının CHP tarafından görüntüsü ve algılanması Ģöyledir: CHP’nin karĢısında ciddi bir siyasi rakip olarak DP vardır. Ancak bütün vilayetler de tam olarak “ henüz teĢkilatını yapamamıĢ ve teĢkilat yaptım dediği bir kısım vilayetlerde de sadece müteĢebbis bir heyet bulundurabilerek o heyetin eline de ancak aza kaydına mahsus bir defter verebilmiĢti”32
26 Nazlı Ilıcak, 50. Yılında 27 Mayıs Yargılanıyor, Doğan Kitabevi, Ġstanbul 2010, s.188
27 Fahri Sakal, “ Tek Partinin VatandaĢları ve ÖtekileĢtirdikleri”, History Studies, Volume 1/1 2009, s.139.
28 Sakal, a.g.m.,s.139.
29 Albayrak,ag.e.,s.71.
30 Tezcan KaradanıĢman, 19.01.2012 tarihinde kendisi ile yapılan görüĢmeden.
31 ġerif Demir, Türk Siyasi Tarihinde Adnan Menderes, paraf yay.,Ġstanbul 2010,s.98
32 Uran, a.g.e., s.445.
Demokrat Parti’nin Manisa Vilayetinde Teşkilatlanması (1946) 202 Yukarıdaki tespiti dönemin CHP Genel Sekreteri yapmaktadır. Bu ifadelerden ima ile de olsa DP’nin alelacele ve panik halde teĢkilatlandığının yanı sıra “küçümseyici” bir üslup tercih edildiği anlaĢılmaktadır. Diğer taraftan, DP halktan her ne kadar büyük bir teveccüh ve hüsnü kabul görse de teĢkilatlanma konusunda “hükümetle organik bağı olan ve Halkevi aracılı ile halka ulaşabilen CHP’nin örgütü” ile boy ölçüşememişlerdir”.33 Bazı CHP’liler yeni partinin hemen kapatılmasını istedilerse de; Reisi Cumhur Ġsmet Ġnönü partinin örgütlenme hakkını savunmuĢtur.34
2.1. DP Manisa Merkez İlçe Teşkilatı’nın Kurulması
Manisa Ġl TeĢkilat Kuruculuğu görevini geçici olarak yürütecek olan Hüsnü Yaman, ġubat 1946’da Refik ġevket Ġnce ve Celal Bayar ile Manisa TeĢkilatı konusunda Ankara’da bazı müzakereleri yürütür. Yapılan görüĢmeler sonucunda Manisa’ya gelen Hüsnü Yaman eski arkadaĢı Fevzi Lütfü Karaosmanoğlu ile beraber, 7 Ocak 1946 tarihinde baĢlattıkları teĢkilat çalıĢmalarını, 10 Ocak 1946 tarihinde tamamlarlar. Neticede, DP Manisa Merkez TeĢkilatı resmi olarak 10 Ocak 1946 tarihinde kurulmuĢ olup35, DP’nin Ege’deki ilk teĢkilatı Manisa’da teĢekkül etmiĢ olur. Hüsnü Yaman ve Fevzi Lütfü Karaosmanoğlu’na parti mührünü, Ġzmir gezisine devam ederken uğradığı Manisa’da Celal Bayar takdim etmiĢtir. TeĢkilat baĢkanlığını Fevzi Lütfü Karaosmanoğlu üstlenir.36 Bu tarihten itibaren, bu iki isim DP’nin Manisa’daki çalıĢmalarında ön plana çıkacaklardır.
DP’nin Manisa TeĢkilatı her ne kadar ġubat37 ayı içerisinde çalıĢmalarına baĢlasa da MüteĢebbis Heyet’in kuruluĢu için Nisan ayı beklenecektir. DP Manisa MüteĢebbis Heyeti 2 Nisan 1946 tarihinde Fevzi Lütfü Karaosmanoğlu tarafından oluĢturulmuĢtur.38 Parti TeĢkilatı’nın açılıĢına, ileriki tarihlerde DP ilçe teĢkilatlarını oluĢturacak olan AlaĢehir, Salihli, Akhisar, Kırkağaç ilçeleri Muhtemel DP MüteĢebbis Heyetleri de katılmıĢlardır. Ayrıca, açılıĢta, Partinin Genel Kurul üyelerinden baĢta Adnan Menderes olmak üzere Refik ġevket Ġnce, Dr. Cemal Tunca ve Ġl Heyeti Üyelerinden Hüsnü Yaman ve Fevzi Lütfü Karaosmanoğlu hazır bulunmuĢlardır. “AkĢam partililer onuruna bir yemek verilmiĢ, yemekte, CHP il baĢkanı B. Kenan Bey, CHP’lilerden Abbas Karaosmanoğlu, Ziya ve B.Sabri Beyler de yemeğe katılmıĢlardır.”39
CHP Manisa Ġl TeĢkilat üyelerinin de açılıĢa ve yemeğe katılması Ģunu gösterir ki,
“DP’nin kuruluĢunun ilk günlerinde iki parti arasındaki iliĢkiler iyi bir seviyededir. Her iki parti arasında herhangi bir gerginlik emaresine rastlanılmamaktadır.”40 Bir müddet sonra halkın, DP’ye karĢı olan yakın alakası, CHP mensuplarını rahatsız eder ve bundan dolayı iki parti arasındaki iliĢkiler bozulur.41 Ġki parti arasındaki gerginlikler o derece artar ki Manisa
