A Turkish Dialectin North-Western Anatolia -BoluDialectMaterials-, Hayasi Tooru with the collabration ofİsmail Hakkı Akyoloğlu.Institute for the Study of Languages and Cultures of Asia and Africa, Studia Culture Is-lamica 33. Tokyo 1988, 134 s.
Kitabınaltbaşlığındandaanlaşıldığıüzere elimizdeki kitap Boluağzıiçin top-lanan malzemeyi içermektedir."Giriş"tedebelirtildiğigibi, yine yazarca Bolu
ağzıüzerinehazırlananinceleme daha önce 1987yılında yayımlanmıştır("A Preliminary Report on Bolu Dialect of Turkish",Annals ofJapanAssociation for Middle East Studies.
No 2,
ss. 385-408).Anadoluağızlarınınbizdeki en eski ve önemli araştırmacılarındanAhmet
Caferoğlu'nun da belirttiğigibi, Bolu ağzı Rumeli ve Anadolu ağızları arasındabirgeçiş,birkesişme noktası özelliğindedir.Yazar daCaferoğlu'nun
bugörüşünüönemle vurgular. Yine yazar, Bolu ağzıüzerine ilk bilgilerin Ev-liya Çelebi Seyahatnamesi'nedeğin uzandığımbelirtir. Giriş'teayrıca
malze-nıelerin toplandığı yerleşim birimleri ve Bolu'nun Türkiye'deki yerini gösterendörtadet harita yeralır.Daha sonra metinde kullamlanyazıçevrimine
(İstanbul)vebunlarınIPA'dakikarşılıklannayer verilir. Kitapta 17 adet metin. yer alır.Kitap, metinlerkitabınsolsayfalarına,Ingilizce çevirileri de sağta.., raftaki sayfalara denk gelecekşekilde düzenlenmiştir.Bu da okuyucunun me-tinlerikolaylıklaçevirisiylekarşılaştırmasını sağlamaktadır.
Çoğu İç Anadoluağzında olduğugibi, burada da yuvarlak ön ünlülerglk ünsüzlerikomşuluğunda 'nıükemmel' olmayıp,yar! art ünlüniteliğindedirler;
ö'leror-öarası(o),ü'lerde ü ,... uarasıdır(u):gun'gün',koy'köy',kopek 'köpek'. Tabii bu özellik bütün bölge için genellenemez, bölgede ö/ü'lü örnekler devardır.
8-75. sayfalararasındayer alan metin ve çevirikısımlarındansonra 78-134. sayfalar arasındada dizin yer alır. Dizinde sözcükler önce standart Türkçe şekillerinegöre madde başı yapılmış, yine aynı satırda yöresel
söylenişi(telaffuz)sözcüğün aldığıeklerle birlikteverilmiştir.Kitap, genelde
*
Bundan böyle görebildiğimiz,bize ulaşankonuyla ilgiliyayınları, çalışmalarıbuköşede. eldengeldiğince kısa kısaduyurmayaçalışacağız.
Anadoluağızları,özelde de iç-batıKaradeniz ağızlaniçin önemli bir metin
kaynağı.
M. Ölmez.
Dtvünu Lugati't-Turk'te Söz Yapımı. İpekBilgen, Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1989, 18? s.(yayımlanmamışdoktoraçalışması).
Çalışma, adındanda anlaşılacağıüzere, Divan'daki sözcüklerin kökeni, ve
yapılarıüzerinehazırlanmış. Giriş kısmındayazarKaşgarlıMahmut, eseri ve bu konudayapılan çalışmalarüzerinde durur. Çalışmadört anabaşlık altında
toplanmış: ı. "İsimdenisim yapan ekler" bölümünde ad soylu sözcükler ve türedikleri ekler, işlevlerinegöre soyut, somut, yer adı gibi değişik alt
başlıklarda toplanmış: "agıdegu:küçüItme eki yapar,
içegü,
oglagu, yapagu"
gibi; toplam eksayısı76. 2. bölümde eylemden ad yapan eklere yerverilmiş.Bu bölümdeyaklaşık67 ek elealınır.Addan eylem yapan eklerse 24 tanedir (3.Bölüm). Bunlar,geçişli, geçişsiz oluşlarınagöre aynayrı sıralanır.Son olarak eylemden eylem yapan eklere yer verilir ki, bunlar da 29 ekten ibarettir (4. Bölüm). Sonuç bölümünde ise yazar, daha öncekiçalışmalarda, sözlüklerde(örneğinClauson'unsözlüğünde)yapılankimi açıklamalarakendi
çalışmasında yeni öneriler getirdiğini belirtir. Sonuç olarak, Türk
sözlükçülüğünün baş yapıtlarındanolan tnvanu Lugati't-Turk'te geçen' sözcüklerin filolojik yöntemle tek tek elealınıpincelenmesinin, Türkbilimi ve Türkçemiz için bir kazançolduğunusöylememiz gerekir.Dileğimiz,böylesi
çalışmalarınkısasüredeyayımlanması.
