Açık Erişim, Açık Veri

(1)

1

Açık Erişim, Açık Veri

Yaşar Tonta

Hacettepe Üniversitesi

Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü yasartonta@gmail.com

@yasartonta

yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/

Akademik Bilişim 2014, 5-7 Şubat 20134 Mersin

(2)

Plan

• Açık erişim nedir?

• Fon sağlayıcılar

• Araştırmacılar

• Yayıncılar

• Kütüphaneciler

• Araştırma verilerine açık erişim

• Açık veri

• Sonuç

(3)

Açık erişim tanımı

“1. ücretsiz. . .[çevrimiçi, tam metin]

erişim

“2. [Açık erişim] eserin tam bir sürümü...

açık erişime, sınırsız dağıtıma, birlikte çalışabilirliğe ve uzun dönemli

arşivlemeye olanak sağlamak için...

en azından bir çevrimiçi arşivde depolanır.”

Kaynak:Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities http://www.zim.mpg.de/openaccess-berlin/berlindeclaration.html

(4)

Açık erişim nasıl sağlanır?

(5)

Yeşil yol – Web sayfası aracılığıyla

(6)

Yeşil yol – Kurumsal arşiv aracılığıyla

(7)

Yeşil yol - Konu arşivi aracılığıyla (eprints.rclis.org)

(8)

Altın yol - Açık erişim yayıncılık

(9)

Açık erişim

hakemli dergi makalelerine

– ücretsiz – hemen – sürekli

– çevrimiçi

erişim demektir.

Kaynak: http://openscience.com/green-gold-gratis-and-libre-open-access-brief-overview-for-beginners/?utm_term=%23oa&utm_source=twitterfeed&utm_medium=twitter

(10)

Açık erişimin kime yararı var?

• Topluma

– Araştırma döngüsünün hızlanması

• Araştırmacılara

– Araştırma etkisinin artması

• Üniversitelere

– Araştırma etkisinin artması – Yatırımın getirisinin artması

• Öğretmenlere

– Eğitim-öğretim amacıyla kullanım sınırlamalarının kalkması

• Yayıncılara

– Dağıtım, görünürlük ve etki faktörünün artması

(11)

Açık erişim ve fon sağlayıcılar

• 1 fon sağlayıcı açık erişimi zorunlu tutuyor (ama uygulanmıyor..)

• 1’inin gönüllü politikası var

• 1’inin politikası yok

• TÜBİTAK ve YÖK’ün açık erişim politikaları yok

• Araştırma verilerine açık erişimin adı geçmiyor

Kaynak: MedOANet anketi, 2012

(12)

Araştırmacılar ve açık erişim

(13)

Araştırmacılar paylaşıyor mu?

Kaynak: K.L. Ertürk, Türkiye’de bilimsel iletişim: Bir açık erişim modeli önerisi. (Doktora tezi) 2008, s. 182

http://www.bby.hacettepe.edu.tr/yayinlar/dosyalar/130.pdf

(14)

Yayıncıların %67’si (dergilerin %90’ından fazlası)

açık erişimi destekliyor

(15)

Açık erişim ve yayıncılar

Kaynak: K.L.Ertürk, M.E.Küçük (2010), Kurumsal Açık Arşivlerin Etkin Kullanımı:Türkiyedeki Bilimsel Elektronik Yayıncıların Görüşleri.

Bilgi Dünyası, 11(1): 123-140, s. 134. http://www.bby.hacettepe.edu.tr/e-bulten/dosyalar/file/Erturk-Kucuk-BD.pdf Akademik Bilişim 2014, 5-7 Şubat 20134 Mersin

(16)

%25

Ama makalelerin sadece

%25 ’i Açık Erişim!