33 Shaw, J-, Ezel Kural, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Ġstanbul 2006, , c.II, s.474.
34 Shaw, a.g.e.s.474.
35 BCA,CHPK, 490.01.847.351.2-3.
36 Anadolu, 7 ġubat 1946; Tekin Erer, Türkiye’de Parti Kavgaları, Ġstanbul 1966,s.236.
37TaĢkın Tuna, Adnan Menderes’in Günlüğü, 5 Baskı, Ġstanbul 2010,s.19.
38 Metin Toker, Tek Partiden, Çok Partiye (1944-1950), 2. Baskı, Ġstanbul 1990, s. 89.
39 Yeni Asır, 3 Nisan 1946
40 Demir,a.g.e.,s.91.
41 Feroz Ahmad, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), Ġstanbul 1994, s.28
ilinin de içinde yer aldığı Batı Anadolu Bölgesi’nde iki partinin taraftarları kahvehanelerini bile ayırırlar ve yer yer birbirlerine düĢman gözüyle bakmaya baĢlarlar. “Halk arasında birbiriyle selamı sabahı kesenler çoktur. Bu durum, camilerin ayrılmasına kadar gider”.42
DP’nin Manisa Vilayetinde teĢkilatlanmasından yaklaĢık üç ay sonra bütün yurtta milletvekili genel seçimleri yapılmıĢ, seçim sürecinde, iki parti arasında bazı gerginlikler yaĢanmıĢtır. Bu bağlamda, Manisa’da, DP’nin teĢkilatlanmaya baĢladığı ilk günlerde iki parti üyeleri arasında demokratik nezaket kurallarının iĢlediği anlaĢılmaktadır.
Ancak, DP’nin kuruluĢundan üç ay sonra çok hızlı bir Ģekilde teĢkilatlanması CHP’nin beklemediği bir durumdur. Bundan dolayı da baĢlangıçta siyasi nezakete dayanan iliĢkiler kısa zamanda sert bir muhalefete yerini bırakır. Partinin kurucularından Adnan Menderes bunun sebebini Ģu Ģekilde değerlendirir. “ Anlaşılıyor ki Halk Partisinin (DP’ye) karşı kuruluş zamanındaki oldukça yumuşak ve tahammüllü hareketi partimizin hükümet ve iktidar partisi karşısında bir türlü yetişemeyeceği, inkişaf edemeyeceği ve kuvvetlenemeyeceği kanaatinden gelmekte imiş.43
DP Manisa Merkez Ġlçe Parti Binası olarak o dönemde merkezi bir mahal seçilir.
Günümüzde bu bina, Manisa Valilik binasının doğusunda, Atatürk Bulvarı, Yağcılar Sokağında yer almaktadır. Cumhuriyet döneminde inĢa edilmiĢ olup, o dönemde iki katlı bir iĢ yerinin zemin katıdır. 44
2.2. DP’nin Merkeze Bağlı İlçelerde Teşkilatlanması
Merkez teĢkilatının kurulmasında sonra DP, 1946 senesinde ġubat ayından aynı senenin Haziran ayına kadar teĢkilatlanma çalıĢmalarını vilayetin genelinde sürdürmüĢtür.
Ġlçelerin teĢkilatlanması aĢağıdaki gibidir.
Akhisar: 10. 02. 1946 tarihinde kurulmuĢtur.45
Alaşehir: TeĢkilatlanma çalıĢmaları resmi olarak 1 Mart 1946 tarihinde baĢlamıĢsa da46 30 Mayıs 1946 tarihinde Dr. Hamdi ÇoĢkun’un baĢkanlığında, Sudi Mıhçıoğlu, (Eczacı- Tüccar) Bekir Türkmen, (Tüccar), Ali Basmacıoğlu,( Terzi) Tahir adlı üyelerden oluĢmuĢtur.47 20 Haziran 1946 tarihi itibari ile de AlaĢehir’in 60 köyünde Bucak TeĢkilatı kurulmuĢ görünmektedir. 48
Demirci: 3 Mart 1946’da Demirci DP TeĢebbüs Heyeti OluĢturulmaya baĢlanmıĢ ve 7 Mart’ta Manisa TeĢebbüs Heyeti’ne durum bildirilmiĢtir. 10 Mart 1946 tarihinde Anadolu
42 Metin Toker, Demokrasimizin İsmet Paşalı Yılları 1944-1973, Tek Partiden Çok Partiye 1944-1950, Bilgi Yayınevi, Ankara 1990. s.94-95.
