Bölüm 8. Parasal Sistem

MAKRO İKTİSAT I

BÖLÜM 8

PARASAL SİSTEM

PARANIN FONKSİYONLARI

İktisadi analizde para, malların ve hizmetlerin satın alınmasında ve borçların geri ödenmesinde genel olarak kabul edilen şey diye tanımlanmaktadır.

Servet, ise değer saklama araçlarının tümüne verilen bir isimdir ve dolayısıyla da sadece parayı değil tahvil, bono, hisse senedi, ev ve arsa gibi değer biriktirme araçlarını da kapsar.

PARANIN FONKSİYONLARI

Paranın

üç temel fonksiyonu

vardır:

i.Değişim Aracı

ii.Değer Ölçüsü-Hesap Birimi

iii.Değer Biriktirme Aracı

PARANIN FONKSİYONLARI

Değişim aracı

, kişilerin ellerindeki malları önce para karşılığında satmaları ve

elde ettikleri para ile daha sonra istedikleri malları satın almaları demektir.

Paranın değişim aracı olmadığı dolayısıyla değişimin mal-para-mal şeklinde

değil de mal-mal şeklinde yürütüldüğü

trampa ekonomisi

olarak adlandırılır.

PARANIN FONKSİYONLARI

Trampa düzeninde bir değişimin gerçekleşebilmesi için isteklerin çifte beraberliği

gereklidir, örneğin buğday verip ayakkabı almak isteyen bir çiftçinin karşısında

ayakkabı satıp buğday almak isteyen birisinin olması gerekmektedir.

Bu yüzden paranın değişim aracı olması, paranın ticareti arttıran bir unsurudur.

PARANIN FONKSİYONLARI

Paranın değer ölçüsü-hesap birimi olması

, uzaklığın metre ve ağırlığın kilo

cinsinden ölçülmesi gibi değerin de para cinsinden ölçülmesi demektir.

n

tane mal üreten bir ekonomide, her malın belli bir fiyatı ve dolayısıyla da

n

tane de fiyat vardır.

PARANIN FONKSİYONLARI

Paranın değer biriktirme aracı olması, kişilerin mal ve hizmet değişimi karşılığında elde ettikleri gelirin bir kısmını hemen harcamayıp para olarak muhafaza etmek suretiyle değer biriktirmeleri demektir.

Kişiler gelirin harcanmayan kısmını tahvil, hisse senedi, ev, arsa, olarak muhafaza etmek suretiyle de değer biriktirebilirler.

PARA SİSTEMLERİ

Kişilerin istedikleri malları istedikleri zaman satın alma imkanına sahip oldukları

parasal ekonomilerde, para olarak önceleri tütün, inek, midye kabukları, çeşitli

taşlar, altın ve gümüş gibi mallar kullanılmıştır.

Mal para sistemi

olarak bilinen uygulamada, para olarak kullanılan malın bir

değeri vardır, yani para olarak kullanılan malın, mal para olarak kullanılmasa

bile piyasa değeri vardır.

Para olarak altının kullanıldığı bir ortamda, sanayide ve mücevhercilikte girdi

olarak da değeri vardır.

PARA SİSTEMLERİ

Mal para sisteminde bazen birden fazla mal para kullanılabilir.

İki madeni para sistemi

diye nitelendirilen uygulamada, malların hem

altın para cinsinden hem de gümüş para cinsinden ifade edilen fiyatları,

hükümetin tespit ettiği sabit altın-gümüş paritesi üzerinden aynıdır.

1 gr altın = 3 gr gümüş

1 metre kumaş = 1 gr altın

1 metre kumaş = 3 gr gümüş

PARA SİSTEMLERİ

İki madeni para sisteminde

hükümetin tespit ettiği sabit altın-gümüş

paritesi ile piyasadaki altın-gümüş paritesi zaman içinde farklılaşabilir.

İki madeni paradan bir tanesi piyasada daha değerli hale gelir ve

kişiler piyasada daha

değerli hale gelen madeni parayı artık para

olarak kullanmazlar.

PARA SİSTEMLERİ

Altın ve gümüş parayı bu duruma örnek gösterebiliriz.

Piyasada daha değerli hale gelen altın artık para olarak kullanılmaz onun yerine gümüş kullanılır.

İki madeni para sisteminin bu özelliği, kötü para(gümüş) iyi parayı(altın) kovar diye ifade edilir ve bu durum ilk defa tespit eden kişinin ismiyle Gresham Kanunu olarak anılır.

PARA SİSTEMLERİ

Tarihsel olarak mal para sistemini,

kağıt para sistemi

izlemiştir. Para olarak

hükümetin bastığı-ihraç ettiği kağıt paranın kullanıldığı söz konusu bu ikinci

sistem, iki farklı biçimde uygulanmıştır.

1)Çevrilebilir kağıt para-desteklenen para-emanet para

2)İtibari para

Günümüzde tüm ülkelerde geçerli olan uygulamadaki paraya

itibari para

denir.

