ULUSlARARASI MİMAR SiNAN

(1)

ATAT Ü RK KÜLT Ü R , DIL VE

TARİH

YÜKS EK KUR U MU

ATATÜ RK KÜLTÜR MERKEZi YAYINI SAYI : 8 3 KONGRE VE SEMPOZTIJM BiiDİRİLERi DizİSİ : 3

ULUSlARARASI MİMAR SiNAN SEMPOZY"UMU BiLDİRİLERi

(Ankara, 24-27 Ekim 1988)

Yayma Hazırlayan

Azize AKTAŞ-

YASA

T ÜR K TAR İH KU R U M U B AS l MEV I

A N K A R A , 1 996

(2)

SÜLEYMANiYE

CAMİİ İÇ

AVLUSUNDA ZEMiN KAPLAMASI

ÖMÜR BAKIRER*

Süleymaniye Külliye'sinde Cami ve Tabhane dışında kalan yaptların avlula-

rında, a~açların getirdikleri do~aya dönük düzen, herhalde başlangıçta da aynı

ya da benzer bir tasarım gösteriyordu. Cami'de ise, kapalı ibadet mekanının açıl

dı~ı geniş iç avluda do~a ögelerine hiç yer verilmemiş, döşeme kaplaması olarak seçilen beyaz Marmara merrneri ile avhınun genişli~i vurgulanmış, yer yer geometrik bir düzenle yerleştirilen renkli somaki taşlarıyla da yüzeysel de olsa bir renk ve hareket katılmıştır. Bu bildiri, avludaki bu renkli mermer işçiliğini ta-

nımlama~a ve böyle bir seçimin nedenlerini araştırmaya yöneliktir. ı

l. TANIM:

Enlilemesine dikdörtgen planlı, dört tarafı revaklı avlunun merkezinde, kare planlı bir su taksim ve havalandırma cihazı yer almaktadır.²Avlu zemini, kare ve dikdörtgen biçimlerde büyük levbalar ve ince uzun dikdörtgen levhalar olmak üzere, hemen hepsi farklı boyutlarda, beyaz Marmara merrneri ile kap-

lanmıştır. Mermer levhaların boyutları gibi, sıralamaları ve derzleri de düzen- sizdir. Bir ktsun levhaların birbirlerine geçmeü yerleştirildikleri izlenirken, di~er

bir kısmının köşelerinde ya da ortalarında küçük yarnalara rastlanmaktadtr. Av- luda birikecek suyun akıntısını yönlendirmek üzere, dikdörtgenin köşelerinden

merkezine doÇu hafif bir meyil verilmiş, ayrıca köşegenleri mermer levhaların pahlı derzlerle bitiştirilmeleri ile vurgulanmıştır. Beyaz mermer yanısıra kulla-

nılan renkli taşlar, üç farklı konumda ve düzenlernede yerleştirilmiştir.

İlk olarak, zemin döşemesinin revak sekisi ile birleşme çizgisinde, 50 cm.

genişlikte pembe so makiden bir band avluya çepeçevre dolaşan bir çerçeve oluş-

• Prof. Dr., Ortadoğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Restorasyon Anabi- üm Dalı ö~retim üyesi.

1 Osmanlı Mimarisinde genelde renkli tat ve mermer kullanımını ele aldı~ımız "Materiale of Con&truction: The Use ofColored Marblea", bathklı ve 1983 yılında Polonya'da toplanan VD. Türk Sanatları Kongresi'ne &unulıtn bildiride Süle}maniye avlusunda, reva k kemerlerinde ve yapının batı cepheainde renkli lıtf kullanımı genelde ele alınmıttır.

' Y. Önge, "Mimar Koca SinltD'ın Türk Mimarisine Cetirdi~i Bazı Yenilikler", Jl/11. T"urk Tarih Kongre1i, Bildiriler, cilt 3, Türk Tarih Kurunıu. Ankara 1983, e. 1702-1704.

(3)

40 ÖMÜR BAKIRER

turmaktadır. ³İlıinci olarak bu dış çerçeve ile merkezdeki havalandırma cihazı arasında kalan alana pembe ve vişne çürüğü renkte ince somaki bandiarta şe

killendirilen içiçe dikdörtgen çerçeveler yerleştirilmiştir (Şekil 1, Resim 1,2).