M. Ölmez
Eski Türk/erde Yazı, Kagıt,Kitap veKagıı Damga/arı. ŞinasiTekin, Tek-Esin& Erenyayıncılık. İstanbul 1993, 136 s., 1 harita.
Elimizdeki kitap aslında yazarındaha önceİstanbul'davermiş olduğuüç kon-feransadayanıyor.Kitap dört ana bölümdenoluşuyor.Birinci bölümde Eski Türklerdeyazıve kağıdınkültürdeğişmelerinderolü üzerinde durulur. Bu bölümde Türklerinkullandıklarıalfabelerin kökeni ve o dönemde "yazmak"
içinkullanılan (taştoku-,
biti-)eylemler üzerinde durulur. Bu arada
yazarın bdııgü sözcüğüiçin <bdn +gü şeklindeki çözümlemesi dikkat çekicidir.İkincibölümdekağıt,ortayaçıkışı,Ortaasya ve Akdeniz bölgesine ve buradan tüm dünyayayayılışı,Türklerdekağıt, baskı sanatı, tekniğivb. konularında
durulur. Üçüncü bölümde "yazma", belirleyici özellikleri,yazmaların tarihlerı
dirilişivekağıt damgalarınınbu konudaki önemi üzerindeayrıntıyladurulur.
Ayrıca kitabın içinde renkli ve siyah beyaz olarak ilk Türkçe metinlerden örnekler,kağıt yapımınave benzer konulara ait resimler yer alır. Kitabınso-. nunda da ayrıntılıveyararlıbir kaynakça, dizin veOrtaasyayıgösterir bir ha-rita yeralır.
M. Ölmez
Die Stabreimtexte der Uiguren von TU/ian und Dunhuang. Studien zur
aluürkischen Dichtung, Peter Zieme, Akademiai Kiadö, Bibliotheca
Orientalis Hungarica XXXIII, Budapest 1991,450 s.
Eski Türk şiiri(-7ETŞ)denilince akla gelecek üç kitaptan birisi, yeni bir ki-tap.Arat'ın1965 'tekiEski TürkŞiirive yine aynı yazarın1985 'tekikitabın
dan sonraETŞ şiiriiçinelkitabıolacak üç kitaptan birisi. Kitap,ETŞ'nin gen-elsorunları,bu konudayapılanbugünküçalışmalarve sorunun bugünkü du-rumu veçalışmanın amacınınele alındığıuzun bir "Giriş"bölümüylebaşlar. Giriştensonra,i. bölümde Uygurcayaçevrilmiş şi~rleringenel yapısı, karak-teri üzerinde durulur. Yine i. A'da manzum olarakyazılaneserlere,i. B'de mensur eserlerin içinde yer alan, öğreticimanzum parçalara yer verilir. II. bölüm, "aliterasyonlu Budistşiiriniçerik yönünden incelenmesi"başlığını taşımakta, aynı zamanda kitabınen uzun bölümünü de oluşturmakta. Bu bölümde nıanzum ola~akUygurcayaçevrilmişeserler, tövbeler, övgüler, Avadanalar vb. elealınır.III. bölümde Uygurcaşiirleriyazanlar,yazdıranlar, yazıcılarvebastıranlarelealınır. ıv.bölümde
aZiterasyonlar
üzerinde durulur.V. bölümdeşiirlerinbiçim yönünden (beyit,kıta, koşutluk) ineelendiğini
görüyoruz. Her bölümün sonunda o bölümü toplu halde ele alıp değerlendiren
özet (Zusammenfassung)kısmıyeralır.En sonda da oldukçaayrıntılıbir ede-biyat,şiir kaynakçasıyeralır.Kitapta, daha önce çeşitlimetinyayımcılarınca
açıkla-nıalar getirildiği gibi, tamamen yeni bir kaç metin daha yer alır.Kitapla ilgili
ayrıntılıbirtanıtmanındaha önce LP. LauttarafındanOrientalische Literatur-zeitung'da(OLZ87.1992.1: 5-13) kalemealındığınıda ayrıcabelirtelim. Eski Türkçe ve ETŞiçin böylesineayrıntılıve dört dörtlükçalışma yayımlandığı. için biz dilseverler olarak ne kadar sevinsekazdır.