43 YaĢar Özüçetin, “Demokrasiye GeçiĢ, Demokrat Partinin KuruluĢu, 1946 seçimleri”, Türkler, c.16., Yeni Türkiye yay. Ankara 2002,s.769
44 Köklü, a.g.e., s.62.; Ayrıca, Tezcan KardanıĢman’da DP Merkez Ġlçe TeĢkilat BaĢkanlığı olarak bu binanın kullanıldığını kabul eder. (19.01.2012 tarihinde yapılan görüĢmeden)
45 BCA,CHPK, 490.01.847.351.2-3.
46 BCA ,CHPK , 490.01.847.351.2-3.
47 İzmir, 30 Mayıs 1946; Erer, a.g.e.,s. 238.
48 İzmir, 20 Haziran 1946.
Demokrat Parti’nin Manisa Vilayetinde Teşkilatlanması (1946) 204 Ajansı’nın bültenlerinde Demirci DP TeĢebbüs Heyeti’nin oluĢturulduğu haber olarak geçmiĢtir.49
Gördes: DP’nin kurulmasıyla tüm ülkede olduğu gibi Gördes’te de siyasal yaĢam hareketlenmiĢtir. DP’nin Gördes örgütü Halil Zeybek ve Hayri Büke önderliğinde kurulmuĢtur ve kısa zamanda köylere kadar yayılmıĢtır.50
Kırkağaç: Kırkağaç teĢkilatı, Muzaffer Doğancıoğlu’nun baĢkanlığında, 27.03.1946 tarihinde kurulmuĢtur. Aynı gün, DP ilçe baĢkanı Muzaffer Bey, Gelenbe Bucağına ve Bakır Köyü’ne de gitmiĢ ve bu iki yerleĢim yerinin teĢkilatlarının oluĢturulmasına yardım etmiĢtir 51
Kula: Kula teĢkilatı 2 Mart 1946 tarihinde kurulmuĢtur.52
Salihli: Demokrat Parti Salihli Ġlçesi MüteĢebbis Heyeti, 16 ġubat 1946 tarihinde, Samet Sengezer’in baĢkanlığında oluĢturulmuĢtur.53 Salihli Ġlçe TeĢkilatı, diğer Manisa Ġlçelerine nazaran oldukça erken tarihlerde tesis etmiĢtir.
Saruhanlı: 1918 yılında 150 haneli bir köy olan Saruhanlı ilçesi 1945 yılında Bucak TeĢkilatı kurulmuĢtur. 1959 senesinde de ilçe halini almıĢtır. 1946’da DP Saruhanlı Bucak TeĢkilatı, Hakkı Altınoğlu’nun baĢkanlığında Mahmut Kaban, Mustafa Aslan, Rıza Öcal, Mehmet Temel, Tahir Derin adlı vatandaĢlardan oluĢmuĢtur. 54
Soma: DP’ Soma TeĢkilatı 19.06.1946 tarihinde kurulmuĢtur. AçılıĢta, MüteĢebbis Heyet baĢkanı, Mustafa Bizden, demokrasinin faydaları konusunda bir konuĢma yapmıĢtır. 55 AçılıĢa, MüteĢebbis Heyet Üyeleri, Kazım Uzbek, Fikri Ahmet Körpe, (Terzi) Mustafa Bilen, (Terzi) Halil Sümer, (Tüccar) Mustafa Tunalı, (Kunduracı) Ahmet Keskin, (Çiftçi) Niyazi Ekinci de katılmıĢlardır.56.
Turgutlu: DP Manisa ġubesi üyesi milletvekili Hüsnü Yaman’ın da katılımıyla 10 Mayıs 1946 tarihinde gerçekleĢtirilmiĢtir. MüteĢebbis Heyet BaĢkanlığı’na Mustafa Moralı tayin edilmiĢ Moralı, partinin program ve nizamnamesini halka açıklamıĢtır. Bir gazetenin verdiği bilgiye göre, açılıĢa 1000’den fazla insan katılmıĢtır.57
2.3. DP’nin Bucak, Köy ve Mahallelerde Teşkilatlanması
DP, kısa süre içerisinde halktan da gelen talep doğrultusunda bucaklar ( beldeler) , köyler ve mahallelerde de teĢkilatlanmaya çalıĢıyordu. Bucak ve ocak teĢkilatları partinin en
49 BCA,CHPK, 490.01.847.351.2-3.; Celal Metin, “Çok Partili Siyasi Hayata GeçiĢ Döneminde Demirci’de Siyasal YaĢam: Bir Sözlü Tarih ÇalıĢması”, Kök Araştırmalar, c.3, sayı, 1., ( Bahar 2001),s. 32.
50 Feridun Bayram, Geçmişten Geleceğe Gördes, Gördesliler Derneği Yayınları, Ġzmir 2008,s. 71- 72.
51 Anadolu,17.03.1946.
52 BCA,CHPK, 490.01.847.351.2-3.; Vatan, 1 Mart 1946
53 Anadolu, 16 ġubat 1946.
54 İzmir, 10 Mayıs 1946.
55 İzmir, 24 Haziran 1946.