Bu dikdörtgen çerçeveler, kuzey revak önünde iki, güney revak önünde üç ve batı revak önünde bir olmak üzere altı tanedir. Güney kanattaki üç dikdört- gen çerçeveden ortadaki, harim girişi aksma ve revak sekisinden 275 cm. uzak-

lığa yerleştirilmiştir. 150x90 cm. boyutlarmdaki bu tek küçük dikdörtgeni 15 cm. genişlikte, pembe somakiden bir band şekillendirmektedir. Bunun sağmda

yer alan, revak sekisinden 180 cm. uzaklıktadır ve içiçe iki dikdörtgen çerçeve- den oluşmaktadır. Dışta, 370x290 cm.boyutlarındaki dikdörtgeni, 31 cm. geniş

likte pembe somakiden bir band tammlarken, bunun içine yerleştirilen ikinci dikdörtgen 210x140 cm. boyutlarındadır ve 30 cm.genişlikte vişne çürüğü renginde somakiden bir handia şekillendirilmiştir. İki dikdörtgen çerçevenin ara-

sını beyaz mermer doldurmaktadır. RevağLD ayru kanadında, girişin sol tarafmda yer alan düzenleme, revak sekisinden 210 cm. uzaklıkta, 390x320 ve 230x170 cm. boyutlarmda içiçe iki dikdörtgen çerçeveden oluşmaktadır. Dıştaki çerçeve için 31 cm. genişlikte pembe somaki, içteki için ise 29 cm. genişlikte vişne çürü-

ğü renginde somaki kullanılmıştır ve ikisinin arası beyaz mermerle doldurul-

muştur.

Avlunun kuzey kanadındaki düzenlemede, revak sekisinden 210 cm. uzak-

lıktaki iki dikdörtgen çerçeve girişin sağına ve soluna yerleştirilmiştir. Sağda

kinde, 370x300 cm. ve 230xl70 cm. boyutlarmdaki içiçe iki dikdörtgen çerçe- veden dıştaki 31 cm. genişlikte pembe somakiden bir band, içteki ise 29 cm.

genişlikte vişne çürüğü renginde somakiden bir handia tanımlanmıştır. Girişin

sol tarafındaki dikdörtgen çerçeve düzenlemesinde yalnız pembe somaki kulla-

nılmış ve dışta 25 cm., içte 29 cm. genişlikte bandiarta 390x310 cm. ve 230xl75 cm. boyutlarında iki içiçe çerçeve biçimlendirilıniştir. Gerek sağdaki, gerekse soldaki düzenlernede renkli taşların araları yine beyaz mermerle doldurulmuştur.

Avlunun batı kenarında, kenarın ortasında ve revak sekisinden bu kez 770 cm. uzaklıkta tek bir kare birim yer almaktadır. Dıştaki 315x315 cm. boyutla-

• M. Sayar-K. Erguvanlı, Türkiye M ermerleri ve İ"§aaı TG.fları, Istanbul l962, 8. 65·71, Resim 30·3l. Eski belgelerde Lapluca 'eomaki' olarak atıf yaptlan tatlar bereke pudingi veya lafi ve bret gibi magmatik La§lardır. Yazarlar bu tatların hangi yapıJarda lrullaruldıklarını örnekJemekledir·

ler. Bir. burada eski termi.nolojiyi benimteyerek bütün renkli tatları aomaki olarak tanımladık. G.

Coodwin ve J. M. Rogen, bunları porfir olarak tanımlamaktadır. Bkz.,

G. Goodwin, A. 8i$ıory of Oııoman Arclıiıecture, Tbamea and Hudson, London 1971, 8. 230.

j. M. Rogers, "The Statc and the Arta in Onoman Turkey, The Stoncs of Sülcymaniye",/nıerna·

ıional Journal of Middle Ea~tern Sıudieş, 14, 1982, s. 73.

(4)

SÜLEVMA fVE CAMii iÇ AVLUSUNDA ZEMiN KAPLAMASI 41

randa bir dikdörtgen çerçevedir, 25 cm. genişlikte pembe somakiden handia şe

killendirilmiştir. İçteki, 170xl60 cm. boyutlarmda kareye yakın bir dikdörtgen çerçevedir, 30 cm. genişlikte vişne çürüğü renginde somakiden bir bamila şe

killendirilmiştir.

Geometrik düzenlernelerin üçüncü konumu ise, avlunun dört kenarmda yer alan giriş kapılarının önünde ve revak kubbelerinin altındaki zemindedir. Bun- lar gerek renkleriyle, gerekse kapladıkları yüzeylerin genişliıiyle, avlu zemi- nindeki dikdörtgen çerçevelere oranla daha kolay algılanabilmektedir. Barim

girişi önünde, 40 cm. genişlikte, pembe somakiden bir band, 420x420 cm. bo-

yutlarında kare bir çerçeve biçimiendirecek şekilde yerleştirilmiştir. Çerçeve- nin içinde, 310 cm. sağında, vişne çürüğü renginde somakiden, yuvarlak bir levha, dikdörtgenin iç köşelerinde ise 21 cm. çapında, yeşil somakiden dört levha bulunmaktadır. Bu dört küçük levha, belki de aynı sütundan dilimlenmiş parçalardır.