M.Ölmez
Zwyczaje pogrzebowe ludôw tureckich na tle ich wierzen.(FuneralCustonıs
of the Turkic Peoples'against a Background of their Beliefs). E. Tryjar-ski. Polish Scientific Publishers, Warsaw 1991,416 s.
Değişik dönemlerde ve coğrafyalarda, eski Türklerden gününıüze, Sibir-ya'danRunıeli'yeTürkhalklarındacenaze törenleri ve bunlarla ilgiliinanışlara
yer verilen kitap kroniklere, tarihçilere, seyyahlara,değişik araştırmacıların, etnologların, arkeologların,halkbilimcilerinçalışmalarına,metinlere ve yaza-rın doğrudankendi gözlemlerine, malzemelerine dayanmakta, Önsöz ve girişle başlayan kitabı"Biyoloji ve Din"başlığını taşıyan1.-bölüm izler. II. bölümde cenaze töreninin ilkaşamasıüzerinde durulur. III. bölümde, törenin ikinci aşaması,ölümün" sebepleri,ölününruhları,vb. gibi konular elealınır. Törenin üçüncü bölümünün ele alındığı ıv.bölümümezartaşlarıvediğer ge-leneklerin ele alındığı
y..
bölüm izler. "Sonuç yerine"başlıklı kısımdadaOs-manlılardönemindeki törenlerkısacaelealınır. Kaynakçada ise konuyla ilgili olarakdeğişikdillerden çoksayıdakaynak bir araya getirilir. Kaynakçadan sonra ise sonra isekişi adları,kavim ve yer adları,tarih terimleribaşlıklarını taşıyaıiüç ayrıdizin yer alır."Canhelvası"nedir diye merak eden bir okuyu-cu kolaylıklakonu dizininden ilgili sayfayaulaşabilir.Yukarda sözü edilen her bölüm yine kendi içinde bölümlereayrılır, ayrıcailgili bölümlere ait
yak-laşık 150'yeyakın fotoğrafveya çizim yer alır. Bunlar arasındaKültigin
anıtınıntasviri çiziminden tutun da Akkoyunlulardan kalan koçbaşlı heykel-lere, ya da Balkanlardaki müslümanlara ait mezar taşlarınavarana kadar değişikresimler yeralır, Türkhalklarınınkültür tarihi için oldukçayararlıbir kitap. Ancak kitabınLehçe olması,ülkemizde geniş kitlelerin bu kitaba
ulaşmasınıengelliyor.Kısasürede Türkçeye çevrilmesidileğiyle.
Studies in the Uighur Version of the Abhidharma kosabhtlşya-trktl Tauvartha. Masahiro Shögaito, Volume I, Text, Translation and
Comnıentary. Shokado 1991, 344 s.: VolumeII,1993,414 s.
Uygurca Abhidharma çevirisihakkında yapılan çalışmalardaha önce TDAY-B'de ele alınmıştı (~ O.F. Sertkaya, TDAY-B 1982-1983: 201-204).
Shögaito'nun çalışması, yine kendisi tarafından 1988'de yayımlanan çalışmasınıda içeriyor(~ tanıtmaiçin bkz. TDA 1991). 1988'deki Abhi-dharma'nınbirinci cildinin ilk 86yaprağının yazıçevrimi verilmiş,çeviri veya dizine yerverilmemişti.Elimizdekiçalışmadaise metnin aynca Japonca bir çevirisi de yer almakta. i. ciltteki Uygurca metnin tümünün, -yani Ş. Te-kin'ce yayımlanan tıpkıbasımda149a'ya kadarki kısım- yazıçevrimive çevirisi yeralır.
Birinci ciltten hemen ikiyılsonraçıkanikinci ciltte ise Ş.Tekinyay~
ikinci cildinde yer alan metnin hemen hemen (24b-105a)yazıçevrimive Ja-ponca çevirisi verilir. Metin ve çevirinin hemenarkasındanbazıdüzeltilerle
kısa notlarınyeraldığı kısınıgelir. Bu cildin önemli bir özelliği ise, birinci ciltte yer alannıetinlebu ciltteki metnin dizininiiçemıesi.Dizinde, birinci cilt-teki metne ait sözcüklerin sadece satır numarası verilmiş, ayıncı olması amacıylada ikinci cilde ait sözcüklerin yernumarasının başınaaynca birB harfieklennıiş
M.Ölmez
Uygurca Metinler 1:Kuanşi im Pusar (Ses lşiten ilah). Dr. ŞinasiTekin, TOK 576, Ankara 1993, 57s.
