Açık Bilim, Açık Erişim, Açık Veri

(1)

Açık Bilim, Açık Erişim, Açık Veri

Yaşar Tonta

Hacettepe Üniversitesi

Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü

yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/tonta.html yasartonta@gmail.com

@yasartonta

Kamu Politikaları Enstitüsü, 4 Haziran 2016, Bursa

(2)

Plan

• Açık Bilim

• Açık Erişim

• Açık Veri

(3)

Açığın Elli Tonu . . .

Kaynak: http://firstmonday.org/ojs/index.php/fm/article/view/6360/5460

(4)

Açıklık

“Açıklık bilimin ve bilim yapmanın normatif özüdür. Açıklık sonuçların bilimsel ve pratik uygulamalar için

tekrarlanmasının, doğrulanmasının ve yeniden kullanılmasının ön koşuludur.”

-- Dr. Falk Reckling, Avusturya Bilim Fonu (FWF) Stratejik Analizler Bölümü Yöneticisi

Kaynak: http://pasteur4oa.eu/sites/pasteur4oa/files/resource/FWF-OA-Policy-Case-Study-7-Nov-2015-final.pdf, s.9.

(5)

Açık Bilim

Araştırma çıktılarına (bilimsel yayınlar ve veriler) ve süreçlerine (yöntem ve araçlar) herkesin serbestçe

erişmesini, bunların ortak kullanımını, dağıtımını ve üretimini kolaylaştıran

bilim uygulaması

(6)

Açık Bilim Taksonomisi

Kaynak: https://figshare.com/articles/Open_Science_Taxonomy/1508606

(7)

Bilimsel Bilgi “Kamu Malı”dır

• Değeri azalmadan başkalarıyla paylaşılabilir (non-rivalrous)

• Sadece belli bir grubun kullanımıyla sınırlamak zor ve maliyetli (non-

excludable)

Kaynak: C. Borgman, Scholarship in the Digital Age. Cambridge, MA: MIT Press, 2007, s. 35- 36.

(8)

Kamunun AR-GE’ye Katkısı

• ABD (federal): 144,4 milyar USD (2011)

– NIH bütçesi: 29,9 milyar USD

– ABD’deki araştırmaların %30’unu, dünyadakinin

%7’sini üretiyor

• Avrupa: Kamu, araştırmaların %28’ini üretiyor (dünya üretiminin %9’u)

• Türkiye: 7,8 milyar USD (2013)

– Kamu %27; üniversiteler: %20; Sanayi: %49

Kaynak: http://www.nsf.gov/statistics/seind14/index.cfm/chapter-4/c4s6.htm; http://legacy.earlham.edu/~peters/fos/newsletter/12-02-06.htm

https://www.research.hsbc.com/midas/Res/RDV?ao=20&key=RxArFbnG1P&n=360010.PDF, s. 13; http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=16163

(9)

AR-GE Yatırımları (2014)

Ülke GSMH'ye

oranı (%)

Harcama (Milyar USD)

ABD 2,8 465

Çin 2 284

Japonya 3,4 165

Almanya 2,9 92

G. Kore 3,6 63

İsrail 4,2 11

İsviçre 2,9 11

Türkiye 0,9 11

İran 0,8 9

Top/ort (40 ülke) 2 1.576

Toplam 1,8 1,618

Kaynak: http://www.battelle.org/docs/tpp/2014_global_rd_funding_forecast.pdf

Ülke GSMH'ye

oranı (%)

Harcama (Milyar USD)

ABD 2,8 465

Çin 2,0 284

Japonya 3,4 165

Almanya 2,9 92

G. Kore 3,6 63

İsrail 4,2 11

İsviçre 2,9 11

Türkiye 0,9 11

İran 0,8 9

Top/ort (40 ülke) 2,0 1.576 Toplam/Ortalama 1,8 1.618

(10)

Açık Bilim Örnekleri

(11)

Bilgisayar

John von Neumann

Kaynak: Dyson, G. (2012). Turing’s cathedral. London: Penguin Books.

(12)

World Wide Web

Tim Berners-Lee

(13)

İnsan Genomu Projesi

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Francis_Collins

(14)

Peki, sorun nedir?

(15)

Bilim Açık Değil!

• Ve her zaman toplum yararına işlemiyor

• HIV/AIDS ilacı Stavudine örneği

Kaynak: https://mondediplo.com/2002/02/04stavudine

(16)

Neden?

Bilimsel bilgi “kamu malı”

ama . . .