Harim girişi önünde, kare bir çerçeve içerisinde, ortada büyük, köşelerde

dört küçük levha olmak üzere kurulan bu düzen avlunun kuzey kanadında, yine girişin avluya bakan yüzü önünde, revağ~n orta kubbesi altında yinelenir- ken, kare çerçevenin boyutları 340x340 cm. ve ortadaki vişne çürüğü renginde somaki levhamn çapı 263 cm. olarak küçülmektedir. Kuzey girişi ve harim giri-

şi önünde yer alan bu iki düzenleme, eldeki malzemeyi rastgele yerleştirmekten

çok, avlunun bir bütün olarak düşünüldüğü bir tasarının parçası olduktarım düşündürmektedir.

Kuzey ve güney girişlerinden sonra, avlunun doğu ve batı yönlerindeki yan

girişlerinin zeminine bakıldıımda, renkli somaki levhalarm bu iki giriş önün- de kullanıldıkları görülmektedir. Qoğu girişi önünde, kapı eşiğine bitişik olarak 140x100 cm. boyutlarında, vişne çürüğü somakiden tek bir çerçeve, bundan biraz uzakta, revak kubbesi altında da 250xl40 cm. boyutlarında, yine vişne çürüğü renginde somakiden dikdörtgen bir levha yer almaktadır. Batı kanattaki girişin önünde ise, yalnız revak kubbesi altında olmak üzere, 240x130 cm.

boyutlarmda yeşil renkli somakiden bir levha yerleştirilmiştir.

Yukarıda tanımlandığı gibi ayrıntılı incelendiğinde, Süleymaniye Camii'nin iç avlusu geniş açık mekinı, etrafını çepe~evre dolaşan kubbeli revakın oluş

turduğu yarı açık mekinlar, ortadaki taksim havuzu ve beyaz Marmara merrneri kaplı zemin döşemesine kakma tekniği ile yerleştirilen, geometrik düzendeki renkli somaki levhalarla özel bir anlam kazanmaktadır. Avludaki tasarımın ilk

yapılışandan zamanımıza, önemli sayılabilecek, bir değişikliıe uğramadan ulaş

tığı 17. yüzyılda Evliya Çelebi'nin bu aviuyu anlatırken sözünü ettiği malzeme

(5)

42 ÖMÜR BAKIRER

ve elemanlardan anlaşılmaktadır. Evli ya Çelebi Süleymaniye Camii avlusunu şöyle tanımlamaktadır:⁴

"Beyaz avlunun durumunu bildirir:

Bu mübarek camiin yukarıda sözü edilen talihli kapısına ve güzel avlunun yüksekliklerine taş merdivenlerle çıkılıp inilir. Lakin bu temiz avlu beyaz mer- merlerle döşenmiş bir ak yayladır ki, her bir mermer birer halı büyüklüğünde

parlak ve ciliih, düzgün, aydınlık, billura benzer bir meydaodır ... "

Evliya Çelebi, avludan harime giriş kapısını tanımlarken, bunun bütün ka-

pılardan yüksek ve çok sanatlı ve her tarafının beyaz mermerden olduğunu, mermerci ustasının bütün taşları derzler fark edilemeyecek bir ustalıkla kaynaştırdığını belirttikten sonra giriş kapısı önündeki renkli somaki düzenle- me için aşağıdaki bilgiyi vermektedir:⁵

"Bu kapı içinde çok büyük, kırmızı, yuvarlak gül renkli somaki mermer

döşelidir ki bu da benzeri yok parlak ve ciliilı bir taştır. Büyüklük ölçüsü bir

Sımat-ı Muhammed! kadar vardır.⁶Bir tarafı biraz zedelenmiştir. Avlunun sağ tarafındaki kapının iç yüzünde, dört köşeden düzgün somaki mermer üzerinde bir haç görünmektedir. Mermerci onu kazıınışsa da yine haç olduğu bellidir.