(17)

Açık Erişim Yasa, Yaptırım ve Önerileri

• ABD, İspanya, İtalya

• ScienceEurope (Ulusal Araştırma Fonlayıcıları Derneği)

• Avrupa Üniversiteler Derneği

• Birleşik Krallık, Almanya, Hollanda, İsveç, Danimarka vd. ülkelerin girişimleri (30+ fon sağlayıcı yaptırımı, 100+ kurumsal yaptırım)

• Wellcome Trust (2005)

(18)

Ön baskı – Son baskı

Ön baskı

Yayınlanmış hali

(19)

Hemen Depolama/Seçimli Erişim

• Yayının kabulünden hemen sonra

• Üniversitenin kurumsal arşivinde

• Yazarın kabul edilen yayınının taslağının (yayıncının PDF’si değil)

• Hem tam metninin hem de üst verisinin

(yazar, tarih, başlık, dergi, vs.) depolanması

Kaynak: S. Harnad, http://openaccess.eprints.org/index.php?/archives/71- guid.html

CERN QUT Liege Minho

Southampton

(20)

Bilgiye erişim ve kütüphaneler

(21)

Üye olmadan asla!

(22)

Üye olmadan üst veri bile yok

(23)

(24)

Üye olduktan sonra

(25)

(26)

(27)

British Library

(28)

Yazma eser, 13. yüzyıl

(29)

“Açık erişim” - Hacettepe

(30)

“Açık erişim” - Bilkent

(31)

Bu makale aslında açık erişim

(32)

“Açık erişim” - MİTOS

(33)

(34)

“Açık erişim” - YÖK

(35)

(36)

Üye olmadan asla!

(37)

“Bir kullanıcının üye formuyla imtihanı”

(38)

YÖK tez istatistikleri

(39)

Nasıl olmalı? DART

(40)

Nasıl olmalı? DART (devamla)

(41)

Nasıl olmalı? NDLTD

(42)

Ufuk 2020 ve Avrupa Araştırma Alanı

• AB destekli araştırma projelerinin

çıktılarına (raporlar, makaleler, vs.)

• Hem yeşil hem de altın yol destekleniyor

• Araştırma verilerine açık erişim pilot projesi yürütülecek

• “Açık Bilim” (bulguların doğrulanması vs.)

için araştırma verilerine erişim şart

(43)

43

Araştırma verisi nedir?

• Bilimsel araştırmalarda temel kaynak olarak kullanılan ve araştırma bulgularını

geçerlemek için gereken maddi kayıtlar

(sayısal ve metin türü veriler, görüntü ve ses kayıtları, vd.)

• Lab notları, ilk analizler, makale taslakları, araştırma planları, hakem değerlendirmeleri, kişisel yazışmalar veya fiziksel nesneler (ör., lab numuneleri, test hayvanları) bu tanımın dışında

Kaynak: http://www.oecd.org/sti/sci-tech/38500813.pdf

(44)

Niçin verilere açık erişim?

• Araştırma giderleri (ABD yılda 60 milyar dolar, AB FP7’de 50 milyar avro, H2020’de 71 milyar avro)

• Yatırımın getirisi

• Yılda %30 veri artışı (bir insan genomu 30TB, CERN yılda 30PB veri üretiyor

• Bilimsel buluşların artması

• Araştırmayı kolaylaştırmak

• Bulguları doğrulama gereği / Kötü bilimden kaçınmak

• Araştırma etkisinin artması (atıflarda %9-%30 artış)

• Bilgi edinme özgürlüğü Kaynak: Managing research data, s. 2;

atıf avantajı için): https://peerj.com/preprints/1.pdf

(45)

Niçin veri paylaşımı?

• “Büyük veri” herkese açılırsa Avrupa’da yılda 150-300

milyar avro tasarruf sağlanacak

• AB’ye doğrudan ve dolaylı etkisi yılda 140 milyar avro

• Engeller azalmış ve alt yapı iyileştirilmiş olsaydı bu miktar 2008’de 200 milyar avro

olacaktı –Avrupa GSMH’sinin

%1,7’si)

Kaynak: Open data access policies and strategies in the European Research Area and beyond. August 2013.