56 Vatan, 17 Haziran 1946
57 İzmir, 10 Mayıs 1946
küçük birimleri idi. Bu birimlerle bir taraftan merkeze en uzak mahallerde bulan vatandaĢa, seçmene ulaĢılabilirken diğer taraftan bu birimler vasıtasıyla “bir partinin içinde yer almanın ne demek olduğu; partili olmanın sorumlulukları üyelere öğretiliyordu. Bu siyasi eğitim ocaklarının sonraki dönemlerde ortadan kalkması Türk siyasetinin bunalıma girme nedeni olarak değerlendirilebilir. Çünkü o dönemde birer siyaset okulu görevini ifa eden bu ocaklar da “partililer, devlet ve ülke meselesi üzerine, bunların çözümü ile ilgili olarak orada eğitilirdi.”58
DP Manisa Vilayeti’nde sadece merkezde ve ilçelerde değil aynı zamanda belde, köy ve mahallerde de hızlı bir Ģekilde teĢkilatlanmıĢtır. Yerel basından edinilen bilgiler çerçevesinde, DP’nin Manisa vilayetinde aĢağıdaki bucaklarda teĢkilatlandığı anlaĢılmaktadır.
Akhisar Marmara Bucağı MüteĢebbis Heyeti 1946 yılı Haziran ayında teĢkilatlanırken heyet üyeleri Ģu kiĢilerden oluĢmuĢtur: Mehmet Değirmencioğlu, Mustafa Turan, Ahmet Büke, Hüsnü Türkmen59 Yine Turgutlu’ya bağlı Ahmetli Bucağı da Cemil Kaya baĢkanlığında kurulmuĢtur.60HalitpaĢa Bucağı, Orhan Karaosmanoğlu (Çiftçi) baĢkanlığında 61 kurulmuĢtur.
Manisa merkeze bağlı Muradiye Beldesinde DP Bucak TeĢkilatı 21 Nisan 1946 tarihinde kurulmuĢtur. AçılıĢ günü, Manisa Merkez Ġlçe DP Ġdare Kurulu üyelerinden, Abdülkadir Atabay, ġükrü Eğin, Hilmi Veralöz, Galip Tosun Muradiye’ye gelmiĢler, Bucağın açılıĢında onlar da hazır bulunmuĢlardır. Muradiye Beldesi DP MüteĢebis Ġdare Heyeti aĢağıdaki kiĢilerden oluĢmuĢtur: Ethem ÖztaĢ, Ömer AltuntaĢ, Sait Çoban, Zeki MenteĢ, Hikmet Uncu, Gani Cura, Nazmi Akçasoy. DP Muradiye Ġdare Heyeti daha sonra Bucak müdürü ve Karakol komutanını ziyaret ederek, onlara DP’nin kimlerde teĢekkül ettiğini gösterir bir liste vermiĢlerdir. Aynı gün Bucak müdürü Nazmi Görgün ve karakol komutanı yeni parti binasına iade-i ziyarette bulunmuĢlardır. CHP Muradiye Bucak baĢkanı Hasan Hiçyılmaz, Ġdare Heyetinden Besim Önder, Kadir Duygulu Ġbrahim Sevil ve Köy muhtarı ġevki Devrim de bu resmi ziyarete katılmıĢlardır. 62
DP’nin ülke genelinde teĢkilatlanmasının devam ettiği günlerde belediye seçimleri yapılmıĢtır. 26 Mayıs 1946 tarihinde yapılan bu seçimlere DP de bazı illerde katılmıĢtır.63 Manisa da bu illerden birisidir. DP’nin bu seçimler arefesinde ve sonrasında Manisa merkez köylerinde ve ilçelere bağlı köylerde teĢkilatlanmaya devam etmiĢtir.
Elde edilen verilen ıĢığında Manisa merkeze bağlı Bazı köylerin teĢkilatlanması Ģu Ģekildedir: Çobanisa Köyünde Mehmet Karaaslan (çiftçi), baĢkanlığında müteĢebbis heyetlerini kurmuĢlardır.64 Tilkiköy Tevfik Gökçen (çiftçi) baĢkanlığında, Tekeller Köyü, ġükrü Yağsın,( çiftçi) baĢkanlığında; Karaoğlanlı: M. Ali Üstünkaya (Çiftçi baĢkanlığında), Ġshakçelebi: Halil Diri, TirkeĢ Köyü; Sabri ġenkal (Çiftçi),Belen Köyü , Mustafa YumuĢak
58 Demokratlar Kulübü Yayınları, Türkiye’de Demokrasinin Gelişmesi ve Sorunları “Demokrat Parti ve Sonrası”, Ankara 1997,s.49.
59 İzmir, 16 Haziran 1946
60 İzmir, 26 Haziran 1946.
61 İzmir, 29 Mayıs 1946
62 İzmir, 22 Nisan 1946.
63 Süleyman Ġnan, Muhalefetin İstemediği İlk Erken Seçim: 1946 Belediye Seçimleri, ÇağdaĢ Yerel Yönetimler, c.13, sayı., 1 Ocak 2004,s.61.