Hıristiyanlar bu taşa bir milyon mal vermişler, fakat alamamışlardır ... "

Metnin devammda, bu dikdörtgen levha için bir rivayet anlatmaktadır. Hı

ristiyanlarm bu levhayı alamayınca, Galata'da yatan gemilerinin direği üzerine top kurarak gültesini kasden attıklarını, top güllesinin Süleymaniye avlu girişi

nin alt eşiğini kırarak gelip yukarıda sözü edilen haçlı somaki levha üzerinde

• Evliya Çelebi, Seyahatname, Zuhuri Danışman Yayıoevi, İstanbul 1969, cih 1, s. 157-158.

Ö. L. Barkan, Süleymaniye Camii ve imareti İn§aatı, cilt 1, Türk Ta.rih Kurumu, Ankara 1972 e. 335. Özgün, sadeleştirilmemiş metni aşa~ıdaki şekilde vermektedir:

"Amma bu barem-i has merrner-i beyaz ile mefruş bir ak yayiadar ki her bir kıt'a merrneri birer kaliçe kıt'asıoda m üceila ve musaykal ve hemvar ruşen·i. billur misal bir vadidir ... "

• Evliya Çelebi, a.g.e., s. 157-158.

Ö. L. Barkan, a.g.e. s. 335.

" ... bu kapıdan içre bir azim kırmızı müdevver somaki-i la'l·gQn döşelidir ki buda lli-nazir (bir) pire mücelli musaykaltaşıır ... ve haremin sa~ canibinde ki kapunun iç yüzünde çar-kOşeden m ev- zun bir somaki üzre bir haç yazılmışıır. Üstidlinı hakketmiş ise da isir-ı haç zihirdir. KüLfar bu

taşa bir milyon mal vermişlerse de alama.mı.şlardır."

6 Sım.at-ı Muhammedi: Sımat kelimesi büyük boy sofra, yemek masası veya örtüsü anlamına

gelmektedir. Sımat-ı Muhammedi bunun özel bir boyutuna ya da özel bir kuHanımına işaret edebi- lir, a.ncak boyutları hakkında kesin bilgi bulunamamıştır. Kelimenin tanımı ve kullanımı için bkz.,

P. Tu~lacı, Okyanus Türkçe Sözlük, cilt 3, Pars Yayıoevi, İstanbul 1974, s. 2598.

M. Kütüko~lu, Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, Enderun Kitabe- vi, isıanbul 1983, s. 234, 361.

(6)

SÜLEYMANiYE CAMii iÇ AVLUSUNDA ZEMi KAPLAMASI 43

kaldı~ını, yerde olduğu için zarar vermedi~, ancak vurma yerinin belli oldu-

~unu söylemektedir. ⁷

Yukarıdaki tanım, avlunun 17. yüzyıldan zamarumıza, döşeme merrnerieri- ne zaman zaman yapılan ufak çaplı onarımlar ve yamalar dışında, fazla değiş

meden geldi~ ve şimdiki düzeninin yapiliş dönemine ait olduğunu

göstermektedir. Büyük somaki levharun şimdiki çatlak durumu ve Evliya Çele- bi'nin 'bir tarafı biraz zedelenmiş' tanımı bu levhanın yerine konulduğu zaman da çatlak olduğunu belirtmektedir. Süleymaniye Camii avlusundaki kakma taş işçili~inden söz eden sayılı araştırıcıdan biri olan G.Goodwin, bu konuda, lev-

hanın mihrap önüne konulmak üzere Ba~dat'tan getirildi~i yönündeki bir riva- yeti aktarmakta, mihrap önünde kullanılmamasını düşürülüp zedelenmesine ba~lamaktadır. İstanbul'daki eski bir yapıdan getirildiıine inandııı bu levharun herhalde ocaktan çıkarılırken zedelendiğini de eklemektedir. ⁸

2. NEDENLER:

Süleymaniye Camii iç avlusu, ayrıntılı tan~mlanan bu düzenlemesi ile malzeme için özel bir seçim, tasarım için de özenli bir yaklaşım sergilemektedir.

Bu yaklaşımın nedenleri araştırıldı~da:

i. Aviuyu ayru renk ve dokuda tek tip malzeme ile kaplamanın yaratacağı

yeknesaklığı gidermek için seçilen ESTETiK bir yaklaşım,

ü. Ön ya da çaıdaş örneklerden esinlenen salt BiÇiMSEL bir yaklaşım,

ili. Belirli bir fikri simgeleyen SEMBOLiK bir yaklaşım,

iv. Belirli bir kullanma düzenini yönlendirmek için seçilen iŞLEVSEL bir

yaklaşım olmak üzere dört seçenek sıralanabilir ve bunlar tartışılabilir.