(46)

Veri içeren yayınlar

İşlenmiş veriler ve veri gösterimleri

Veri dermeleri ve yapısal veri tabanları

Ham veriler ve veri dizileri

(1) Veriler makalede yer alır ve açıklanır (2) Verilerin

açıklamaları makaleye ek dosyalarda

açıklanır

(3) Makalede veri merkezlerindeki /

arşivlerindeki verilere atıf yapılır (4) Mevcut veri

dizilerini açıklayan veri

yayınları

(5) Kurumun çekmecelerindeki

ve disklerindeki veriler

Veri yayını piramidi

(47)

Veri dergileri

(48)

Araştırma verilerinin ömrü

Araştırma verilerinin ömrü projeden daha uzun

•Araştırmayı tasarla

•Veri yönetimini planla (format, depolama vs.)

•Paylaşım iznini planla

•Mevcut verileri bul

•Veri topla (deney, gözlem, ölçüm, benzetim)

•Üst veri elde et ve yarat

Veri ANALİZİ

Veri KORUMA

Veri YENİDEN KULLANIMI

Veri İŞLEME

Veri ERİŞİM

Veri

YARATMA

(49)

OECD İlkeleri

• Açıklık kültürü ve araştırma verilerinin paylaşımı

• Veri erişim ve paylaşımında iyi uygulamalar

• Kamu destekli araştırma verilerine erişimi ve veri paylaşımını kısıtlamanın potansiyel maliyeti ve yararları

• Bilim politikalarında verilere erişim ve veri paylaşımıyla ilgili düzenlemeler

• Araştırma verilerine erişimin düzenlenmesi için ortak işletimsel ilkeler

• Uluslararası araştırma verilerinin paylaşım ve dağıtımının geliştirilmesi

Kaynak: http://www.oecd.org/sti/sci-tech/38500813.pdf

(50)

Araştırma verileri yönetimi neleri kapsar?

• Veri yönetimi planlaması

• Veri yaratma/tanımlama

• Veri belgeleme (veri toplama ve yönetim için standartlar ve yöntemler)

• Veriye erişim, kullanım ve paylaşımı

• Etik ve entellektüel mülkiyet

• Depolama ve yedekleme

• Uzun dönemli veri koruma stratejisi (DCC)

(51)

Veri yönetimi politikaları

• Avustralya: Veri yönetimi altyapısı ve hizmetleri için 152M AUSD yatırım

• ABD: NSF proje başvurularında 2 sayfalık bir veri yönetim planı (2011)

• İngiltere: Çoğu fon sağlayan kuruluş araştırma çıktılarına erişim, bunların yönetimi ve uzun

dönemli saklanması konusunda bildirim istiyor.

• Ama yaptırım henüz yok.

• Çoğu disiplinde ulusal veri merkezi hizmetleri yok

• O zaman araştırmalarımıza kim göz kulak oluyor?

Akademik araştırma topluluğu?

Kaynak: Managing Research Data, s. 5

(52)

Birleşik Krallık’taki bazı veri merkezleri

• UK Data Archive

• Archaeology Data Service

• British Atmospheric Data Centre

• British Oceanographic Data Centre

• Environmental Information Data Centre

• European Bioinformatics Institute

• Natural Geoscience Data Centre

• NERC Earth Observation Data Centre

• Polar Data Centre

• UK Solar System Data Centre

• Digital Curation Centre

(53)

Veri yönetimi politikaları ve Türkiye

OECD Kamu Destekli Araştırma Verilerine Erişim Bildirgesi - 2004

(54)

Türkiye Ulusal Veri Merkezi

İdari ihtiyaçlar, tasarruf imkânı ve siber güvenlik gereksinimleri doğrultusunda,

halen her kurumda müstakil olarak işletilmekte olan veri merkezlerinin tek bir çatı

altında birleştirilerek Türkiye Kamu Entegre Veri Merkezi’nin kurulması önem

arz etmektedir.”