Elimizdeki eser daha önce Radloff'ça Uygur harfleri, çeviri, açıklamalarve
başka nıetinlereait parçalarla birlikte,yazıçevrimlimetinolmaksızın yayınlan mıştı:W. Radloff, Kuan-si-im Pusar, St. Petersbourg 1911. Skr. Saddhar-mapundarıka-sütra'nın(Uyg. Vap hua ki nom çeçeki atlıg sudur) 24. bölümüne ve çevrildiğiÇincenıetnin25. bölümüne denk gelen bu oldukça· çoknüshalıeserŞ.Tekintarafındandaha önce Erzurum Atatürk Üniversitesi yayınları arasında çıkartılmıştı(AÜ, Ankara-Erzurum 1960). Ş.Tekin daha önce, var olan nüshalara dayanarakkarşılaştımıalımetin ile çeviri,açıklama lar, ekler ve sözcükler dizini şeklinde çalışmasını yayınlamıştı.Elimizdeki
TDK yayınıbu yayının tıpkıbasımına dayanıyor. Beklenen o ki, bu tür
yayınlarda tıpkıbasımyöntemine gidilmeyip bu bilimdalında yapılanson 30
yıldaki çalışmaları, okuyuşlarıda göz önünde bulundurarak eserin yenibaştan yayına hazırlanması; tabii elimizdeki buyayındayeniokuyuşugerektirecek sözcük sayısıo kadar da fazladeğil: ögüz'ırmak' (bugünçoğunluklaügüz),
öküş 'çok' (bugün üküş), etüz 'vücut' (bugün etöz)gibi.Kimi sözcüklerin
karşılıklarıda birazfarklıolabilirdi:aglak'yüksek' yerine (~UW) 'benzer-siz, eşsiz, tek'. Şusözcüklerin okunuşunuda farklı düşünüyoruz:
kiginç
(oku: kikinçş, kögüz (oku: köküz), tüzü (oku: tözü), tözkerinçsiz (oku: tözgerinçsiz)gibi.Tüm bunlar bir yana, Uygurca üzerine yayınlarınher on-yirmi yıldabir
yapıldığıülkemizdetıpkıbasımyöntemiyle de olsa herkesinkolaylıkla ulaşıp rahatlıkla satın alabileceğiUygurcayayınların olmasıgüzel birçalışma.
M. Ölmez
Les systemes chronologiques dans le monde Turc ancien.Louis Bazin, Bibli-otheca Orientalis HungaricaXXxıV,Budapest 1991,571 s.
Eski TürkDünyasındaTarihlendirme Sistemi.Yazarın yaklaşıkyirmiyılönce
hazırladığı tezçalışmasınadayanan bu abidevi kitap güncelleştirilerek,yeni kaynaklara göre dayanarakyayına hazırlanılmış(teztanıtmasıiçin bkz. O.F.· Sertkaya, TM XIX, 1977-79: 335-343). Giriş, kaynakça. sonuç ve dizin bölümleridışında asıl çalışma12 bölümden oluşur.Yazar, kaynakçakısmını
da kendi içindeçeşitlibölümlere ayırmış.Birincil kaynaklarbaşlığı altındailk önceyıldızbilimineait genelçalışmalar sıralanır.Daha sonra takvimcilik ve fil-oloji, tarih gibi konulara aitçalışmalarayerverilmiş. Araştırmalar kısmındada Türk ve Altay halklarınaait gramerler, sözlükler, yazıtlar,yazmalar,İslami dönemelyazmaları sıralanır.i.bölümde 'linguistik' veriler, II. bölümde Yeni-sey bölgesindeki eski Türk takvimleri, III. bölümde T' ou-kiue'lar, IV. bölümde 12hayvanlı Uygur-Moğoltakvimi, V. bölümde Uygursonrası
tak-vinıciliği, VI. bölümde Türklerin İslamiyetikabul' etmelerinden sonraki dönem, VII. bölümdeUygur-Moğol takvimciliğinin uzantıları,izleri, VIII. bölümde Nestüri Türklerin takvimleri, IX. bölümde Kumanların takvimleri, X. bölümdeBulgarlarıntarihlendirme sistemi, XI. bölümde 'ülker'
takvimin-den arta kalanlar, XII. bölümde de halkarasındatakvimcilikgeleneği,bilgisi elealınır.
i.bölümde 'Türkler' dönemlere göre sıralanırlar:Eski Türkler, Yenisey, Uygur,Karahanlıvb. Türktakvimciliğiüzerine birbaşyapıtolan eserin geniş kesinılercedekullanılabilmeiiçin "Türkçesini görmek umuduyla" diye sözü
bağlayalım.
M.Ölmez
Uygurca Sadaprarudita ve Dharmodgata Bodhisattva Hikayesi.
F.