Bu uygulamada, itibari para gücünü altın ve gümüş gibi değerli madenden

değil, hükümetin bastığı kağıt parayı

hukuki ödeme aracı

olarak ilan etmiş

olmasından veya kısaca hükümetten alır.

PARA SİSTEMLERİ

Mal paranın tersine itibari paranın hakiki değeri hemen hemen hiç

yoktur.

İtibari paranın para olarak satın alma gücü, üretim maliyeti ve para

dışı kullanım alanlarındaki değerinden kıyaslanamayacak kadar

fazladır.

Hükümetin itibari para basarak elde ettiği kara, ihraç ettiği kağıt

paranın üretim maliyeti ile mal satın alma gücü arasındaki farka

senyoraj

denir.

PARA SİSTEMLERİ

İtibari para sisteminde paranın bir değer biriktirme aracı olarak

etkinliği, enflasyona bağlı olarak değişir.

Enflasyon, gelirin harcanmayarak para olarak muhafaza edilen

kısmının mal cinsinden değerinin

düşmesine

ve dolayısıyla da

paranın

bir değer biriktirme aracı olarak etkinliğinin azalmasına

yol açar.

Kişiler enflasyonun çok yüksek olduğu ülkelerde enflasyonun mali

servetin para olarak kullanılan bölümünde yol açtığı büyük kalıpları

engellemek için mali servetin para olarak tutulan bölümünü diğer

ülkelerin parasına çevirir.

PARA SİSTEMLERİ

Ulusal paranın değer biriktirme aracı fonksiyonunu yitirdiği bu

süreç

para ikamesi

olarak adlandırılır.

Hiper enflasyon ve benzeri durumlarda oluşan para ikamesi

sürecinde,

iyi para

(döviz)

kötü parayı

(ulusal para) piyasadan

kovar.

PARA ARZININ UNSURLARI

Ekonomideki mevcut olan para miktarına

para arzı

denir.

Para, bir hükümet organı olan

merkez bankası

tarafından basılan

kağıt parayı

ve darphane tarafından madeni parayı kapsar.

Merkez bankası tarafından basılan kağıt para ile darphane

tarafından basılan madeni para toplamına

nakit para

denilmektedir.

PARA ARZININ UNSURLARI

Nakit, vadesiz mevduat ve benzeri çek yazılabilir mevduatlardan oluşan paraya, işlemler parası veya M1 denilmektedir.

M1 = Nakit + Vadesiz Mevduat + Diğer Çek Yazılabilir Mevduat

Ekonomilerde harcamaların 80-90% gibi çok büyük bir kısmı M1 ile gerçekleştirilir.

PARA ARZININ UNSURLARI

Mali varlığın mübadele aracına dönüşme kolaylığı ve hızı

likidite

olarak

adlandırılır.

M1 kapsamında yer alan ve kendi başlarına mübadele aracı olan varlıklar

en

likit

veya

tam likit

varlıklardır.

PARA ARZININ UNSURLARI

Vadeli mevduatlar, ise daha az likittir.

Vadeli mevduatları, belirli bir maliyet ki bu genellikle faiz kaybı olur, karşılığında vadesiz mevduata veya nakde dönüştürmek mümkündür.

Bu sebeple paranın vadeli mevduatı da kapsadığı kabul edilir.

PARA ARZININ UNSURLARI

Vadesiz mevduata dönüştürülebilen vadeli mevduat ve benzeri daha az likit varlıklar para benzerleri olarak nitelendirilir.

M2 = M1 + Para Benzerleri

M2 = Nakit + Vadesiz Mevduat + Diğer Çek Yazılabilir Mevduat + Vadeli Mevduat ve Benzeri Varlıklar(Daha Az Likit)

BANKALARIN PARA YARATMASI

Bankalardaki vadesiz mevduat miktarı değişince, dolaşımdaki para miktarı

yani para arzı da

değişmektedir.

Bankalar kendilerine yatırılan vadesiz mevduat hesapları karşılığında

yeni

vadesiz mevduat

yaratırlar.

BANKALARIN PARA YARATMASI

Bankalar kendilerine yatırılan vadesiz mevduatı geri çekilinceye kadar belirli bir faiz oranı üzerinden isteyenlere kredi olarak vermeyi tercih edebilirler.

Bankalar, vadesiz mevduatın merkez bankası tarafından tespit edilen belirli bir bölümünü, mevduat sahiplerinin nakit taleplerini karşılamak ve merkez bankasının para arzını kontrol etmesini kolaylaştırmak amacıyla merkez bankasında muhafaza etmek zorundadırlar.

BANKALARIN PARA YARATMASI

Vadesiz mevduatın bankalar tarafından merkez bankasında muhafaza edilmek

zorunda olunan bölümüne

gerekli rezervler

denilmektedir.

Gerekli rezervlerin vadesiz mevduata oranına gerekli rezerv oranı

denilmektedir.

BANKALARIN PARA YARATMASI

Mevduatın gerekli rezervleri aşan kısmı fazla-serbest rezerv olarak adlandırılır.

Fazla rezervler, bankanın mevduat karşılığında maksimum ne kadar borç verebileceğini gösterir.