64 İzmir, 29 Mayıs 1946
Demokrat Parti’nin Manisa Vilayetinde Teşkilatlanması (1946) 206 (Çiftçi), Eğri Köy, Mustafa Özmen(Çiftçi) baĢkanlıklarında teĢkilatlanmıĢlardır. Çetmi Muradiye, HurĢit BaĢkanlığında, Geri Köy, Hasan Babacan (Çiftçi) 65
Akgedik Köyü, Ahmet Erdoğan, baĢkanlığında, Ali HoĢgeçen, Veli Ünal, Halil Uludağ, Yusuf Borla, Battal Ulukan adlı Ģahıslar tarafında kurulurken,
Yağcılar Köyü, Mehmet Uyanık baĢkanlığında Ali Türkyılmaz, Ali Yenen, M. Emin Yağcılar, Hasan Erçetin, Mustafa Uyanık, Hüseyin Sarı tarafından kurulmuĢtur. Hırıkırı Köyü’nde Osman Arman baĢkanlığında Osman Hayer, Emin Kostak, Ahmet Sarısu, Emin Göçen,
Koyuncu Köyü, SatılmıĢ Önder baĢkanlığında, Sami Sevim, Mehmet Yüzmez, Ali Kara, Halil Akça, Ġbrahim Atılgan, Mustafa Karaca, ( çiftçi),Çakmaklı Köyü, Mehmet Ali Çelikoğlu, baĢkanlığında Hüseyin Sarıcan, Mehmet Çetin, Mahmut Ünal, Ġsa KırbaĢ, ( Çiftçi)
Kemiklidere Köyü, SatılmıĢ Akdeniz’in baĢkanlığında Mansur Türetgen, Süleyman Atlas, Ġsmail Bayrat, Hüsamettin Cankart, Recep Güven, Kemal Yıldız (Tümü Çiftçi) adlı Ģahıslar tarafından kurulmuĢtur.66
Hacıhaliller Köyü MüteĢebbis Heyeti: ġerafettin Yaman’ın (Müteaahit) baĢkanlığında, Ahmet Eren, (çiftçi) Adem Ülker,( Çiftçi) Mustafa Boran, (çiftçi) Mevlüt Ülker, (çiftçi) Lütfü Çiftçikal (kahveci) 67 ve ayrıca Nuri Ok, Ahmet Harputlu bu heyete sonra katılmıĢlardır.
Horozköy MüteĢebbis Heyeti: Ragıp Kumruları’n baĢkanlığında (çiftçi) Nazmi önal, (çiftçi) Musatafa Baltutan, (çiftçi) Tahvil Özenler (çiftçi), Nabi Akın ( Çiftçi) , Musatafa KarakaĢ (Bakkal), Mustafa Ġnal’dan (kasap) müteĢekkildir.68
DP sadece Manisa merkez köylerinde değil, aynı zamanda ilçelere bağlı köylerde de süratli bir Ģekilde teĢkilatlanmıĢ, teĢkilatlanma çalıĢmalarını 21 Temmuz 1946 Milletvekili Genel seçimlerinden önce tamamlamıĢtır.
Örneğin Salihli’nin aĢağıda belirtilen köylerinde D.P’nin bahsettiğimiz seçimlerden önce teĢkilatlandığını görüyoruz:
Kale Köyü: Mehmet Akar (çiftçi) Donbaylı: Mehmet Özer (çiftçi) Bahçecik: HokgeĢ Çoban (çiftçi) Yılmaz: Mustafa Cengiz (çiftçi) Durasallı: Mustafa Yener (çiftçi) Hasalan Köyü: Mehmet Demir (çiftçi) Taytan Köyü: Mehmet Eryılmaz (çiftçi) Mersindere: Hamza Sapmaz69 (çiftçi)
65 İzmir, 7 Haziran 1946
66 Yeni Asır, 1 Haziran 1946.
67 İzmir, 31 Mayıs 1946
68Mustafa KARAKAġ ile 18.06.2011 tarihinde AĢağı Çobanisa Beldesin’de gerçekleĢtirilen görüĢmeden.
Kemer Damları: Kamil Özçelik (çiftçi) Caferbey Köyü: Mehmet ġahin (çiftçi) KarayahĢi: Mehmet Ünal (Çiftçi) Çayköy: hasan Tezcan, (çiftçi) Poyrazdamları: Hasan Çolak (çiftçi) Allahdeyen: Sami Özdemir (çiftçi) Eldelek: RaĢit ġen çiftçi)
Pazarköy: Halit Tepe tarafında Köy Ocakları kurulmuĢtur.70
Haziran ayında Turgutlu’ya bağlı Ġzzettin Musacalı, Çepni BektaĢ, Irlamaz, AvĢar ve Dalbahçe köylerinde müteĢebbis Heyetler teĢekkül etmiĢtir.71
DP’nin köylerde Köy ocakları vasıtasıyla teĢkilatlanırken mahalellerde mahalle ocakları Ģeklinde teĢkilatlanmıĢtır. Yerel basın kaynaklarında yayınlanan haberlere göre DP, Manisa merkezde aĢağıdaki mahallelerde örgütlenmiĢtir.