SemaBa-rutçu, Ankara Üniversitesi-DTCP, Ankara 1987, 491 s. (yayımlan
mamışdoktoraçalışması).
Çalışmadaha önce Ş.Tekin'inyayımladığı Bud~histische
Uigurica aus der
Yüan Zeit (Budapest 1980)adlı çalışmanınII. bölümüne (Teil II: Die Ges-chichte von Sadaprarudita ve Dharmodgata Bodhisattva)dayanıyor. Bilindiğiüzre Ş. Tekin'ce yapılan çalışmadametnin harfçevrimi (transliteration)
yapılmış, Almanca çevirisi, açıklamalar ve dizin kısmı verilmiş, ancak.
yazıçevrimi verilmemişti.Elimizdeki çalışmada ise, yazar ilk önce giriş kısmında ayrıntılı olarak yazma, niteliği, içeriği ve önemi, yazı, yazma,
yazıçevrimi, yapı,sözvarlığıve manzum metnin uyak düzeni üzerinde durur. Metinkısmında,Türkiye'dekullanılan yazıçevrimi (İstanbul)sistemine göre metninyazıçevrimiyer alır. Daha sonra çeviri ve açıklamalarayer verilir.
Yazıçevrimi sırasındayazar, Uygurca metninaslındaÇinceşekillerleyer alan sözcüklerin Uygurca karşılıklannıbüyük harflerle gösterir. Açıklamalar kısmındametinde geçen ve önceki metinlerde çok seyrek görülen veya hiç' görülmeyen sözcüklerle Budizme aitkimiUygurcakavramların açıklamasıyer
alır. Metinde, yazarındabelirttiğigibi, çoksayıdayeni sözcük yer alır(bkz. s. 31-33 'kelimevarlığı').Dizinkısmındaise hersözcüğün anlamı belirtildik-ten sonra DTS, ED ve UW'de yeralıp almadıklarısayfanumaralarıile belirti-lir. Dizini takiben Uygurca metinde yer alan Çince sözcüklerin Giles'a göre
okunuşları ve numaraları, aynca Uygurca karşılıklarıverilir. Açıklamalar kısmındageçen sözcükler için ayn dizin verilmesi de çalışmayı daha
kul-lanılışlıhale getiriyor.
Anadolu TürkçesininBaşlangıçDöneminde Türk Söz Varlığı. Tayyibe Uç, Ankara Üniversitesi-DTCP, Ankara 1986,591 s.(yayımlanmamış dok-tora çalışması).
i. Bölümkendi içinde üçe ayrılır: A. Eski Anadolu Türkçesi Döneminde
Ka-zanılan Türkçe, Türkçe İzlenimi UyandıranYerli Sözcükler ve Türkçe Sözcüklere Eklenen Yeni Anlamlar Listesi.
Bu bölümdebaşlıktanda anlaşılacağıüzere, ilk kez EAT dönemi metin-lerdekarşılaşılansözcüklere yer verilir ki,çalışmanınen önemli vekapsamlı kısmını bu bölüm oluşturmaktadır(35-384). Yazar, EAT'de görülen sözcüklerin günümüz kimi Türk dil ve lehçelerinde bugün de bulunmasınıbu sözcüklerin ET dönemindeyazıdilineyansımamaklabirlikte AnaT dönemine aitolması gerektiğini düşünür.
Köken ve türeyiş açısındanTürkçe olmaolasılığıyüksek (hatta kesin de-nebilir, örneğingirçek'/gerçak/!)olan sözcüklerin de bu bölümde elealın dığınıbelirtir. Kökeni henüz tam olarakaçıklanamayansözcükler de yazarca bubölünıdeelealınmıştır:
çerer- '(göz) parlamak, gözlerini açarak bakmak',debert- 'eşelemek, karıştırmak' gibi. Devamla yazar ilgili maddelerinaçıklanmasındatutulan
yol-larıonbeşmaddealtında açıklar.Bir tür etimolojik sözlükdiyebileceğimizbu bölümde bineyakınsözcük metinler kaynak gösterilerek yazarcaaçıklanır.
