1
Açık Erişimin Geleceği ve Araştırma Verilerine
Açık Erişim
Yaşar Tonta
Hacettepe Üniversitesi
Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü yasartonta@gmail.com
@yasartonta
yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
2
Plan
• Erişim
• Açık erişim
• Kütüphaneciler
• Araştırmacılar
• Yayıncılar
• Fon sağlayıcılar
• Araştırma verilerine açık erişim
• Araştırma verileri ve Türkiye
• Sonuç
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
3
Bilgiye erişim sağlamak bizim işimiz
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
4
Üye olmadan asla!
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
5
Üye olmadan üst veri bile yok
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara 6
7
Üye olduktan sonra
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara 8
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara 9
10
British Library
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
11
Yazma eser, 13. yüzyıl
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
12
Açık Erişim Tanımı
“1. ücretsiz. . .[çevrimiçi, tam metin]
erişim
“2. [Açık erişim] eserin tam bir sürümü...
açık erişime, sınırsız dağıtıma, birlikte çalışabilirliğe ve uzun dönemli
arşivlemeye olanak sağlamak için...
en azından bir çevrimiçi arşivde depolanır.”
Kaynak:Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities http://www.zim.mpg.de/openaccess-berlin/berlindeclaration.html
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
13
Açık erişim nasıl sağlanır?
Kaynak: http://www.acikerisim.org/dokumanlar/medoanet_guideline_2013.pdf
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
14
Yeşil yol – Web sayfası aracılığıyla
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
15
Yeşil yol – Kurumsal arşiv aracılığıyla
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
16
Yeşil yol - Konu arşivi aracılığıyla (eprints.rclis.org)
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
17
Açık erişim yayıncılık
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
18
“Açık erişim” - Hacettepe
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
19
“Açık erişim” - Bilkent
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
20
Bu makale aslında açık erişim
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
21
“Açık erişim” - MİTOS
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara 22
23
“Açık erişim” - YÖK
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara 24
25
Üye olmadan asla!
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
26
“Bir kullanıcının üye formuyla imtihanı”
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
27
YÖK tez istatistikleri
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara 28
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara 29
30
NDLTD
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
31
Araştırmacılar ve açık erişim
Kaynak: K.L. Ertürk, Türkiye’de bilimsel iletişim: Bir açık erişim modeli önerisi. (Doktora tezi) 2008., s. 179 http://www.bby.hacettepe.edu.tr/yayinlar/dosyalar/130.pdf
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
32
Araştırmacılar paylaşıyor mu?
Kaynak: K.L. Ertürk, Türkiye’de bilimsel iletişim: Bir açık erişim modeli önerisi. (Doktora tezi) 2008, s. 182 http://www.bby.hacettepe.edu.tr/yayinlar/dosyalar/130.pdf
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
33
Açık erişim ve yayıncılar
Kaynak: K.L.Ertürk, M.E.Küçük (2010), Kurumsal Açık Arşivlerin Etkin Kullanımı:Türkiyedeki Bilimsel Elektronik Yayıncıların Görüşleri.
Bilgi Dünyası, 11(1): 123-140, s. 134. http://www.bby.hacettepe.edu.tr/e-bulten/dosyalar/file/Erturk-Kucuk-BD.pdf Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
34
Türkiye’de açık erişim dergiler
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
35
Açık erişim ve üniversiteler
14
7
0 2 4 6 8 10 12 14 16
Açık erişim arşivi olan üniversiteler Açık erişim politikası olan üniversiteler
Kaynak: MedOANet anketi, 2012
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
36
Türkiye’de açık arşivler (Şubat 2013)
Toplam 50.000 kayıt
http://www.opendoar.org/find.php?p=1&step=20&cID=217&format=table&sort=r.rName&sort=r.rNumOfItems%20DESC,r.rName;
Toplam = 50.000 kayıt, 6M kullanım, 1.2M tekil ziyaret, 2.6TB indirme
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
37
Karşılaştırma: Belge sayısı
İtalya 69 1.016.715 İspanya 96 5.625.502 Portekiz 40 143.326 Türkiye 11 50.281 Yunanistan 14 343.761 Almanya 164 2.410.555 Birleşik Krallık 208 42.966.281 Hollanda 24 557.975 57.003.204,00
(UK: Europe PubMed Central: 29M)
Kaynak: OpenDOAR (6 Kas ım 2012)
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
38
Karşılaştırma: Açık erişim politikaları
Fransa 14
İtalya 32
İspanya 15
Portekiz 15
Türkiye 3
Yunanistan 2
Almanya 15
Birleşik Krallık 62
Hollanda 6
Kaynak: ROARMAP (17 Aralık 2013)
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
39
Açık erişim politikaları
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
40
İYTE, ODTÜ, HÜ BBY
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
41
Açık erişim ve fon sağlayıcılar
• 1 fon sağlayıcı açık erişimi zorunlu tutuyor (ama uygulanmıyor..)