Manisa merkez Yeni Cami Ocak MüteĢebbis Heyeti Demirci ġefik Akyürek baĢkanlığında,
Peker Mahallesi, Ġbrahim Türkdemir baĢkanlığında oluĢturulmuĢtur.72
Necati Bey Mahallesi MüteĢebbis Heyeti, Bağcı Muvaffak Adanalı’nın baĢkanlığında, Ahmet Ekici (çiftci), Kemal Özyiğit (çiftçi) , Hüseyin Yar (çiftçi), Ahmet YetiĢtiden ( çiftçi) adlı vatandaĢlardan oluĢmuĢtur.
Aleybey Mahallesi: Tahir Kuzey baĢkanlığında ( çiftçi), Recep Fereç (çiftçi), Mehmet Girginoğlu, (çiftçi), Sabri Özbilgiç, (çiftçi), Ġsmail DuruĢlu (tacir), Ġbrahim Ġyi (tacir),, Zeynullah Bora (tacir) adlı vatandaĢlardan oluĢmuĢtur.73
AlaĢehir, Sakarya Mahalle Ocağı MüteĢebbis Heyeti, Ģu kiĢilerden teĢekkül etmiĢtir:
RaĢit Avel, Ġsmail Omuroğlu, Ġbrahim Onaral, Yenice Mahallesi, ġevket Alaket, Kemal Türkmenoğlu, Mustafa, Soğuksu Mahallesinden Mehmet Saraç, Rafet Tunasal, Hakkı Tireli 74
Akhisar Ġlçesi Mahalle TeĢkilatı da Ģu Ģekildedir:
Ragıp Bey Mahallesi: Ġzzet Bey, Özkeresteci, ġevket Özvurucu, Salim Salih Aker, Adnan Karaosmanoğlu,
ReĢat Bey Mahallesi: Ġbrahim Baykan, Ġbrahim AvĢan, Ömer Aker, Halil Kırman, Kethüda Mah. Ġzzet Mumcu, Ahmet KöĢklü, Cemal Ertaylan,
69 İzmir, 29 Haziran 1946.
70 İzmir, 23 Haziran 1946
71 İzmir, 26 Haziran 1946.
72 İzmir, 29 Mayıs 1946
73 İzmir, 9 Mayıs 1946.
74 İzmir, 24 Haziran 1946.
Demokrat Parti’nin Manisa Vilayetinde Teşkilatlanması (1946) 208 Camii Kebir Mahallesi: Tevfik Oktay, Hayri Kan, EĢref Titizcan, Ali Kuralı, Hasan ġakrak,
Efendi Mahallesi: Ġsmail Peynirci, Hüseyin EriĢen, Bekir Çoktitiz, Halil Ġbrahim Sarı, Hasan Hoca Mah. Mustafa Nazmi Yaka, Fevzi Tütüncü, Mehmet Ahlat, Süleyman Öney, Nihat Özdamar, Orkan Hazimoğlu,
Hacı Ġshak Mahallesi: Hıfzı ġener, Hüseyin Yorulmaz, Ali Boylu, Ahmet Raci Tokuç, Ali Cemal Tokuçoğlu,
ġeyhisa Mahallesi: Kemal Saydam, Ali Yücel, Fehmi Çivici, Hüsnü Ahlat, Ġbrahim Tarım, Mehmet Tunçay, PaĢa Mahallesi: Burhan Demirel, Sabri Rodop, Sabri Özaydın, Ahmet Kantarcıoğlundan MüteĢekkildir.75
Turgutlu kazasında semt ocakları da açılmıĢtır. 9 semte ayrılan ilçede bazı semt ocakları ve kurucularını isimleri Ģöyledir:
Yiğitler Albayrak Semt Ocağı: Mehmet Gözpınar, Yıldırım Semt Ocağı: Ali Eronat,
ġehirler Semt Ocağı: Eyyüp Tenekeci baĢkanlıkalrında kurulmuĢtur.76
Ayrıca, Yılmazlar, Acarlar, ve Altay mahalleri birleĢerek bir Semt Ocağı kurulmuĢtur:
üyeleri Ģu kiĢilerden oluĢmuĢtur: Bekir Mercan: (Ekmekçi), Ali Günay ( (Emekli Bankacı) ,Ahmet Yıldız ( terzi), Sadri Çölova (çiftçi),Selim Moralıgil ( rençber), Veli Bolova (berber) Hasan Istık ( Kantarcı), Ġbrahim Göden ( Kavaf) , Cemal HoĢgeneveli ( simsar), RüĢtü Fırat (kunduracı)77
3.Sonuç
Sonuç olarak DP’nin Manisa Vilayetinde TeĢkilatlanması ile ilgili olarak Ģu tespitleri yapmamız mümkündür:
Elde ettiğimiz veriler ıĢığında Demokrat Parti, 21 Temmuz 1946 tarihinde yapılan milletvekili genel seçimlerinden önce Manisa merkez baĢta olmak üzere Salihli, Akhisar, AlaĢehir, Kula, Demirci, Kırkağaç, Turgutlu, EĢme, Gördes, Soma ilçelerinde teĢkilatlanma çalıĢmasını tamamlamıĢtır.