(55)

BAK-TÜİK Projesi

Kaynak: http://www.ulakbim.gov.tr/hakkimizda/faaliyet/faaliyet_oz_12.pdf

(56)

TÜBİTAK’ın veri yönetim politikası var mı?

• TÜBİTAK Science Europe’a, EuroCRIS’e,

üye değil

(57)

Ya YÖK’ün, üniversitelerin?

(58)

Hacettepe Üniversitesi

(59)

Paydaşlar / Tartışma konuları

• Üniversiteler, araştırma birimleri, BT bölümleri, araştırmacılar, akademik birimler, kütüphaneler

• Verilerin sahibi kim? Verilere başkalarınca empoze edilmiş

gerekirlikler var mı? Hangi veriler tutulacak? Ne kadar süreyle

yaşatılacak? Dijital veriler nasıl korunacak? Etik sorunlar var mı?

Verilere nasıl erişilecek? Veriler ne kadar açık olacak? Giderleri kim

karşılayacak? Yerel veri yönetimine başka seçenekler var mı?

Kaynak: http://www.educause.edu/ero/article/starting-conversation-university-wide-research-data-management-policy?utm_content=bufferacbca&utm_source=buffer&utm_medium=twitter&utm_campaign=Buffer

(60)

Erişim olmayınca . . .

• Kaliforniya Üniv. Berkeley Kütüphanesinde

– 2012’de 2,7M ödünç kitap verilmiş, 33M makale indirilmiş, 13M USD lisans ücreti ödenmiş

• ULAKBİM’de

– 2012’de 16M makale indirilmiş, 42M TL lisans ücreti ödenmiş

• ANKOS’ta 2012’de yaklaşık 12M makale indirilmiş

• Berkeley’de 36K öğrenci, 2K ö. üyesi kişi başı 868 makale indirmişler

• TR’de 4,5M öğrenci, 130K ö. üyesi kişi başı 6 makale

indirmişler

(61)

Amerika bir oligarşi mi oldu?

•ABD’nin net özel varlıklarının üçte ikisi nüfusun %5’inde toplanmış.

•En zengin 400 Amerikalının serveti, 150 milyon Amerikan vatandaşının toplam servetinden daha fazla

Kaynak: http://www.spiegel.de/international/spiegel/the-second-gilded-age-has-america-become-an-oligarchy-a-793896.html

(62)

Herkes için eşitsizlik . . .

(63)

TÜİK

Kaynak: http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=13594

(64)

TÜİK . . . Açık veri olmayınca

Dilimler

küçüldükçe,

gelir eşitsizliğine ilişkin daha

çarpıcı

sonuçlar ortaya çıkmaktadır

(Çelik, 2004: 60).

(65)

65

Ne yapılmalı?

• Kamu fonlarıyla desteklenen araştırmalardan

üretilen tüm yayınlara ve araştırma verilerine açık erişim yasayla düzenlenmeli

• Kamu destekli araştırma yayınları ve verileri

yönetimi alt yapısı kurulmalı, hizmetler geliştirilmeli

• Bu yayınlar ve veriler açık arşivler aracılığıyla kullanıma açılmalı

• Yayınlara ve verilere açık erişim araştırma desteği alabilmede ön koşul olmalı

• Desteklenen araştırma önerilerinde veri yönetim planı olmalı

(66)

Son söz

• Tim Berners-Lee: Açık verilerin dünyaya yayıldığı sene...

http://www.ted.com/talks/tim_berners_lee_the_year_open_

data_went_worldwide.html

(67)

Kaynaklar

• Bu sunuşta büyük ölçüde 17 Aralık 2013 tarihinde Bilkent’te ve 21-22 Ekim 2013’te İzmir’de yapılan sunuş slaytlarından

yararlanılmıştır.

(68)