Bunlardan kimileri:
adaklu
'sözlü',adım,agar-,
agır(yeni bir anlamla 'kuv-vetli, keskin'),akça, apar-,ayakdaş, ayrıt 'ayrılmayeri, kavşak',bala,ba-rış-,becer-,büliç'piliç' çavlan-'ünlenmek', çayır,çeyne-'çiğnemek' (KB çikne-'rıakış işlemek';EAT-y- ve bugünkü-g-(ğ)ünsüzündendolayıbelki de -k-değil-g-,krş.M. Erdal üTWF II 419), çıplak,çolpa'bön, beceriksiz' dene-'dikkatle bakmak, gözetlernek',dirneş-'toplamak',ezgü'ezgi,nağme'
ve burada sayamadığımızkimi örnekler.i. bölümün ikinci alt bölümü 'B. Eski Anadolu Türkçesi Döneminin Söz VarlığındaBelirlenen Kökeni
Ka-ranlıkya daTartışmalıSözcükler' (385-429). Bunlardanbazıları:alav.alev', araba, çabala-, hep, karu 'kol, pazu',kuyumcu gibi. i. bölümün üçüncü bölümünü tek örnekli (hapax legomenon) sözcükleroluşturur: ağayıl 'ağıl',
aşla- 'aşılamak'(belki de vezingereği alındığımanzum metinde vurgusuz orta hece ünlüsüdüşmüştürl),azlu"nasibi,kısmetiaz',biterli'bitkiler',bogası
'yerli bez, ince bez',
çogla-
'yakmak, kavurmak' (krş, üTWFçoglan-
s.. 511), erincek'üşengeç, tembel', vb.İkincibölümde ise, şu başlıklaryeralır: 1~EAT Dönemi SözVarlığında BelirlenenAlıntılarA.Moğolca Alıntılar (boleaş 'buluşmavaadi, yeri',
cebe,
kurultay, sadak,şölen,vb., B. Arapça FarsçaAlıntılar;2. Arapça ve Farsça Adlardan Türkçe EklerleTüretilmişSözcükler (516-536)(çoğunluğu +la-(ş)-/ -(n)-,+lIk, +IU, -slz,ekleriyle: 'aceble-,'acebleş-, vb. gibi); 3. Eski Anadolu Türkçesinde Arapça, Farsça Adlarla KurulanBirleşikFiiller (537-562): 01-, .kil-,eyle-,it-(et-)ile. 563-577 sayfalararasınısonuç, 578-591 arası sayfaları da kaynakçakısmı oluşturur. Yayımve tanıtımıoldukçagecikmişolan bu çalışmanınkısasüredeyayınlanması dileğiyle.
M.Ölmez Uygurskaya versiya biografii
syuan'
-tszana.Fragmentı iz leningradskogo ru-kopisnogo sobraniya İnstiıuta vostokovedeniya AN SSSR. L.Yu.Tuguşeva.Moskva 1991,590 s. (s. 403tensonrası tıpkıbasımlar) [YR-rypcxaa BepCH.H oHorpaqıHH cıoaas-uaaıra]
Hüen-tsang'myaşamöyküsününEski Uygurca çevirisine ait ilk metinyayım bilindiğigibi A. von Gabain'e aittir. Gabain'in V. Bölüm'e ait yayınladığı çalışmadanbugüne metnin Pekin, Paris ve Leningrad'da bulunanparçalarına
ait değişikbölümlerçeşitlizamanlardaaraştırmacılarcaçalışıldı, yayınlandı
(bu konuda bkz. TDA1992: 205-206). Kitap giriş,Rusça çeviri,açıklamalar,
dizin, kaynakça,kısaltnıalar, İngilizceözet vetıpkıbasımıardan oluşur.Metin bölümünde V. bölümeait88, VI. bölüme ait 46, VIII. bölüme ait 30, son ola-rak da X. bölüme ait 24 sayfa yeralır.X. bölüme ait olan sayfalardışında' metninçoğusayfada en fazla ortalama bir kaç satıreksiktir.Kimisayfalar ise eksiksizdir, örneğinV 27, 83, 85, VII, 2, 3, vb. sayfalar. Özellikle VI. bölümde tam sayfalar daha çoktur. X. Bölümden arta kalan sayfalar ortalama
14satıriçerir. Bir kaç sayfa ise daha dayıpranmışbir durumda olup var olan
satırlarınhemençoğubirer sözcük içermektedir. Eski Uygurcanın
sözvar-lığımnortayakonmasındaoldukça önemli bir yere sahip olan Hsüan-tsangbi-yografisine ait bu yeni yayınla önceki metinlerde seyrek geçen kimi sözcüklere de yeni örneklergetirilmiştir:adak-'ihtiyacı,gereksinimi olmak' (UW 46b-47a), alçak (UW 92b), iisrinü 'karışık, ala' vb. Kitabın son bölümünüoluşturan tıpkıbasımıarınhemen hepsi olukçaokunaklı
durum-dadırlar.
An Introduction to Turkology. A. R6na-Tas, studia uralo altaica 33, Szeged
1991.