Örnek / Gerekli rezerv oranı 10% iken kendisine 100TL yatırılan A bankası için fazla rezervler 90 TL’dir, A bankası maksimum 90 TL borç verebilir.

BANKALARIN PARA YARATMASI

Örnek / A bankasının kendisine yatırılan 100 TL tutarındaki vadesiz mevduatın 10 lirasını gerekli rezerv ayırdıktan sonra geri kalan 90 lirasını finansman ihtiyacı olanlara borç vermesi, A bankasının 90 lira tutarında bir vadesiz mevduat yaratması demektir.

A bankası işlemi sonrasında vadesiz mevduatta meydana gelen toplam değişme ∆D=(100TL) + (90TL)=190TLdir.

BANKALARIN PARA YARATMASI

A bankasının 100 liralık vadesiz mevduat karşılığında yarattığı 90 liralık mevduat, A bankasının müşterileri tarafından mal ve hizmet satın almak amacıyla kullanılacaktır.

A bankasının müşterilerine mal ve hizmet satan ve dolayısıyla da kendilerine 90 lira tutarında ödeme yapılan kişiler ise, söz konusu meblağı B bankasına vadesiz olarak yatıracaktır.

BANKALARIN PARA YARATMASI

B bankasının kendisine yatırılan 90 lira tutarındaki vadesiz mevduatın 9 lirasını(10%) gerekli rezerv olarak ayırdıktan sonra, geri kalan 81 lirasını finansman ihtiyacı olan müşterilerine borç verecektir.

B bankasının da finansman ihtiyacı olanlara 81 liralık vadesiz mevduat hesabı açması sonucunda

toplam mevduatta meydana gelen değişme ∆D=(100TL) + (90TL) + (81)= 271 TL’dir.

BANKALARIN PARA YARATMASI

Bu süreç böyle devam edecektir.

Bu süreç sonunda vadesiz mevduatta meydana gelen toplam artış

(∆D), rezervlerdeki değişme (∆R) gerekli rezerv oranına(r

)

bölünerek hesaplanır.

BANKALARIN PARA YARATMASI

PARASAL SİSTEM

Bankaların kredi verme sürecinde yarattıkları 900 TL tutarındaki vadesiz mevduata, kaydi para veya banka parası denilmektedir.

Mevduat çarpanı, bankacılık sisteminin rezervlerinde meydana gelen belirli bir artışın vadesiz mevduatta toplam ne kadar bir artışa yol açacağını gösterir.

BANKALARIN PARA YARATMASI

Gerekli rezerv oranı ne kadar yüksek olursa ve bankalar rezervlerdeki artışın

ne kadar düşük bir bölümünü borç olarak verirlerse, mevduat çarpanı o kadar

küçük olur.

Gerekli Mevduat Oranı, r

=5% olursa mevduat çarpanı 1/0.05=20 olur.

PARASAL KONTROL ARAÇLARI

Para politikası, hükümetin para politikasını kontrol etmek için izlediği politikalar olarak adlandırılır.

Türkiye’de ve her ülkede para politikası merkez bankaları tarafından yürütülmektedir.

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, Türkiye’deki para politikasını yürütmektedir.

PARASAL KONTROL ARAÇLARI

Merkez Bankası

para arzını üç şekilde

kontrol edebilmektedir:

i.Açık Piyasa İşlemleri

ii.İskonto Haddi

iii.Rezerv Oranı

PARASAL KONTROL ARAÇLARI

Merkez bankasının piyasaya devlet tahvili satarak doğrudan M1 para arzını daraltması ve piyasadan devlet tahvili satın alarak doğrudan M1 para arzını genişletmesi açık piyasa işlemlerine örnektir.

Merkez bankası bu işlemi sadece bankalara yapabileceği gibi doğrudan kişilere de yapabilir.

PARASAL KONTROL ARAÇLARI

Merkez bankası, bankaların kendisinden borç alınca ödedikleri faiz haddini değiştirerek para arzını etkileme imkanına sahiptir.

Bankaların merkez bankasından borç alırken ödedikleri faiz haddine iskonto haddi denir.

Merkez bankasının iskonto haddini kullanarak uyguladığı politikaya da iskonto haddi politikası denilmektedir.

PARASAL KONTROL ARAÇLARI

İskonto haddi politikasında, merkez bankası

iskonto haddini düşürünce

ticari

bankalar merkez bankasından

daha fazla borçlanırlar ve para arzı artar.

Merkez bankası

iskonto haddini yükseltince

ticari bankalar merkez

bankasından

daha az borçlanırlar ve para arzı daralır.

PARASAL KONTROL ARAÇLARI

Merkez bankası rD gerekli rezerv oranını yükselterek, bankaların kaydi para yaratma gücünü ve böylelikle para arzını

azaltabilir.

Bankaların kaydi para yaratma gücünü ve para arzını arttırmak için ise merkez bankası gerekli rezerv oranını düşürmelidir. Merkez bankasının para arzını gerekli rezerv oranını değiştirerek kontrol etmesi gerekli rezerv politikası olarak adlandırılır.