Dil ve Anlatım
• Edebiyat metni her şeyden önce bir dil ürünüdür, dilin en yetkin kullanım örneklerini yansıtır.
• Çocuk kitaplarının çocuğa göre olmasını belirleyen en önemli özelliği dil ve anlatımıdır.
• Okulöncesinden başlayarak çocuklara okunan kitaplar, çocukları anadilinin sözvarlığıyla / anlam evreniyle tanıştırır. Dilin anlatım gücünü yansıtır, sözvarlığının öğelerini örneklendirir. Edebiyat metni her şeyden önce bir dil ürünüdür, dilin en yetkin kullanım örneklerini yansıtır. Nitelikli çocuk kitapları erken dönemden başlayarak çocuklara gelişimlerine uygun zengin bir dil çevresi sunan;
onların söz varlığını, dil bilincini ve duyarlığını geliştiren araçlardır.
• Çocuklar için oluşturulan metinlerin de yazınsal bir nitelik taşıması, çocuğun hem küçük yaşta sanatçı duyarlığı ile tanışmasına hem de yaşamı anlama, yorumlama ve değerlendirme gibi bilişsel ve duyuşsal içerikli davranışlar edinmesine yol açacaktır. Çocuğun anılan davranışları edinmesini sağlayan en önemli araç, metinde kullanılan dildir. Dilin kullanımındaki nitelik ve çocuğun anlam evrenine uygunluğu, çocuk-yazar etkileşimini belirleyen ve çocuğun yazınsal duyarlık kazanmasını sağlayan önemli bir etkendir.
• Çocuk edebiyatı yapıtlarında dil ve anlatımın önemini Baraz (1979, 291) şöyle açıklar:
• “Çocuk yapıtı ortaya koymak sanatçı duyarlığı gerektirir.
Çocuksu, yapmacık, etkisiz bir anlatımla ona seslenmek, onu hiçe saymanın belirgin özelliğidir .Yapıtlarda çocuk dünyasına ve amaca yönelik dil kullanımı savsaklanamaz kuşkusuz (….) Oysa anlamlı, kısa, sağlam cümlelerden kurulu, söz sanatlarında arınmış, yabancı sözcük ve kavramlara yer vermeyen dil ve anlatım aracılığıyla çocuğa yaklaşmak daha olasıdır.”
• Çocukların okuma kültürü edinmiş bireyler olarak yaşama katılmalarında, çocukluk yıllarında karşılaştıkları kitapların dilsel niteliği belirleyici bir etkendir.
• Bu nedenle, ilk yıllardan başlayarak
çocukları dil ve anlam evrenlerine uygun,
Türkçenin anlatım olanaklarını ve güzelliğini
yansıtan metinlerle karşılaştırabilmek anne,
baba ve eğitimcilerin temel sorumluluğudur.
• Yazınsal metinler, kullanmalık metinlerde olduğu gibi öğretme amacı gütmez, sezdirir. Yazınsal metin, yazarın yaşama ve insana ilişkin duygu, düşünce ve tasarılarını düş ve düşünce gücüyle besleyip dilin anlatım olanaklarıyla yeniden yarattığı bir gerçekliktir. Temel özelliği kurmaca oluşudur.
Gerçekliğe yaslanır; ancak gerçekliğin aynısı değildir. Yazarın, dilin yaratıcı gücünü kullanma becerisiyle nitelik kazanır. Yazınsal metnin dilsel örüntü içinde sunulan iletilerini anlama sorumluluğu okurundur. Başka bir söyleyişle, yazınsal metin aracılığıyla sanatçının aktardığı iletiler her okurun belleğinde yeniden yaratılır.
• Çocuk edebiyatında da çocukların deneyim ve alımlama yeterlikleri, onlara sunulacak yazınsal kurgunun evrenini ya da yazınsal iletişimde dilin kullanılma biçimini belirler. Çocuk edebiyatı metinlerinde kullanılan dil, yaşına ve gelişim özelliklerine koşut olarak çocuğu, metnin oluşturulmasına ortak edebildiği oranda başarılıdır.