Türkbilimi için ihtiyaç duyulan birbaşlık,Türkçeye Türkbitimine Giriş başlığıylaçevirebiliriz. Kitap iki ana bölümdenoluşuyor."GenelGiriş" adlı
birinci bölümde ele alınan başlıklar şunlardır:Türkler ve Türkbilimi, 'türk dil-leri,kısaca diğerdil aileleri ileilişkileri,Türk dilinin tarihsel dönemleri ve tas-nifi, Türkhalklarının kısatarihi, Moğol ve Mançu-Tunguzhalkları,dilleri; dünya dinleri ve eski Türkler. "Değişik yazılarlaEski Türk dilleri çalış malarına giriş" başlığını taşıyan ikinci bölümde ağırlıkla Eski Türkçe' dönemindekullanılan değişikalfabeler, özellikle de runik, Tibet, Brahmi al": fabeleri vebunlarınsesdeğerleri sorunlarıüzerinde durulur. Bu bölümü kay-nakça ve Hint kökenli alfabelerin yeraldığıtablolar izler. Aynca bu tablolara ek olarak Türkçeninyazımıves~s değerlerineaitkarşılaştırmalıtablolar da yer alır. Çalışmaylailgili olarak bir iki söz söylemek gerekirse, Türk dillerinin tasnifindekullanılangeleneksel"coğrafi"tasnif yöntemi burada daizlenmiş, Samoyloviç'ten beri (krş.T. TekinTDA 1991) izlenmekte olan olan seslik
(fonetik) ölçülere ise yerverilmemiştir.Sonuçta da Özbekçe gibiygrubunda bulunan bir dilile (ETadak~Özb.ayak)SarıUygurca gibiz grubunda
bu-lunan, birbirlerinden oldukçafarklıiki Türk diliayın başlık altında toplanmış.
Kimi yerde de anlaşılan kitabındizgisine sonra girecekbazıharfler,örneğinD tamamenunutulmuş,sonuçta da iraDa sözcüğü ira aşeklinde çıkmış(s. 26). s. 36'da verilen Doerfer 1973'i ise kaynakçada bulmak biraz güç, kastedilen herhalde Doerfer "Zur Sprache der Hunnen"(CAlXVII, 1973: 1-50). Sonuç olarak, "TürkbilimineGiriş" başlığını taşıyaneser içerik ve kapsam yönüyle bunukucaklayamamış,eski TürklerdekullanılanHint kökenli alfabeleriayrın tısıyla işlemekle yetinmiştir.Hayli zengin olankaynakçanındikkat çeken bir yönünedeğinelim: yaklaşık60yıla yakındır'üniversitelerinde Türkbiliminin .
okurulduğuTürkiye'den sadecebeşyazardan (R.R. Arat, O.F. Sertkaya, F. Sümer,Ş.Tekin, T. Tekin) toplamaltı-yedieserleDerleme Sözlügü'nün
kay-nakçaya girmesi biraz eksiklikoluşturuyor.
oguz Grubu Türk DillerininKarşılaştırmalı Fonolojisi.Hyojoung Choi, Ha-cettepe Üniversitesi, Ankara, Aralık 1992 (yayımlanmamış doktora
çalışması),471 s.
Adındandaanlaşılacağıgibi elimizdekiçalışma Oğuzgrubu Türk dilleri, yani Türkçe, Azerice, Türkmence, Gagauzca,Harezm-OğuzTürkçesi ve Horasan Türkçesinin Sesbilgisi üzerine yapılmış karşılaştırmalıbir çalışma. Çalışma
dört ana bölümdenoluşuyor. 'Oğuz adı', 'OğuzlarınTarih Sahnesine tık
Çıkışları', 'Göktürk ve Uygur Devrinde Oğuzlar', 'Sır-Derya Oğuzlarının Oluşurnu'alt başlıklarınınyeraldığı 'Giriş'bölümündekısaca Oğuzların ta-rihtekiyerlerinedeğinilir. 'OğuzGrubunun Türk Dilleri Arasındaki Yeri',
'Oğuz YazıDilinin Oluşumu', 'OğuzGrubu Türk DillerininTanıtımı' alt başlıklarının yer aldığı ikinci bölümde,başlıklardanda anlaşılacağı üzere, Oğuzcanıntarihine ve Türk dilleri ailesindeki konumunadeğinilir.Yazar bura-da Talat Tekin'in sınıflamasınagöre, Oğuz grubunu Ana Oğuzca -7 Batı Oğuzca, Doğu Oğuzca;.BatıOğuzca-7Azerice, Türkiye Türkçesi, (Gagauz-ca); Doğu Oğuzca: Özb. Harezm Oğuzcası,Türkmence (Horasan Türkçesi) olarak tasnif eder.