Patentler ve telif hakları buluşların kullanımını ve yenilikleri kısıtlıyor

Kaynak: Brown, C. (2009). Ayresian technology, Schumpeterian innovation, and the Bayh-Dole Act. J.l of Economic Issues, 43(2): 477-486.

Pearce, J.M. (2013). Open-source nanotechnology: Solutions to a modern intellectual property tragedy. Nano Today, 8(4): 339-341.

(17)

Bilim - Ticaret İlişkisi

Kaynak: John J. Regazzi, Scholarly Communications. (Rowman & Littlefield, 2015), s. 1

Araştırma Bilimsel Ticaret İletişim

Bilimsel yayıncılık yaklaşık 25 milyar dolarlık bir küresel pazar

(18)

Bilime Kamu Desteği

• Araştırma ve yazma için destek

• Kalite denetimi ve editörlük için destek

– Ama bu hizmet yayıncılara ücretsiz veriliyor

– Makale kabul edilirse yayın hakları yayıncılara bedava devrediliyor

• Yayımlanan makaleleri gene aynı araştırmacılar (ve vatandaşlar) için satın almak/lisanslamak için

Kamu kaynaklarıyla aynı ürüne üç kez

ödeme yapıyoruz

(19)

Açık Bilim Ne Vaad Ediyor?

• Kısa vadede saydamlık, açıklık, bütünlük, kapsayıcılık ve gelişmiş işbirliği

• Uzun vadede daha etkili, kaliteli, güvenilir, toplumun gereksinimlerini karşılayan, birlikte yaratma ve açık yeniliği besleyen bilim

http://ec.europa.eu/research/openscience/index.cfm

(20)

Ne yapabiliriz?

(21)

Açık Erişim

• Kamu kaynaklarıyla desteklenen

araştırmalardan üretilen yayınların tam metinlerine ve bu yayınların temelini

oluşturan verilere ücretsiz, çevrimiçi erişim

• Açık erişim = Okuma, indirme, kopyalama, sınırsız dağıtım, yazdırma, bağlantı verme, dizinleme, metin madenleme, uzun dönemli arşivleme, vd.

Kaynak:Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities http://www.zim.mpg.de/openaccess-berlin/berlindeclaration.html

(22)

Açık Erişimin Yararları

Çalışmayı daha çok kişi görür

Proje destek kurallarına uygun Vergi verenler vergisinin karşılığını alırlar

Gelişen ülkelerdeki araştırmacılar çalışmanızı görebilir

Daha yüksek atıf oranları Pratisyenler bulgularınızı uygulayabilirler

Herkes bulgularınıza erişebilirler

Araştırmanız politikayı etkileyebilir

(23)

Açık Erişimin Paydaşları

• Fon sağlayıcılar

• Araştırma kurumları

• Araştırmacılar

• Vatandaşlar

• Kurumsal arşivler/veri merkezleri

• Yayıncılar

(24)

Açık Erişim Nasıl Sağlanır?

• Kendi yayınını arşivleme (Yeşil yol)

– “Okur öder” modeli

– Kurumsal arşivlerde depolama

• Açık erişim yayıncılık (Altın yol)

– “Yazar öder” modeli

– Yayınlandığı andan itibaren herkese açık

Kaynak: http://www.acikerisim.org/dokumanlar/medoanet_guideline_2013.pdf

Akademik Bilişim 2014, 5-7 Şubat 20134 Mersin

(25)

Açık Erişim İş Modeli

• Küresel akademik dergi satışları: 7,6 milyar euro

• WoS’ta 2013’te 1,5 milyon makale listelenmiş

• Birim maliyet 5000 euro

• Yayıncıların makale işlem ücreti ortalama 3800 euro

• Piyasadaki para yeniden yönlendirilebilirse yılda 2 milyon makale erişime açılabilir

Kaynak: Schimmer, R. ve diğerleri. (2015, 28 Nisan). Disrupting the subscription journals' business model for the necessary large-scale transformation to open access. http://pubman.mpdl.mpg.de/pubman/item/escidoc:2148961:7/component/escidoc:2149096/MPDL_OA-Transition_White_Paper.pdf

(26)

Açık Erişim AB için 2020’ye kadar norm (varsayılan erişim yöntemi) olmalı

Kaynak: http://arstechnica.com/science/2016/05/eu-open-access-research-competitiveness-council/

(27)

Veri = Bilimin “yakıt”ı

(28)