• 1’inin gönüllü politikası var
• 1’inin politikası yok
• TÜBİTAK ve YÖK’ün açık erişim politikaları yok
• Araştırma verilerine açık erişimin adı geçmiyor
Kaynak: MedOANet anketi, 2012
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
42
Fon sağlayan kurumlar ve üniversiteler için model açık erişim politikaları
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
43
Açık erişim
hakemli dergi makalelerine
– ücretsiz – hemen – sürekli
– çevrimiçi
erişim demektir.
Kaynak: http://openscience.com/green-gold-gratis-and-libre-open-access-brief-overview-for-beginners/?utm_term=%23oa&utm_source=twitterfeed&utm_medium=twitter
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
44
Ufuk 2020 ve Avrupa Araştırma Alanı
• AB destekli araştırma projelerinin
çıktılarına (raporlar, makaleler, vs.)
• Hem yeşil hem de altın yol destekleniyor
• Araştırma verilerine açık erişim pilot projesi yürütülecek
• “Açık Bilim” (bulguların doğrulanması vs.) için araştırma verilerine erişim şart
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
45
Araştırma verisi nedir?
• Bilimsel araştırmalarda temel kaynak olarak kullanılan ve araştırma bulgularını
geçerlemek için gereken maddi kayıtlar
(sayısal ve metin türü veriler, görüntü ve ses kayıtları, vd.)
• Lab notları, ilk analizler, makale taslakları, araştırma planları, hakem değerlendirmeleri, kişisel yazışmalar veya fiziksel nesneler (ör., lab numuneleri, test hayvanları) bu tanımın dışında
Kaynak: http://www.oecd.org/sti/sci-tech/38500813.pdf
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
46
Niçin verilere açık erişim?
• Araştırma giderleri (ABD yılda 60 milyar dolar, AB FP7’de 50 milyar avro, H2020’de 71 milyar avro)
• Yatırımın getirisi
• Yılda %30 veri artışı (bir insan genomu 30TB, CERN yılda 30PB veri üretiyor
• Bilimsel buluşların artması
• Araştırmayı kolaylaştırmak
• Bulguları doğrulama gereği / Kötü bilimden kaçınmak
• Araştırma etkisinin artması (atıflarda %9-%30 artış)
• Bilgi edinme özgürlüğü Kaynak: Managing research data, s. 2;
atıf avantajı için): https://peerj.com/preprints/1.pdf
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara47
Niçin veri paylaşımı?
• “Büyük veri” herkese açılırsa Avrupa’da yılda 150-300
milyar avro tasarruf sağlanacak
• AB’ye doğrudan ve dolaylı etkisi yılda 140 milyar avro
• Engeller azalmış ve alt yapı iyileştirilmiş olsaydı bu miktar 2008’de 200 milyar avro
olacaktı –Avrupa GSMH’sinin
%1,7’si)
Kaynak: Open data access policies and strategies in the European Research Area and beyond. August 2013.
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
48
Veri içeren yayınlar
İşlenmiş veriler ve veri gösterimleri
Veri dermeleri ve yapısal veri tabanları
Ham veriler ve veri dizileri
(1) Veriler makalede yer alır ve açıklanır (2) Verilerin
açıklamaları makaleye ek dosyalarda
açıklanır
(3) Makalede veri merkezlerindeki /
arşivlerindeki verilere atıf yapılır (4) Mevcut veri
dizilerini açıklayan veri
yayınları
(5) Kurumun çekmecelerindeki
ve disklerindeki veriler
http://www.slideshare.net/libereurope/research-data-sharing-leru
Veri yayını piramidi
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
49
Veri dergileri
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
50
Araştırma verilerinin ömrü
Araştırma verilerinin ömrü projeden daha uzun
•Araştırmayı tasarla
•Veri yönetimini planla (format, depolama vs.)