1946 Ocak ayının ikinci yarsında baĢlayan teĢkilatlanma çalıĢmaları Milletvekili Genel Seçimleri hemen öncesine kadar sürmüĢtür. 3- 4 ay gibi kısa bir süre içerisinde Manisa merkezde, ilçelerde,, belde, kasaba ve köylerde teĢkilatlanma çalıĢmalarının yoğun bir Ģekilde sürdüğü anlaĢılmaktadır.
Fevzi Lütfü Karaosmanoğlu ve Hüsnü Yaman gibi DP’nin Manisa Vilayeti teĢkilatını kurmak için merkezce görevlendirilen Ģahıslar zaten siyasi hayatın içinde olan politikacılardır.
Onların tecrübeli siyasiler olması muhtemelen teĢkilatlanma iĢlerini kolaylaĢtırmıĢtır.
75 İzmir, 16 Haziran 1946
76 İzmir, 26 Haziran 1946.
77 İzmir, 13 Haziran 1946.
Ayrıca merkezde ve merkeze bağlı ilçelerde, esnaf, tüccar, çiftçi gibi hemen her sınıftan vatandaĢ partiye üye olurken buna karĢılık asker, bürokrat- memur sınıfından vatandaĢların görev almadığı anlaĢılmaktadır. En azından elde ettiğimiz veriler ıĢığında bunu söyleyebiliriz. Köylerde DP’ye üye olarak katılan vatandaĢlardan çiftlikle uğraĢanlar olduğu gibi amele (iĢci) olarak da çalıĢanlar vardır.
Ayrıca partiye olan katılımın coĢkulu ve tabandan geldiğini de vurgulamak gerekir. Bu tespiti, Manisa’lı tarih-kültür araĢtırmacısı olan Tezcan KaradanıĢman da Ģu cümlelerle doğrulamaktadır. “D.P Manisa’da bir tufan gibi patlamıştır. CHP Manisa teşkilatın dönemin halkın elit insanlarından oluşurken, Demokrat parti Müteşebbis Heyetleri genellikle çitçilerden ve esnaftan oluşmuştur. Mahallelerden köylere varıncaya kadar çok hızlı bir şekilde DP teşkilatlanması, halkın bu partiye karşı olan teveccühünü göstermektedir. Manisa DP Parti teşkilatı çoğunlukla esnaf ve çiftçilerden oluşmuştur. Bunun sebebi de DP’nin o zamana kadar siyasi irade tarafından ihmal edilmiş olan çiftçi ve esnaf kesimine destek, refah ve kalkınma sözü vermesidir.
Yukarıda da kısmen değinildiği gibi, CHP, DP’nin teĢkilatlanmaya baĢladığı ilk günlerdeki, “dostane muhalefet” anlayıĢını” halkın DP’ye karĢı olan aĢırı teveccühü karĢısında bir müddet sonra terk edecektir. Hatta yer yer baskı altına alarak, DP müteĢebbis heyetlerini istifaya zorlayacak, tam olarak teĢkilatlanmasına fırsat bulmadan 21 Temmuz 1946 milletvekilleri seçimlerine gidecektir. TeĢkilatlanma sırasında yapılan bu baskılar, Kaymakam, vali, idare amiri gibi devlet görevlileri tarafından gerçekleĢtirilecektir. Manisa vilayeti de bu durumdan istisna değildir. Örneğin, Manisa EĢme Kazasında yaĢanan bir olayı yerel bir gazete Ģu Ģekilde vermektedir “Eşme kazsındaki idare amirleri bir koalisyon kurarak DP Müteşebbis Heyeti azalarını istifaya mecbur bırakmışlardır. Kaymakamın görevlendirdiği, Kaymakam Özel Kalem Müdürü, jandarmalarla beraber DP üyeleri ile teker teker konuşarak, ima yolu ile tehdit etmiş, sindirmiş ve onları korkutmuştur. Bu meselenin doğruluğunu araştırmak için DP Manisa Merkez Heyetince görevlendirilen ve Eşme’ye giden bir parti görevlisi, kaymakamla, jandarma ve diğer resmi makamlara konu ile ilgili bilgi almak istedi ise de kazada başvuracak hiçbir bitaraf makam bulamadığı için, konu hakkında valiyi, İç işleri Bakanlığını ve DP merkezini haberdar etmiştir. Manisa DP merkez üyelerinden ı Hüsnü Yaman, hadiseye tamamiyle vakıfım, şebekeyi kanun yolu ile dağıtmaya çalışacağız” dese de sonuçta önlem olarak bir Ģey yapılamamıĢ ve EĢme DP MüteĢebbis Heyeti istifa etmiĢtir. Bu tür giriĢimlerden anlaĢıldığı kadarı ile DP, CHP’nin memurlar vasıtasıyla yaptığı baskı sonucu paniğe kapılmıĢ, seçimlere yetiĢme telaĢıyla, acele teĢkilatlanmıĢ çok da rahat örgütlenememiĢtir. Bir değerlendirmeye göre CHP, 1946 milletvekili genel seçimlerini bu sayede kazanmıĢtır.
DP’nin Manisa vilayetindeki teĢkilatlanmasın baĢarılı olduğunu söyleyebilirz. Esasen DP’nin bu denli hızlı bir Ģekilde teĢkilatlanması, CHP’nin çok da beklediği bir durum değildir.