Çalışmanın asıl bölümünü oluşturan 'Karşılaştırmalı Sesbilgisi" bölümünde ilk önce ünlülere (A. ilk hece ünlüleri:
a,
ı,o, u,
ii,e,
i,Ö,u
ve uzunşekilleri;ilk hecedışındakiünlüler: a,tl,
i,L,o, u,ii, i,Ö,ü)daha sonra değinir.Ünsüzler de yine sözbaşında,söz içi ve söz sonundaoluşlarınagöreayrı ayrıele alınır. Ünsüzler yine kendi içlerinde dudak, diş, damak, akıcı ünsüzler olarak tasnif.edilir,\ Dördüncü ve son bölümde Oguz" dillerinin sesbil..~ gisi özellikleri toplu birşekildegenel bir özet halinde bir araya getirilir, kural-larçıkarılır.Bu bölümü sonuç ve kaynakça izler.
Yazar, incelemesırasında, Oğuzgrubu Türk dillerine ait dil malzemeleri-nin hemen tümünü eldengeçirmiş, deyirn yerindeyse Oğuzcanın etimolojik bir sözlüğünü hazırlamıştır.. Yeri geldikçe diğerTürk dillerindeki şekillerde,
örneğin, uzunluklarıngösterilmesisırasındaYakutça ve Halaççaşekillerde il-gili maddelerekatılmıştır. Yazarınkendikullandığı yazıçevirirniveyazımıyla bir iki örnek vermek gerekirse, maddelerşöyledir:
AO yaz-ıq: Tkm. ytlDık 'günah, kabahat', Trk., Gag. yazık 'günah, yazık',Az.yazıg'yoksul, zavallı, değersiz' (krş.MK
yazuq
ay.); Tkm.etme-rnek, sapmak,yazılmak';ETyazın- 'yanılmak,hata etmek' (s. 91).
AD ağrı-:Hor. (KaL) dğir- 'vücudun herhangi bir yerinde acı duy-mak', Hor. (Boen.)agır-ay., krş. Tkm. ağır-ay.,Trk., Az. ağrı- ay., Gag.
ar-
ay.; Tkm.ilgın 'ağrı, acı',Trk., Az. ağrı ay., Gag. arıay.<
ADilgrıg(s. 92).AD
at:
Hor. (Boen.) d:d 'ad, ünvan', krş.Tkm. at ay., Hrzm. aı,aday., Gag. aı,at, ad ay. Hor. (KaL) ad ay., Trk.,Az. ad ay. (krş.MK
at
ay.) (s. 93)AD kaklik: Hor. (KaL) kayli (ddykayli 'dağ kekliği'), krş. Tkm.
kdkilik 'keklik',Az..··kilklik4 a y . ,
Trk, keklik ay. (s. 169)
Görüldüğüüzre, yazar bu konudaki en son metinçalışmalarınıda (Hora-san Türkçesi vb.)çalışmasına katmışvebunların ışığındaher sözcüğüsözlük maddesi gibi elealınış,ilk önce AnaOğuzca şekilleri(Ana Türkçedeğill) ye-nidenkurmuş,sonra günümüzde ilgili dillerdekişekilleri vermiştir.
M.Ölmez Golden; Peter B., AnIntroduction to the History of the Turkic Peoples.
Tur-cologica Band 9, hrsg. von Lars Johanson. Otto Harrassowitz. Wiesba-den 1992, xvii
+
483 s.Asya ve Avrupa'nınTürktopluluklarını,bu topluluklarıngöçebelik dönem-lerinde ortak bir yaşamsürdükleri veyailişkide bulundukları diğergöçebe
topluluklarınıtarihsel ve bölgesel bir anlayışlainceleyen bir kitap.
Girişbölümünde bozkır,göçebelik, Türkboyadları,göçebelerinyerleşik
halklarlailişkilerive Türktopluluklarındaetnikoluşumlailgili genel bilgiler verilir.
Oniki alt bölümdenoluşanana metin bölümünde incelenen konularşöyle sıralanmakta:
1. bölümde Avrasya'dakonuşulandiller ele alınr. Önce Altay dilleriadı
altındaTürk,Moğol,Mançu-Tunguz dillerihakkındaçok genel bilgiler veri- . lip, bölümündevamındaÇin- Tibet, Hint- Avrupa, Ural ve Kafkas dilleri de
kısaca tanıtılır.
2. bölümde"İç Asya'nın Mirası" başlığı adı altında, Avrasya'nınen eski tarihi,İran'lıgöçebeler,Yüeh-chih ve Saka göçleri, KuşanDevleti ve Hunlar; 3. bölümde Hsien-pi konfe~erasyonuve bu konfederasyon içinde yer alan