Kitaplar, ilk yıllarda çevresindeki nesneleri, canlıları görsel kimlikleriyle tanıtarak çocuğun kavramsal gelişimini destekler, gittikçe, çocuğun düş kurma, düşünme ve eğlenmesine olanak sağlayan kurgularıyla anadilinin anlatım gücünü, inceliğini sezdirir.
• Kitap, Türkçenin sözvarlığını, dilsel düzeyine uygun olarak çocuğun kavramsal gelişimini destekleyecek biçimde yansıtıyor mu?
• İncelenen bir şiir kitabıysa, dizelerdeki dilsel düzenleniş çocukların düş ve imgeleme gücünü uyarıyor mu? Dizeler kısa, yalın ve bellekte kolaylıkla saklanabilecek özellikte mi? Seslerin ve sözcüklerin yarattığı işitsel etki, çocukta şiir dinleme /okuma isteği uyandıracak özellikler taşıyor mu?
• Çocukların küçük yaşlarda manileri, bilmeceleri, sayışmaları, tekerlemeleri mırıldanmaya başlamalarıyla birlikte onlar için renkli, devingen ve eğlenceli bir dünyanın kapısı da aralanmaya başlar. Bu dünyada Türkçenin yüzyıllardır işlenegelmiş sınırsız anlatım inceliği, yaratıcı gücü; insanımızın sıcak ve içten duyma, düşünme, paylaşma ve yaratma yetisi saklıdır.
MANİLER
• Dizelerin söylenişinde, seslerin ve sözcüklerin yarattığı ritmin işitsel olarak uyandırdığı etki,
• Çarpıcı benzetmeler,
• İmgesel anlatım,
• Birkaç sözcüğün taşıdığı anlam yoğunluğu.
SAYIŞMALAR,
OYUN TEKERLEMELERİ
• Ses tekrarları,
• Uyaklı yapılar,
• Sözcük oyunları,
• Çocuğun gülmece dünyasının dışavurumu gibidir. Sözcüklerin yarattığı uyum (ritim) çocukları eğlendirir. Özellikle okulöncesi çocuklara bazı kavramların sezinlettirilmesine olanak sağlayan doğal bir öğretim gereci işlevini görür.
BİLMECELER
• Sözcüklerle üretilmiş bir oyun aracıdır. Çocukların düş ve düşünce gücüne seslenen kurmaca bir dünya sunar.
• Çarpıcı benzetme ve ilginç buluşlar vardır. Dil ve düşünce arasındaki güçlü ilişkiyi, sözcüklerin çokanlamlılığını, halkın yaratıcı gücünü yansıtır.
• Şiirsel bir anlatımla çocukları dille kurgulanmış bir zeka oyununa davet eder. Onları tüm bildiklerini sınamaya, olaylar ve olgular ile kavramlar arasında anlamsal ilişki kurmaya yöneltir.
• Dilin sözvarlığını yansıtır.
• Bilmecelerdeki saklı anlamları bulma / yanıtlama girişimi çocukların oynama, yeni şeyler tanıma ve bulma gereksinimlerini karşılar. Sözcüklerin ardındaki gizi bulmak, çözmek, bilinmezi bilinir kılmak onları mutlu eder.
MASAL
• Çocuğa dört dilsel becerinin kazandırılmasında önemli bir güdüleyici etkisi vardır.
• İkilemeler, pekiştirmeler, sıfatlar, tezlik, sürerlik ve yaklaşma fiillerini, ses taklidi sözcükleri, deyim ve atasözlerini dua ve bedduaları, birbirinden güzel, renkli, inceliklerle yüklü halk dili söylemlerini (kısaca dilimizin sözvarlığını) yalın bir dille anlatım biçimlerinde barındırır.
• Bireye yalnızca dilinin tadını vermekle kalmaz, sanatçıların, yazarların gelecekte o dili geliştirip edebi-sanatsal ürünler vermelerine de katkıda bulunur.
• Başında bulunan tekerlemeler, çocukları masal dinlemeye isteklendirir; onlara düş kurma güçlerini sınayabilecekleri ortamlar hazırlar.