ESTETiK nedenlerle özel bir malzeme ve tasarımın seçimi 16. yüzyıl ve özel- likle Mimar Sinan ça~ı Osmanlı mimarisi için çok geçerlidir. Zira klisik dönem mimarisi, yapıların iç ve dış rnekiniarında bir uyum ve denge arayışı ile malzerneye ve mimari bezemeye, yapısal soruolar kadar önem vermiştir. Bu nedenle,

taşıyıcı sütunların, yapısal işlerde ya da kaplamada kullanılacak taş ve merrner- Ierin gelişigüzel değil seçilerek biraraya getirilmeleri söz konusudur. Süleyma- niye Camü inşaatına ait yıllık muhasebe bilinçolarını içeren inşaat defterleri ve 8.957-960/1550 M. 1557 yıllarına ait bazı emir ve fermanların toplandığı

1 Evliya Çelebi, a.g.e., •· 157·158; Ö. L. Barkan, a.g.e., •· 335.

• C. Coodwin a.g.e., 1. 230.

(7)

44 ÖMÜR BAKIRER

Mecmua'da⁹eskilerin genelde 'somaki' olarak tanımladıkları ve renklerini be- lirttikleri taşiara atıflar bulunmaktadır. 10

Külliyenin inşaatında kullanılmak üzere uzaklıklarına, taşıma zorluklarına

bakmadan İmparatorluğun farklı yörelerinden, başka renkli granit ve mermer sütunlar olmak üzere çeşitli boyut, renk ve nitelikte malzemenin toplanmasına

yönelik çalışmalar, tüm yapılar için malzeme seçiminde estetik bir yaklaşım ol-

duğunu vurguJamaktadır.

Çoğu eski, terkedilmiş olan yapılardan çoğu da halen kullanılmakta olan ya-

pılardan bu tür malzemenin yerlerinin ve özelliklerinin saptanması uygun olan-

larının gönderilmesi, kullanılmakta olan yapılardan çıkarılan sütunların

yerlerine başkalannın konulması, döşemeden çıkarılan kaplama taşlannın yer- lerini onarılınası için masrafların ödenmesi gibi ayrıntılı bilgiler içeren bu ya-

zışmalarda, getirilen veya getirilecek olan malzemenin de ayrıntılı t.anımları verilmiştir. 11 Ancak bütün bu ayrıntılı bilgiye karşın, avluda kullanıJan ve kuş

kusuz daha önce başka yapılarda ve başka anlamlarda kullanılan bu renkli somaki malzemenin nereden geldiğini kesin olarak saptamak olası

görünmemektedir. Yukarıda belirtildiği gibi G. Goodwin, harim girişi önün- de "vişne çürüğü renkli somakiden yuvarlak levhanın" İstanbul'daki eski bir

yapıdan getirilmiş olabileceği görüşünü getirmekte, ancak kesin bir menşe be- lirtmemektedir.12 Süleymaniye Külliyesi'nde kullanıJan malzemeleri, Külliye'- nin inşaat defterleri ışığında değerlendiren J. M. Rogers da yuvarlak somaki

levhaların nereden getirildiğinin araştırılması gerektiğini belirtmekte, buna kar-

şın dikdörtgen levhalar için mezar lahillerinden dilim olarak kesilmiş olahile- cekleri önerisini getirmektedir. 13

Nereden getirildiği kesin olarak sapıanamasa dahi, avluda kullanılacak malzemenin, bütün yapıda kullanılacak malzeme gibi, görsel niteliklerine dayanı

larak ve özel bir çaba ile toplanıp bir araya getirildiği, giderek özellikle avluda, beyaz m ermer yanında, az da olsa farklı malzeme kullanarak çeşitierne yapma- nın ESTETiK bir kaygıya işaret ettiği söylenebilir. Malzeme seçiminde sezilen bu duyarlılığa ek olarak tasarımın nelerden etkilendiğini aramak için biçimsel, sembolik ve işlevsel nedenleri de kısaca da olsa irdelemek yerinde olacaktır.

9 Ö. L. Barkan, Süleyma.niye Camii ve imareti İtı§aatı, cilt ı, ı972 ve cilt 2, ı979.

'0 Aynı eser, cilt 2, s. ı3 No. ıs, 16; s. 22 No. 41; s. 23 No. 42, s. 25 No. 47-49 bazı örnekler olarak verilebilir.

11 Aynı e!ler.

u G. Goodwin a.g.e.

13 j. M. Rogers, a.g.e.

Bu tür mezar lahiderinin örnekleri İstanbul Arkeoloji M üzeleri bahçesinde sergilenmekıedir.

(8)

SÜLEYMANiYE CAMİİ İÇ AVLUSUNDA ZEMiN KAPLAMASI 45

Ön ya da ça~daş örneklerden esinlenen BiÇiMSEL bir yaklaşım yorumu ilk olarak Osmanlı dönemi mimari yapıtları arasındaki örnekleri akla getirmektedir. Bunlara yalnızca avlular için bakıldığında, Süleymaniye Camii avlusu için

karşılaştırma örnekleri kısıtlıdır. Geriye baktı~mızda, Bayezıd Camii avlusu ile

yakın benzerlikte olduğu, Şehzade Camii avlusunda daha sade olmak kaydıyla

benzer bir düzenleme yapıldığı ; ileriye baktığımızda da Selimiye Camii avlusunda yine benzer bir düzenlemenin yer aldı~ı görülmektedir (Şekil 2,3,4,).¹⁴

Osmanlı Mimarisi'nde renkli taş ve mermer malzerneye ilginin ilk olarak Be-

yazıd Camii'nde başladığı görüşünü, ¹⁵minare ksideleri ve revak kemerleri kadar avludaki uygulamalar da desteklemektedir. Kare plinlı avlu merkezdeki şa

dırvana doğru meyillidir. Zemin beyaz Marmara merrneri döşelidir ve mermer

levhaların karenin köşegenlerinde pahlı yerleştirilmeleri ile avlunun meyli vur-

gulanmıştır. Pembe somakiden 30 cm.genişlikte bir band, revak sekisinden 200 cm. uzaklıktan avluya çepeçevre dolaşarak bir çerçeve oluşturmaktadır. Vişne çürüğü renginde somakiden, 70 cm. çapında sekiz yuvarlak levha, çerçevenin iç kısmında, atiarnalı revak açıklıklarının ortalarına birer tane gelmek üzere

yerleştirilmiştir. Sekizgen planlı şadırvan, 30 cm. genişlikte yeşil somakiden bir

bandın şekillendirdiği 850x850 cm. ·boyutlarında kare bir çerçeve içine alın

mıştır. Bu çerçevenin iç köşelerinde, vişne çürüğü renkli somakiden, 60 cm. ça-

pında dört tane yuvarlak levha yer almaktadır. Aynı çerçevenin dışına, kuzey

girişi aksına, çerçeveden 100 cm. uzaklı~a, 100 cm. çapında bir çember içine oturan bir sekizgen yerleştirilmiştir (Şekil 2).

Avlu döşemesindeki bu düzenlemelerden başka, harim girişi önünde de üç tane somaki levha yer almaktadır. Bunlardan 480x150 cm. boyutlarındaki dik- dörtgen levha revak sekisi önüne, 255 cm. çapındaki yuvarlak levha, revağın

orta kubbesi altındaki döşemeye, 180xl00 cm. boyutlarındaki dikdörtgen levha ise harim kapısının önüne yerleştirilmiştir. Böylece Beyazıd Camii avlusu, döşe

medeki bu düzenlemeler ve bunlara ek olarak revak kemerlerine atiarnalı yer-

leştirilmiş beyaz m ermer ve pembe s omakiler le. Süleymaniye Camii avlusuna en

yakın örnektir.

Mimar Sinan, 1548 tarihli Şehzade Camii avlusunda, sekizgen planlı şadır

vanın dışında 900x900 cm. boyutlarmda kare bir çerçevenin iç köşelerinde, viş

ne çürüğü renkli somakiden yuvarlak levbalarla Beyazıd Camii avlusunu

hatırlatan bir düzenleme gerçekleştirmiştir (Şekil 3). Burada şadırvanın ilk in-

şaatta daha küçük olduğu düşünülebilir. Zira, gerek çerçeve, gerekse yuvarlak

•• Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Camii'nde kuzey girişinin dış kenarında da vişne çürüğü renkli bir yuvarlak levha yer almaktadır. Kısaca gördü~üz bu örn e~ belgelerne olana~ olmamıştır.

" M. Sayar-K. Erguvan a..g.e.

(9)

46 ÖMÜR BAKIRER

levhaların yarıları, şadırvanın kenarları ile kesilmektedir (Resim 5). Harim gi-

rişi önünde ise biri revak sekisine bitişen, ikincisi ortada olmak üzere, gri somakiden içiçe dikdörtgen çerçeveler yer almaktadır (Resim 6).

İleriye baktığımızda, 1568-1575 tarihleri arasında inşa edilen Edirne Seli- miye .Külliyesi'nde Medreselerin avlularında doğa ögelerine yer verilirken, Ca- mii avlusu yine beyaz Marmara merrneri ile kaplanmış ve mermer levhaların pahlı yerleştirilmeleri ile de dikdörtgenin köşegenleri vurgulanmıştır. Bugün, harim girişi dışında, avlu döşemesinde renkli taşiara rastlanmaması, bunların

zaman zaman yapılan onarımlar sırasında yok olduklarını düşündürebilir. Ha- rim girişi önünde, kare çerçeve içine yerleştirilmiş yuvarlak levha, Süleymani- ye Camii avlusunda da aynı yerde yer alan düzenlemeye benzerlik göstermektedir.

Ancak burada bir fark yapılarak, düzenlemeye bir kabartma niteliği verilmiş

tir. Merkezdeki vişne çürüğü renkli somaki levha zeminden yükseltilmiştir. Bu- nun etrafındaki onaltı kenarlı çokgenin yüzeyleri eğimli yerleştirilerek avlu zemini ile merkezdeki levha arasında bir geçiş sağlanmıştır (Şekil 4).

Süleymaniye Camii ön avlusundaki taş işçiliği ile salt biçim yönünde benzerlikler, Memlftklu mimarisinde 13. yüzyıldan başlayarak önemli yeri olan renkli

taş kaplamalada da kurulabilir. Bunlar yalnız avlu döşemelerine değil, duvar yüzeylerine uygulanmıştır. Düzenlemelerde, kare çerçeve içine oturtulan büyük yuvarlak levhaya düğümlenen küçük yuvarlak levhalarla daha ayrıntılı ve renkli sonuçlar elde edilmiştir. M. Meinecke ve

J.

M. Rogers,, Osmanlı mimarisinde özellikle I. Selim'in Mısır seferinden sonra ve belki de oradan getirilen malzeme ve ustaların etkisi ile gelişen kakma taş işçiliğine dikkat çekerek, Topkapı Sarayı'nda 1518-1520'ye tarihleneo H ırka-i Saadet Dairesi ile 1523'e tarihleneo Gebze'de Çoban Mustafa Paşa camii cephelerindeki ve 17. yüzyıldan yine Top- kapı Sarayı'nda 1635 tarihli Revan ve 1639 tarihli Bağdat Köşklerinin cephelerindeki geometrik düzenlemeleri örnek olarak vermişlerdir. ¹⁶

Malzeme seçimi Malzeme seçimi ve tasarım yönünden bazı benzerlikler bu- lunabilirse de gerek Memlftk yapıtları, gerekse Çoban Mustafa Paşa Camii, Hırka-i

Saadet Dairesi, Revan ve Bağdat Köşkleri cephelerindeki düzenlemeler Beya- zıd, Süleymaniye, Şehzade ve Selimiye avlularındakilere oranla çok daha ayrın

tılı ve bezerne vurguludur.

Yine salt biçim yönünde benzerlikler, 9. yüzyılla 13. yüzyıllar arasında, orta Bizans döneminde zemin döşemelerinde renkli taş ve mozayikle yapılan uy- gulamalarda aranabilir. Bunların en iyi örneği, ilk yapısı 5.yüzyıla tarihlenen,

16 M. Meinecke, "Mamlukische Marmordekorationen in der osmanisehen Turkei", Miueilung·

gen des deuuchen Archaeologischen lmıiıuu, Ahteilung Kairo, 27/2, 1971, 207-220, Lev. LD-LVID.

J. M. Rogers, a.g.m., s. 73-75.

(10)

SÜLEYMANiYE CAMii İÇ AVLUSUNDA ZEMiN KAPLAMASI 47

ll.yüzyılda eklemeler yapılan, Orhan Gazi döneminde Camii'ye çevrilen ve Mi- mar Sinan tarafından onarılan İznik'teki Ayasofya'dadır.¹⁷ll. yüzyılda yapılan eklemeler dönemine tarihleneo zemin kaplamalarında kare içinde büyük yuvarlak levha ve buna düıtimlenen küçükleri düzenlemenin temelini oluşturmak

tadır. Bizans dönemine ait İstanbul'da çeşitli yapılar yanısıra Ayasofya'da da epey

bozulmuş bir örneği bulunan bu düzenlemeler, kare çerçeve içinde büyük yuvarlak levhaya düğünıleneo küçük levhalarla şekillenen tasarımları yinelemek- tedir. Temel geometrik düzenlemelerle bir benzerlik göstermekle birlikte, düğüm

motifmin getirdiği ayrıntı ile de onlardan ayrılmakta ve Gebze'deki Çoban Mus- tafa Paşa Camii'nin ön cephesindeki taııarım ve Memlilk örneklerine daha çok