•Paylaşım iznini planla
•Mevcut verileri bul
•Veri topla (deney, gözlem, ölçüm, benzetim)
•Üst veri elde et ve yarat
Veri ANALİZİ
Veri KORUMA
Veri YENİDEN KULLANIMI
Veri İŞLEME
Veri ERİŞİM
Kaynak: Managing your research data: Planning to share. UK Data Archive, 24 Oct 2012
Veri YARATMA
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
51
OECD İlkeleri
• Açıklık kültürü ve araştırma verilerinin paylaşımı
• Veri erişim ve paylaşımında iyi uygulamalar
• Kamu destekli araştırma verilerine erişimi ve veri paylaşımını kısıtlamanın potansiyel maliyeti ve yararları
• Bilim politikalarında verilere erişim ve veri paylaşımıyla ilgili düzenlemeler
• Araştırma verilerine erişimin düzenlenmesi için ortak işletimsel ilkeler
• Uluslararası araştırma verilerinin paylaşım ve dağıtımının geliştirilmesi
Kaynak: http://www.oecd.org/sti/sci-tech/38500813.pdf
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
52
Veri politikası ortak ilkeler (RCUK)
• Kamu malı
• Koruma planlaması
• Keşif
• Gizlilik
• İlk kullanım
• Tanınma
• Kamu desteği
Kaynak: http://www.rcuk.ac.uk/research/Pages/DataPolicy.aspx
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara53
Araştırma verileri yönetimi neleri kapsar?
• Veri yönetimi planlaması
• Veri yaratma/tanımlama
• Veri belgeleme (veri toplama ve yönetim için standartlar ve yöntemler)
• Veriye erişim, kullanım ve paylaşımı
• Etik ve entellektüel mülkiyet
• Depolama ve yedekleme
• Uzun dönemli veri koruma stratejisi (DCC)
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
54
DCC Derleme Yaşam Döngüsü Modeli
Kaynak: http://www.slideshare.net/sjDCC/research-data-management-20315747?from_search=1
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
55
Veri yönetimi politikaları
• Avustralya: Veri yönetimi altyapısı ve hizmetleri için 152M AUSD yatırım
• ABD: NSF proje başvurularında 2 sayfalık bir veri yönetim planı (2011)
• İngiltere: Çoğu fon sağlayan kuruluş araştırma çıktılarına erişim, bunların yönetimi ve uzun
dönemli saklanması konusunda bildirim istiyor.
• Ama yaptırım henüz yok.
• Çoğu disiplinde ulusal veri merkezi hizmetleri yok
• O zaman araştırmalarımıza kim göz kulak oluyor?
Akademik araştırma topluluğu?
Kaynak: Managing Research Data, s. 5
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
56
Birleşik Krallık’taki bazı veri merkezleri
• UK Data Archive
• Archaeology Data Service
• British Atmospheric Data Centre
• British Oceanographic Data Centre
• Environmental Information Data Centre
• European Bioinformatics Institute
• Natural Geoscience Data Centre
• NERC Earth Observation Data Centre
• Polar Data Centre
• UK Solar System Data Centre
• Digital Curation Centre
Kaynak: Managing research data, s. 152
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
57
Veri yönetimi politikaları ve Türkiye
OECD Kamu Destekli Araştırma Verilerine Erişim Bildirgesi - 2004
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
58
Türkiye Ulusal Veri Merkezi
Kaynak: http://www.tubitak.gov.tr/sites/default/files/62_2013_104.pdf
İdari ihtiyaçlar, tasarruf imkânı ve siber güvenlik gereksinimleri doğrultusunda, halen her kurumda müstakil olarak işletilmekte olan veri merkezlerinin tek bir çatı altında birleştirilerek Türkiye Kamu Entegre Veri Merkezi’nin kurulması önem arz etmektedir.”
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
59
BAK-TÜİK Projesi
Kaynak: http://www.ulakbim.gov.tr/hakkimizda/faaliyet/faaliyet_oz_12.pdf
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
60
TÜBİTAK’ın veri yönetim politikası var mı?