Bununla beraber, CHP’de hem kendi parti tabanına çeki düzen vermek hem de DP’nin teĢkilatlanmasını kontrol etmek için bir takım önlemler almıĢtır. Örneğin kendi parti tabanı açısından ülkeyi 23 bölgeye ayırmıĢ, her bölgeye parti müfettiĢleri tayin etmiĢtir. Manisa’ya da Dr. Hüseyin Hulki Cura CHP müfettiĢti olarak atanmıĢtır.
Demokrat Parti’nin Manisa Vilayetinde Teşkilatlanması (1946) 210
KAYNAKÇA
ARŞİV KAYNAKLARI Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi BCA,CHPK, 490.01.847.351.2-3.
TETKİK ESERLER 1.Kitaplar
AHMAD, Feroz, Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi, (1945-1947), Ankara 1976.
AHMAD, Feroz Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), Ġstanbul 1994.
AHMAD, Feroz ve Bedia Turgay, Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronojisi, (1945-1971), Bilgi Yayınevi, Ankara 1976.
BAYAR,Celal, Başvekilim Adnan Menderes, Derleyen Ġsmet Bozdağ, Tercüman Yay., Ġstanbul 1986.
BAYRAM, Feridun, Geçmişten Geleceğe Gördes, Gördesliler Derneği Yayınları, Ġzmir 2008.
DEMĠR, ġerif, Türk Siyasi Tarihinde Adnan Menderes, paraf yay.,Ġstanbul 2010.
EROĞUL, Cem, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, 2. Baskı, Ġmge Kitabevi, Ankara 1990.
GOLOĞLU, Mahmut, Demokrasiye Geçiş, 1946-1950, Ġstanbul 1982.
KARPAT, Kemal, Türk Demokrasi Tarihi, ( Sosyal, Ekonomik, Kültürel Temeller), Ġstanbul 1967.
KARPAT, Kemal, Türk Demokrasi Tarihi, Ġstanbul 1996.
KÖKLÜ, H. Nusret, (Yayına Hazırlayan, Nejdet Bilgi), Ömrümün Kısa Öyküsü Manisa, Manisa Belediyesi Kültür Yayınları 4,Manisa 2008.
SHAW, Stanford, SHAW, Ezel Kural, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, cilt.2,e yayınları, Ġstanbul 2006.
TOKER, Metin, Demokrasimizin İsmet Paşalı Yılları 1944-1973, Tek Partiden Çok Partiye 1944-1950, Bilgi Yayınevi, Ankara 1990.
TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler, (1859-1952), Ġstanbul 1952.
TANER, Timur, Türkiye’de Çok Partili Siyasi Hayata Geçiş, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul 1991.
URAN, Hilmi, Hatıralarım, Ankara 1959.
YETKĠN, Çetin, Türkiye’de Tek Parti Yönetimi 1930-1945, Ġstanbul 1983.
2.Makaleler
AHMAD, Feroz, “Demokrasiye Ġlk Adım”, Cumhuriyet Ansiklopedisi 1923-2000, c.1.
ĠNAN, Süleyman, Muhalefetin İstemediği İlk Erken Seçim: 1946 Belediye Seçimleri, ÇağdaĢ Yerel Yönetimler, cilt: 13, sayı: 1 Ocak 2004.
KOÇLAR, Bekir, “Çok Partili Hayata GeçiĢ Döneminde Hükümet- Muhalefet ĠliĢkisi, Türkler, c.16,Ankara 2002.
METĠN, Celal, “Çok Partili Siyasi Hayata GeçiĢ Döneminde Demirci’de Siyasal YaĢam: Bir Sözlü Tarih ÇalıĢması”, Kök Araştırmalar, Cilt: 3, Sayı: 1., ( Bahar 2001)
ÖZÜÇETĠN,YaĢar,“Demokrasiye GeçiĢ, Demokrat Partinin KuruluĢu, 1946 Seçimleri”, Türkler, c.16., Yeni Türkiye yay. Ankara 2002.
SAKAL, Fahri, “ Tek Partinin VatandaĢları ve ÖtekileĢtirdikleri”, History Studies, Volume 1/1 2009.
TUNÇAY, Mete, “Siyasal GeliĢmenin Evreleri,” Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, c.7. iletiĢim yay.
YÜCEL, M. Serhan, “Menderes Dönemi (1950-1960)”, Türkler, c.16,Ankara 2002.
Ġstanbul 2005.
3.Tezler
KILIÇ, Cemi Demokrat Parti’nin Kuruluşu ve 1946 Seçimleri, Yıldız Teknik Üni. Sosyal Bilimler Ens., BasılmamıĢ Yüksek Lisans tezi, Ġstanbul 1995.
4.İnternet Adresleri
www.historystudies.net. Volume 2, 3.sayı.,S.201-222.
5.Görüşülen Kişiler
1. Tezcan KARADANIġMAN,
Manisa 1937.
2.
Mustafa KARAKAġ, Manisa –Hacıhaliller, 1932