Veri içeren yayınlar

İşlenmiş veriler ve veri gösterimleri

Veri dermeleri ve yapısal veri tabanları

Ham veriler ve veri dizileri

(1) Veriler makalede yer alır

ve açıklanır (2) Verilerin

açıklamaları makaleye ek

dosyalarda açıklanır

(3) Makalede veri merkezlerindeki /

arşivlerindeki verilere atıf yapılır (4) Mevcut veri

dizilerini açıklayan veri yayınları

(5) Kurumun çekmecelerindeki

ve disklerindeki veriler

Kaynak: Reilly (2012). http://www.slideshare.net/libereurope/research-data-sharing-leru

Veri yayını piramidi Veri Yayın Piramidi

(29)

Büyük Veri

• Her gün 2 Exabyte (2,5 kentilyon byte) veri

yaratılıyor

• %90’ı son iki yılda yaratıldı

• 3 yılda bir ikiye katlanıyor

• Google günde 24 Petabyte

veri işliyor

(30)

Açık Veri

• “Açık veri ve içerik herkes

tarafından her amaç için serbestçe kullanılabilir, değiştirilebilir ve

paylaşılabilir”

• Kamu sektörü araştırma verileri, devlet verileri

Kaynak: http://opendefinition.org/

(31)

Açık Veri Türleri

• Şirketlerle ilgili veriler

• Suç ve adalet istatistikleri

• Gözlem verileri

• Eğitim verileri

• Finans ve sözleşme verileri

• Yer/mekan verileri

• Küresel kalkınma verileri

Kaynak: https://www.gov.uk/government/publications/open-data-charter/g8-open-data-charter-and-technical-annex

• Hesap verebilirlik ve demokrasi ile ilgili veriler

• Sağlık verileri

• Bilim ve araştırma verileri

• İstatistikler

• Toplumsal hareketlilik ve kalkınma verileri

• Ulaşım ve alt yapı verileri

(32)

Niçin Açık Veri?

• Kamu sektöründe açık veri yeniliği ateşledi, etkinliği artırdı ve ekonomik

kalkınmayı teşvik etti

• G8 ülkelerinde verilerin açık ve yeniden kullanılabilir

olması varsayılan (“default”) yöntem

Kaynak: https://www.gov.uk/government/publications/open-data- charter/g8-open-data-charter-and-technical-annex

(33)

Niçin Açık Veri? -2

• “Büyük veri” herkese açılırsa Avrupa’da

yılda 150-300 milyar euro tasarruf

sağlanacak

• AB’ye doğrudan ve dolaylı etkisi yılda 140 milyar euro

Akademik Bilişim 2014, 5-7 Şubat 20134 Mersin

Kaynak:http://www.science-metrix.com/pdf/SM_EC_OA_Data.pdf

(34)

OECD Kamu Destekli Araştırma

Verilerine Erişim Bildirgesi - 2004

(35)

Making Open Science a Reality (OECD

Report, 2015)

(36)

Türkiye Ulusal Veri Merkezi

Kaynak: http://www.tubitak.gov.tr/sites/default/files/62_2013_104.pdf

İdari ihtiyaçlar, tasarruf imkânı ve siber güvenlik gereksinimleri doğrultusunda, halen her kurumda müstakil olarak işletilmekte olan veri merkezlerinin tek bir çatı altında birleştirilerek Türkiye Kamu Entegre Veri Merkezi’nin kurulması önem arz etmektedir.”

(37)

Türkiye’nin Açık Veri İkilemi

• Kişisel veriler – kapalı olması gerekirken – açık

• Bilimsel araştırma verileri ve kamu

verileri – açık olması gerekirken –

kapalı

(38)

Küresel Açık Veri Endeksi

Türkiye 47. sırada

Kaynak: http://index.okfn.org/place/turkey/

(39)

Türkiye’de Hangi Veriler Ne Kadar Açık?

Kaynak: http://index.okfn.org/place/turkey/

(40)

Bağlı Açık Veri Bulutu

Kaynak: https://en.wikipedia.org/wiki/Linked_data#/media/File:LOD_Cloud_2014.svg

(41)

Bağlı Açık Veri ve Semantik Web

Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/08/LOD_Cloud_2014.svg

(42)

Ne Yapılmalı?

• Farkındalık

• Politika

• Alt yapı

• Standartlar

• Yazılım

• Birlikte çalışabilirlik

• Veri dizileri

• Veri hizmetleri

• Teşvik

• Değerlendirme

• Değişime direnç

• . . .

(43)

Kimler değişim istiyor?

Kimler değişmek istiyor?

https://tr.pinterest.com/pin/349803096032958690/

(44)

SAKİN OL

VE

VERİLERİNİ

AÇ

(45)