yakınlatmalctadır.¹⁸

S. Eyice tarafından ayrıntılı incelenen ve farklı örnekleri karşılaştırılan zemin kaplamalarındaki bu düzenlemeler, taç giyme törenlerinde İmparator'un

tahtının konacağı yeri vurgulayan nokta (omphalion) olarak da hem SEMBO- LiK, hem de iŞLEVSEL bir anlam kazanmaktadırlar.¹⁹Süleymaniye Camii iç avlusu ve diğer üç cami'nin avluları ile Bizans döneminden bu ön örnekler ara- sında ancak temel şemada bir benzerlik kuruiabilm esine karşm SEMBOLiK anlam ve iŞLEV yönünde bir benzerilik bulunup bulunmadığı da düşünülebilir.

Ancak, Süleymaniye Camii avlusundaki geometrik düzenlernelerin belirli bir

işlevi yönlendirmek için yapılıp yapılmadıklarını irdelemek için de bilgi yeter- sizdir.

Yapıtışından başlayarak, Sultan'ın her cuma günü geldiği bir Seliitin Camii olarak işlevini sürdüren Süleymaniye Camü'ne, Saray'dan çıkan düzenli ve gör- kemli alayın gelip dönüşü bazı seyyahlar tarafından anlatılmıştır. ²⁰Ancak, tö- ren alayının Cami'ye mahfil kapı8lndan ını yoksa avlu kapılarmdan birinden mi girdiği ve eğer avlu kapısından giriyorlarsa avluda belirli bir düzene göre

sıralanıp sıralanmadıkları için bilgi yoktur. Eğer böyle bir bilgi olsa idi, Süley- maniye Camii avlusu zemininde renkli taşlarla gerçekleştirilen içiçe çerçevele- rio ve kare çerçeve içindeki yuvarlak levhaların belki de bir tören düzenini

17 S. Eyice, "Two Mosaic Pavements From Bithynia", Dumbarıon Oak$ Paperş, 17, 1963, s. 373-374.

11 S. Eyice, a.g.m., s. 382.

19 S. Eyice, a.g.m., s. 380.

10 G. Necipoğlu-Kafadar "The Süleymaniye Mosque in İstanbul: An lnterpretation"

Muqarnaş, 3, s. 98; Seyyah Andri Thevet (Cosmographie de Levent (Lyons, 1554, s. 54)'in

alayın Ayasofya'ya gidi§ini tanımını ve Seyyah Du Fresne-Canaye (Le Voyage de Philippe du Fresne-Canaye, ed. M. A. Hauser, Paris, 1897, s. 126)'in 1573'te İstanbul'u ziyareti

sırasında aynı alay için gözlemlerini nakletmektedir. Ancak merasim alayının Cami'ye hangi kapıdan girdiğ.i ve girdikten sonra nasıl ilerledikleri hakkında bilgi yoktur.

(11)

48 ÖMÜR BAKIRER

yönlendirmek, kimlerin nerede duracağını belirlemek için konuldukları söyle- nebilirdi. Ancak, eldeki bilgilerle bunu söylemek olası görünmemektedir.

Bir diğer soru da, Mimar Sinan'ın Bizans ve MemiOk mimarisinde avlu ve iç mekanların zeminlerine uygulanan düzenlemelerden ne kadar etkilendiği şek

ünde sorulabilir. Buna, Mimar Sinan'ın 1523-24 tarihinde onardığı Gebze'deki Çoban Mustafa Paşa Külliyesi'ndeki Cami'nin cephesi ile 1573-74 yılları arasm- da onardığı İstanbul'daki Beyazıd Caroi'nin¹¹avlusundaki düzenlemeleri görüp bunlardan etkilendi mi, yoksa yapılardaki mermer işçiliğinin tasarımı da Sinan'ın onarımlarınıo parçası mıdır? şeklinde bir soru eklenebilir.

Sonuç olarak, kammızca Süleymaniye Camü avlu zeminine renkli taş kulla-

nılarak yapılan düzenlemelerde avlunun beyaz mermer kaplamasının yarataca-

ğı yeknesaklığı bozmak yönünde bir kaygı sergilenmektedir. Böylece estetik yönü

ağırlıklı olduğu bir malzeme ve tasarım seçimine gidilmiştir. Bu geometrik ta-

sarımların ön ya da çağdaş örneklerden ne kadar etkilendikleri, ayrıca işlevi

yönlendirmek yönünde bir katkılarının olup olmadığı kesin olarak söyleneme- mektedir.

11 A. Kuran, Mirrnır Sinan, Hürriyeı Vakfı Yayınları, istanbul 1986, a. 273, 274, 298.