• TÜBİTAK Science Europe’a, EuroCRIS’e, üye değil
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
61
Ya YÖK’ün, üniversitelerin?
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
62
Hacettepe Üniversitesi
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
63
Paydaşlar / Tartışma konuları
• Üniversiteler, araştırma birimleri, BT bölümleri, araştırmacılar, akademik birimler, kütüphaneler
• Verilerin sahibi kim? Verilere başkalarınca empoze edilmiş
gerekirlikler var mı? Hangi veriler tutulacak? Ne kadar süreyle
yaşatılacak? Dijital veriler nasıl korunacak? Etik sorunlar var mı?
Verilere nasıl erişilecek? Veriler ne kadar açık olacak? Giderleri kim
karşılayacak? Yerel veri yönetimine başka seçenekler var mı?
Kaynak: http://www.educause.edu/ero/article/starting-conversation-university-wide-research-data-management-policy?utm_content=bufferacbca&utm_source=buffer&utm_medium=twitter&utm_campaign=Buffer
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
64
1. Araştırma verisi yönetimi desteği sun
2. Üst veri ve veri standartları ve hizmetleri geliştirmede görev al 3. Veri kütüphanecisi pozisyonu yarat ve veri kütüphaneciliği için mesleki becerileri geliştir
4. Kurumsal politika geliştirmeye katıl
5. Birlikte çalışabilir veri alt yapıları yaratmak için
araştırmacılarla bağlantı kur
6. Hizmet sağlayarak araştırma verisi yaşam döngüsünü destekle 7. Verilere kalıcı numaralar
atayarak araştırma verilerine yapılan atıfları artır
8. Kurumsal Veri Kataloğu/Arşivi yarat
9. Konuya özel veri yönetimi uygulamalarında görev al 10. Kurum ve/ya da dış
sağlayıcılar aracılığıyla depolama hizmeti sun ya da buna aracılık et
Kaynak: http://www.libereurope.eu/sites/default/files/The%20research%20data%20group%202012%20v7%20final.pdf
Araştırma verileri: Kütüphaneler için 10 Öneri
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
65
Veri yönetim planlama araçları
Kaynak: http://www.cdlib.org/services/uc3/dmp/fundguide.html; http://www.cdlib.org/services/uc3/datamanagement/
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
66
Ne yapılmalı?
• Kamu fonlarıyla desteklenen araştırmalardan
üretilen tüm yayınlara ve araştırma verilerine açık erişim yasayla düzenlenmeli
• Kamu destekli araştırma yayınları ve verileri
yönetimi alt yapısı kurulmalı, hizmetler geliştirilmeli
• Bu yayınlar ve veriler açık arşivler aracılığıyla kullanıma açılmalı
• Yayınlara ve verilere açık erişim araştırma desteği alabilmede ön koşul olmalı
• Desteklenen araştırma önerilerinde veri yönetim planı olmalı
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
67
Erişim olmayınca . . .
• Kaliforniya Üniv. Berkeley Kütüphanesinde
– 2012’de 2,7M ödünç kitap verilmiş, 33M makale indirilmiş, 13M USD lisans ücreti ödenmiş
• ULAKBİM’de
– 2012’de 16M makale indirilmiş, 42M TL lisans ücreti ödenmiş
• ANKOS’ta 2012’de yaklaşık 12M makale indirilmiş
• Berkeley’de 36K öğrenci, 2K ö. üyesi kişi başı 868 makale indirmişler
• TR’de 4,5M öğrenci, 130K ö. üyesi kişi başı 6 makale indirmişler
Kaynak: http://evcp.berkeley.edu/sites/default/files/FINAL_CFUCBL_report_10.16.13.pdf http://www.ulakbim.gov.tr/hakkimizda/faaliyet/faaliyet_oz_12.pdf
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
68
Son söz
• Tim Berners-Lee:
Açık verilerin dünyaya yayıldığı sene...
• http://www.ted.com/talks/tim_berners_lee_the_year_open_data_we nt_worldwide.html
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara
69
Açık Erişimin Geleceği ve Araştırma Verilerine
Açık Erişim
Yaşar Tonta
Hacettepe Üniversitesi
Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü yasartonta@gmail.com
@yasartonta
yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara