EDiTORLER. Mehmet Mahfuz SOYLEMEZ 1brahim <;APAK. Halli ORTAK<;I. Tiirl<ly.e Diyanet Vakft islam ~ttrmalan Merkezi Kiitiiphanesi.

(1)

OSMANLI DONEMiNDE KIBRIS

EDiTORLER Mehmet Mahfuz SOYLEMEZ

1brahim <;APAK Halli ORTAK<;I

Tiirl<ly.e Diyanet Vakft islam ~ttrmalan Merkezi

Kiitiiphanesi

Dem.No:

Tas. No: 8Sh. ~

o

^.Sm^.l)

({i~

_~~)7,,

BAGClLAR

BELEDiYESi

(2)

BAGCILARBELEDiYE B~KANLIGI

Giin~li Mah. Kirazl.i Caddesi No: 1 34200 Bagctlar - istanbul Tel: +90 212 410 06 00 Fales: +90 212 410 06 32

www.bagcilar.bel.tr

I

kultur@bagcilar.com.tr

Kiiltiir Yaymlan Diiisi No: 288 ISBN:

978-605-83602-6-6

Yaym Yonetmeni I Publication Executive Lokman <;agmc1

Yaym KoordinatOrii I Publication Coordinator Kenan Giiltiirk

Editorler I Editors Mehmet Mahfuz Soylemez

ibrahim <;apak Halil Ortak~1

Tashih ve Redaksiyon Ekrem Ktztl~

Diizenleyen

I

Organized By

Bagctlar Belediye B~kanl.igi & Kibns Yakm Dogu Universitesi

Sempozyum B~karu

I

Director of Symposium Pro£ Dr. ibrahim <;apak

BasLm Yeri

I

Printed By

Se~il Ofset

100.

· Xu

Mahallesi Matbaactlar Sitesi 4. Cadde No: 77 Bagctlar

I

istanbul Tel: +90 212 629 06 15 Fales: +90 212 629 20 20

Basia Tarihi I Print Date Ocak2016

istanbul

;

...

l

j

t

'

I

· , I l

J

I l

I

. I

I

I I

I

l

t I

l

t

(3)

-

OSMANLI DONEMiNDE. KIBRIS MUFTULUGU VE BASPiSKOPOSLUGU iLiSKiLERi

Yusuf SUi(:MEZ' (:ab§mamamlZI Osmanh siyasal sistemi i9inde ve gtinliik ya§am ic;indeki ili§kileri olmak tizere iki ana ba§ltl<: altmda sunmay1 uygun bulduk.

I. Siyasal Yap1

i~indeki ili~kiler

Osmanh ile Ba§piskoposluk ili§kileri Adamn fethinden 9ok daha once ba§lam1§trr. Belirtil- digine gore §urut-i milel-i muhtelife metinlerinden anla~1ld1gi gibi, adma millet sistemi denilen bir sistem geli§tirdi. Gayrimtislim bireyden ziyade, cemaati ve bu cemaatin yoneticilerini muha- tap kabul eden bu sistem 9er9evesinde Yahudileri, Rumlan ve Ermenileri mi.istakil hirer millet kabul eden Osmanh, bu baglamda Rum patriginin yetkilerini geni§letti ve kendisine o donemlerde hentiz Osmanh sllllilan i9erisinde yer almayan iskenderiye, Klbns ve Kudtis Patrikligini de bag- lad12. Osmanh'mn istanbul'u fethi, Roma'nm tarihi mirasma da sahip olmasm1 sagladi. Bunun bir neticesi olarak da Fatih Sultan Mehm.et Roma krallanmn ta§1d1gi Kayser-i Rum unvanm1 da kullanmaya ba§lad1³•

Roma imparatorlugunun boltinmesi sonras1 I.

iznik

Konsilltinde Roma, iskenderiye ve An- tak)ra ektimenik kiliseler olarak kabul edilmi§tir4. istanbul Ortodoks Kilisesi ise 9ok ge9 donemlerde istanbul'un ba§kent ilanmdan sonra ektimeniklik unvamm kazanabilmi§tir. Fener Rum Kilisesi'nin tam olarak ektimenik kilise ozelligini kazanmas1 451 y1hnda Kadtl<:oy Konsillti kararlan ile olmu§tu. Kilise'nin ektimeniklik unvanm1 kazanmas1 ise ayn bir sorun olmu§ ve bir tiirlti diger ii<; ektimenik kilise tarafindan kabul gormemi§tir. Nitekim N ha<;h seferi esnasmda Istanbul yagmalanm1§ ve mezhep ayminc1hgma dayah tarihi dii~manhklar kahc1 hale gelmi§tir5. Bu re- kabet ortam1 dogal olarak Osmanh devletinin istanbul'u fethini kolayla§trrmI§trr.

Fetih oncesinde kral tarafindan Roma ile tekrar Katoliklik temelinde birle§me ic;in giri§imler yap1lm1§ ancak bu giri§imler tepki ile kar§Ilanm1§tlr6. Daha sonralan iskenderiye ve Antakya Kiliselerinin de Roma'ya baglanmas1 giri§imleri, tiim dogu kiliselerinin merkezi idareye kar§I tavrr almasm1 saglamt§trr. Daha gti<;lii olma maksad1yla giri§ilen bu birle§tirme giri§imleri, Hris- tiyanhk alemi i<;in tam tersi 9okii§ii hizlandrrm1§trr.

I Yrd. Dos:. Dr., VDU ilahiyat Falctiltesi

2 Ali, i. Kara~, Osmanh Devleti'nde Gayrimiislimlere Tanman Din ve Vicdan Htirriyeti, T.C. ULUDAG ONiVERSiTESi iLAHiYAT FAKULTESi DERGiSi Cilt: 15, Say1: 1, 2006, s. 270; Soylemez, M. Mahfuz, Kalebend Cezas1 Baglammda Osmanlt'da Patrikhanenin Yargllama ve Ceza Ehliyeti Ozerine Bazt Notlar, Dinsel ve KU!tiirel Fark11hklann Birarada Ya~amast.listanbul Tecriibesi, (Editor, Mehrnet Fatih ARSLAN-Muhammed Veysel BiLiCi), istanbul, 2010, s. 138.

3 Fuller E., Graham, 1slams1z Dilnya, <;:eviren: Hasan Kaya, Profil Yaymc1hk, istanbul, 2010, s. 166.

4 <;:elik, Mehmet, Fener Patrikhanesi'nin Oki.imeniklik iddiasrmn Tarihi Seyri (325-1450), Turan Yaymc1hk, istanbul, 1996, s. 18; Ytldmm, Mtinir, Yunanistan ve Ortodoks Kilisesi, Aziz Andas: Yaymlan, istanbul, 2005, s.

46. .

5 <;:elik, Mehrnet, Fener Patrikhanesi'nin Oki.imeniklik iddiasmm Tarihi Seyri (325-1450), s. 18; Yddmm, Mlinir, Yunanistan ve Ortodoks Kilisesi,.Aziz Andas: Yaymlan, Ankara, 2005, s. 113.

6 <;:elik, Mehmet, Fener Patrikhanesi'nin Oki.imeniklik iddiasmm Tarihi Seyri (325-1450), s. 18; Ytldmm, Mlinir, Yunanistan ve Ortodoks Kilisesi, s. 109.

(4)

...

OSMANLIDONEMiNDEKIBRIS ... , --~--_,,,,_~...,~""""'"""""~---

Dikkat edilirse, Bizans'm son imparatoru Konstantin Paleologos'un da· zoru ile 2 Arahk 1452'de yapilan bir antla9ma ile Bizans Roma'ya tabi olmu9 ve Bizans'm istiklalini kaybetrnesin- den7 lasa bir stire sonra ise istanbul'un fethi ger9ekle9mi9tir.

Osmanh devleti yetkililerinin kurulu9 a9amasmda ozellikle Ortodoks Hristiyanhguu ozel bir statiide degerlendirdigi anla91lmaktadrr. Hatta istanbul'un fethinden sonra Fener Rum Patrikhanesi'nin konumunun Bizans'm son dooeminden daha da ileri oldugu ifade edilmi§tir8.

1453'te IL Mehmet istanbul'a girdiginde, Kilise'nin Katoliklerle birlik yanllSl Patrigi Geor- gios Mamas'm 1451 'de Roma'ya ka9m1§ oldugunu ogrenmi§ti. Bu nedenle, birlik kar§1tlannm ba§1 olan ke§i§ Gennadios'u 6 Ocak 1454'te Bizans imparatorlugu devrindekine benzer bir torenle Pat- rik olarak atadi. Bizans imparatorunun rol'ilnU ilstlenen II. Mehmet, Gennadios'a gorevinin sim- gelerini takarak "selejlerinizin yararlandzgz tum ayrzcalzklarz koruyabilirsiniz" dedi. Mehmet'in Patrik'e ve Ortodoks rubbanma tahsis ettigi ve Bizans imparatorlugu zamawndaki seleflerinin yararlandtklanndan ku§kusuz ki daha onemli olan bu ayncaltklar, ash 16. yi.izytl ba§mdaki bir yangmda kaybolmu§ olan bir imparatorluk beratmda belirtilmi§ti⁹• istanbul Rum Patrikhanesi Nizamnam,esi'nde yer alan "Patrigin daire-i rubaniyesi bilimum memalik-i Osmaniye'dir" kayd1 bunu dogrulamaktadrr. Ancak "bilimum" kayd1 ozellikle patrikligin hicaz bOlgesinde hi9bir zaman etkili olmad1g1 dikkate alrnarak dUzeltilmesi giri§imleri yap1lm1§trr¹⁰•

istanbul'uo fethi ile birlikte, burada ya9ayan farkl1 din mensuplarma, mensubu bulunduklan dinlerine bagb kalma, dini inan9lanni ibraz etme, ya9ama, dinlerini kendilerindeo sonraki nesillere aktarma, mabetlerini koruma ve tamir etrne, gerektiginde yenisini in§a etme ve cemaatin ihtiya9 duydugu din adamlanru yeti§tirme, gerektiginde bun).ann ia9esini saglama gibi bir9ok hak da tan.mmi9 olmasma ragmen¹¹; zaman zaman bu haklar politik §artlara gore bazen daraltilmt§ bazen de geni9letilmi9t~. Bu haklann donemin §artlan dti§tinilldtigunde, olduk9a geni§ haklar oldugu soylenebilir. Nitekim K1bns'm fethi sonras1 da Ada Ortodokslanna tanman haklann, fetih once- sindekilerdeo 9ok daha iyi oldugu ifade edilmi§tir¹²•

Osmanb merkezi idaresi, patriklikleri ve hahamba§1hg1 milletlerin ba§ temsilcisi ve resmi reisi olarak tamyor ve onlan rakip hiziplere kar91 destekliyordu. Buna paralel olarak, bu din adamlan padi9ahm emirlerine uymay1 ve Osman11 yoneticileriyle 9tkarlan uyumlu oldugundan dolayi merkezi otoriteyle i§birligi yapmay1 kabul etmi§lerdi¹³• Kibns Ortodoks k:ilisesi ic;:in de durum aymyd1.

7 Sofuoglu, Adnan, Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, Turan Yaymlan, lstanbul, 2006, s. 12.

8 Karaca, Zafer, istanbul'da Osrnanh Donemi Rum Kiliseleri, Yap1 Kredi Yaymlan, tstanbul, 1995, s. 26.

9 Kitsikis, Dirnidri, Tilrk-Yunan imparatorlugu. ileti~irn Yaymlan, Istanbul, 1996, s. 94.

l 0 Yrd. Do~. Dr.,

YDU

tlahiyat Faktiltesi

11 Ali, i. Kara~. Osmanb Devleti'nde Gayrimilslirnlere Tamnan Din ve Vicdan HUrriyeti, T.C. ULUDAG ONivERSiTESt iLAHi.YAT FAKULTESi DERGtSi Cilt: 15, Sayt: l, 2006,s. 270; Soylernez, M. Mahfuz, Kalebend Cezas'1 Baglammda Osmanh'da Patrikhanenin Yargtlama ve Ceza Ehliyeti Ozerine Bazi Notlar, Dinsel ve Killtilrel Farkhhklarm Birarada Y~amast!istanbul Tecrilbesi, (Editor, Mehmet Fatih ARSLAN-Muhammed Veysel BiLici), istanbul, 2010, s. 138.

12 Fuller E., Graham, tslarnslZ Diinya. yeviren: Hasan Kaya. Profil Yaymc1hk, istanbul, 2010, s. 166.

13 yelik, Mebmet, Fener Patrikhanesi'nin Okfuneniklik lddiasmm Tarihi Seyri (325-1450), Thran Yaymcthk, istanbul, 1996, s. 18; Y1ldmm, Mtinir, Yunanistan ve Ortodoks Kilisesi,AzizAnda~ Yaymlan, istanbul, 2005, s. 46.

· - : - - - --.:....:____...:.__

_

__,:__:___

-- -· --·

Gii

.

_'

(5)

>

Rum Patrikhanesinin Kibns adasmm fethinqen once ba§ka patrikliklerle birlikte istanbul Patrikhanesine baglanm1~ olmas1¹

4,

Osmanh'nm Ortodokslan c;:atis1 altma alma giri~imi olarak degerlendirilebilir. Bu anlamda J(Ibns'm· fethinde bu anlay1~m etkisi olmu~ olmahdrr. Nitekim Latin basklSl altinda ezilen Klbns Ortodokslannm Osmanhya yardllD ettikleri bilinmektedir¹⁵^• Ortodokslar ile Miisliimanlar arasmdaki bu dayaw~manm arkasmda teolojik ve siyasi olmak tizere iki temel sebep yatmaktadrr. Teolojik sebep olarak Ortodokslann Hz. isa'run be~eri bir yonti olduguna inanmas1yd1. Siyasi sebeplere baktigllD1zda ise Katolik Roma'mn hem Ortodokslar hem de Miisliimanlar ic;:in birlikteligi zorlayan bir tehdit oldugu goriiliir. Nitekim dordiincti Hac;:h seferi esnasmda istanbul'un yagmalanm1§ olmas1 Ortodokslann Osmanhlar ile yard1mla~may1 tetikle-

mi~ olmahdrr.

istanbul Rum patriginin statiistine bakti~12da, dogrudan sultan ile irtibat kurdugu ve taleplerinin sultan tarafmdan yerine getirildigi anla~11maktadrr. Kilisenin ogretilerini aykm dav- ranan, mezhep degi§tirip patrikhanenin egemenligini zayrll.atan tiyelerinin cezalandmlmas1 ic;:in bu statiisiinti kullanm1~, bu sebeple birc;:ok ki§inin padi9ah emriyle hapsedilmesini saglami§trr.

Ba§piskoposun yetk.isi ic;:inde bu hapsedilenlerin affedilmesi de vard1¹⁶^•

ifade edildigine gore Osmanlmm ilk doneminden 1444 y1lma kadar mi.i.ftiiliikler sisteme dahil edilmi§ degillerdi. Daha sonralan dini mtifttiliil<ler yap1landmlm1§, Ba§kent Mii:fttisti en itibarh miiftii olarak goriildtigu ic;:i Ba§mtiftti olarak arulmaya ba§land1¹⁷• Ancak bu donemde mi.iftiiltik kazaskerlikten dab a dti§iik bir statiiye sahipti ¹⁸• Daha sooralan kazaskerlerin $eyhii- lislamhga atanmas1¹⁹, hangisinin daha iist bir konumda oldugu meselesini tartJ91lrr hale getirdi.

Nitekim daha sooralar1 $eyhiilislamm atanmasmda kazaskerlerin hic;:bir yetkisinin olmamas1 ve maddi yonden giic;:lendirilmeleri dogal olarak sistem ic;:erisinde §eyhiilislamlara daha tist bir seviye kazandrrm1$hr.

Ozellikle

Rumeli

kazaskerlerinin

~eyhiilislam

olarak atanmast, Fener Patrikliginin

komµnunu dii§iirmti§tti. Bunda istanbul'un fetih yoluyla almmas1 ve de Fener Patrikhanesi'nin diger Ortodoks iilkelerle ili§kileri de etili olmu~ olmahdir. Miiftii ve kadilarm da atanmasmm

§eyhiilislamllga verilmesi ise kazaskerlerin miifttiler iizerindeki etkisini de azaltm1§tir.

$eyhiilislamlik mtiessesinin Ortodoks patrikliginin taklidi neticesinde ortaya c;:Jktlgi da ileri siiriilmii§tiir. Tabii bu konuda farkll gorii§ler de ileri siiriilmii§tiir. Ba§kent Miiftiisiiniin $eyhiilislam olarak ilk defa ne zaman kabul edildigi konusunda da kesin bir bilgi bulunmamaktadu-2°. Kanuni Sultan Siileyman doneminde mtiftiiliikler de kad1llklar gibi te§kilatlandmlmaya c;:ah§1lmas1 sonucu $eyhiilislamhg-In kurumsalla§maya ba§ladigi belirtilmi§ti.r2¹•

14 <;elik, Mehrnet, Fener Patrikhanesi'nin OkUmeniklik iddiasmm Tarihi Seyri (325-1450), s. 18; Y1ldmm, Mi.inir, Yunanistan ve Ortodoks K.ilisesi, AzizAnday Yayrnlan, Ankara, 2005, s. 113.

IS <;elik, Mehmet, Fener Patrikhanesi'nin Okiimeniklik iddias1mn Tarihi Seyri (325-1450), s. 18; Ytldmm, Mi.inir, Yunanistan ve Ortodoks Kilisesi, s. 109.

16 Sofuoglu,Adnan, Fener Rwn Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, Turan Yaymlan, istanbul, 2006, s. 12.

17 Karaca, Zafer, istanbul'da Osmanh Donemi Rum K.iliseleri, Yap1 Kredi Yaymlan, istanbul, 1995, s. 26.

18 K.itsikis, Dimidri, Tiirk-Yunan 1mparatorlugu, tleti~iin Yayrnlan, istanbul, 1996, s. 94.

19 Kenanoglu M. Macit, Osmanh Millet Sistemi: Mit ve Geryek, K.lasik Yaymlan, istanbul, 2007, s. 153.

20 Soylemez, M. Mahfuz, K.alebend Cezas1 Baglammda Osmanh'da Patrikhanenin Yarg1lama ve Ceza Ehliyeti Dzerine Bazi Notlar, s. 137.

21 K.itsikis, Diinidri, Tiirk-Yunan lmparatorlugu, s. 192.

(6)

OSMANLI DONEMiNDE KIBRIS ... --:=<"""'.~~~~"""""'~""'>::---

XVI. Yiizyilm ikinci yansmdan itibaren ufak riitbeli mtiderrislerle

kaza

kadtlannm tayin ve azilleri kaZaskerlere, ytiksek riitbeli mtiderrislerle diger kadilarm atanma ve azilleri ise $eyhtilislama brralalmt~trr22. Ancak farkh inan<; sahipleri tizerinde dogrudan kullarulabilecek herhangi bir yetk:i verilmemi~tir.

· Ktbns Adas1'mn fethi Osmanh Devleti'nin ~eyhti.lislamt kabul edilen Ebu Suud donemine denk gelmi~tir. Bu donemde mtiftiiltikler ~eyhtilislamltgm alt birimleri haline geldiler. Ktbns'a atanan ilk mtiftii Ekmeleddin Bey Ebu Suud'un talebesiydi ve ~eyhtilislama kar~t sorumlu durum- daydt.

ilk

mtiftti Elaneleddin Bey bu goreve atanmadan once Ro dos Mtiftiiltigu gorevinde idi2³•

Rodos balkt ile Ktbns halkt arasmda hem mezbep hem milliyet bag1 bulunuyordu. Elaneleddin Bey'in atanmasmda ~iiphesiz bunun etkisi olmu~tur.

Fetih sonras1 Ktbns Adas1 istanbul'a bagh bir Beylerbeyligi'ne donti~tti.rtildii ve ilk Bey- lerbeyi olarak Avlonya Sancak Beyi Muzaffer Pa~a atandi. Aym zamanda Ktbns KadlSl olarak da Elanel Bey'in atand1gi²4, farkh bir rivayete gore ise ilk kad1 olarak Edirne Valiligi'nden Kami Efendi'nin, mtiftti olarak da Rodos Mtifttisti Ekmeleddin Efendi'nin nakledildigi ~eklindedi.r2⁵ve dogru olan da budur2⁶^•

Osmanh'nm K1bns Adas1'01 fethi ile beraber, K1bns Ortodoks Kilisesi Latin Katolik Kilisesi'nden bagims1zhgm1 tekrar kazanrm~ oldu. Esasen Ktbns Ba~piskoposlugti Hrristiyanh- gm ilk asrrlanndan, beri ozerk idi2⁷; ancak Latinlerin egemenligi doneminde, Kilise'nin ozerkligi

kaldmlmt~tI. Nitekim fetih oncesi Latin Kilisesi'nin c;:ikard1gi bir kanunla tiim Ortodoks mallanna el konularak toplumun sindirilmesi ic;:in 12 papazm yalalarak oldti.riilmesine hti.lanedildi2⁸• Bu .

~artl~ ic;:erisinde istanbui'da K1bns Ortodoks kilisesinin Osmanh'nm adaya geli~ini ho~ gormesi hatta desteklemi~ olmas1 gayet dogaldrr. ifade edildigine gore II. Selim doneminde Venedikli- lerin Ada'da c;:Ikaplmas1 sonras1, Konya civanndan, ntifusun arttmlmas1 ic;:in Ortodoks ailelerin Ktbns'a gonderilmesi istenmi~ti.r2⁹. Daha sonra da c;:e~itli sebeplerle olu~an ntifus azalmas1 sebebiyle Mtisltiman ntifusla beraber Adaya Hristiyan ntifusun da ta~md1gi kay1tlarda yer almaktadrr.

Bu durum Osmanli devletini Ktbns siyasetinin konjonktiire tabi oldugti sonucunu dogtirmaktadrr.

Fetih sonras1 kisa bir stire Latinler doneminden kalma Magosa, Baf, Lefko~a, Limasol piskoposluklan aynen korundu. Bu yeni dtizenlemede Magosa Piskoposlugti kaldmlarak Lefko~a

Piskoposlugti'na bagland1 ve yerine Girne Piskoposlugti kuruldu. Ayni ~ekilde Limasol Piskopos- lugti kaldmlarak yerine Tuzla Piskoposlugti kuruldu³⁰•

22 Eser, Umit, "Millet Sisteminin Tarihi Arka Plan1: Gayrimilslim Cemaatler ii;:in Ozerk Bir Alan". Bahkesir Oniversitesi Sosyal Bilimler Enstitiisil Dergisi, Cilt 13 Say1 24, Arah.k 2010, S. 206.

23 Soylemez, M. Mahfuz, Kalebend Cezas1 Baglammda Osmanh'da Patrikhanenin Yarg1lama ve Ceza Ehliyeti Dzerine Baz1 Notlar, s. 138.

24 Soylemez, M. Mahfuz, Kalebend Cezas1 Baglammda Osmanh'da Patrikhanenin Yargilama ve Ceza Ehliyeti Dzerine BazI Notlar, 138-147.

25 Geni~ bilgi ve farklt omekler ii;:in Soylemez, M. Mahfuz'in, Kalebend Cezas1 Baglammda Osmanh'daPatrikhanenin Yarg1lama ve Ceza Ehliyeti Uzerine Baz1 Notlar konulu i;:ah~masma ba.kmtz.

26 Yakut, Esra, ~eyhtilislamhk, Kitap Yaymevi, lstanbul, 2005, s. 27, 28.

27 R. C. Repp, A Study in the Development of the Ottoman Learned Hierarchy, Oxford University, 1986, p. 28.

28 Yakut, Esra, ~eyhiilislamhk, s. 31.

29 Art, M. Salih, Osman11larda ~eyhiilislamlt.k Mtiessesesi, Yiiziincii Yilzyll Universitesi ilahlyat Faktiltesi Dergisi, sayt: l, cilt: l, 1994, s. 171, 172.

30 Efdal, Ali, Osmanh 1daresinde K.Jbns'ta Gorev Yapan Milftiiler Ve Faaliyetleri (1571-1878), Turkish Studies,

._.

(7)

1572 y1lm.da Klbns'taki dort piskoposluga gorevlendirilmek iizere dort ke§i§ istanbul Rum Patrikligi tarafmdan piskopos olarak kutsanarak Klbns'a gonderildi. Bunlardan ti<;ti Klbns koken- liyken digeri Giritliydi. Buniardan biri, Timotheos, Lefko§a Piskoposluguna Ba§piskopos olarak kutsanrrken digerleri Baf, Limasol ve Magosa'ya piskopos olarak atand1lar3¹•

Boylece Klbns Kilisesi ile istanbul Rum Patrikligi arasmdaki Latinler doneminde kopan bag yeniden kurulmu§ oldu. Ashnda K1bns Kilisesi idari anlamda otonom bir yap1ya sahipti. Yani

. .

kendi idari yoneticilerini kendisi se9erdi. Bu kilise yeniden toparlanma stirecine girdigi i<;in boyle bir yola ba§vuruldugu; ancak istanbul Rum Patrikliginin ttim Ortodoks kiliseleri kendi kanatlan altmda toplama arzusunun da bunda etkili oldugu³²ifade edilmi§tir. Nitekim Fatih Sultan Meh- met, Ermenileri de kendi kontroltinde tuiabilmek i<;in Yunanhlarm itirazma ragmen istanbul'da Ermeni Patrikligini tesis etti ve Klbns Ermenilerini de bu §ekilde sisteroe dahil etmi§ti³³• Aynca Osmanh doneminde Fener Patrildigi Klbns dahil btittin Ortodokslar iizerinde belli bir gozetim yetkisine sahipti³⁴^•Ancak bu gozetim yetkisi i<;i§lerinde kendi i<;i§lerindeki ozerkliklerini kaldrr- mamaktaydi.

ilk merkezi atamadan sonra, Ba§piskopos sinod tarafmdan onerilmeye ve padi§ah tarafmdan atanmaya ba§landi. Ancak atanrrken pi§ke§ denilen hir ticreti odemek zorundaydi. Aynca bu atamalarda Sadrazam'a da caize ad1 altmda Odeme yap11.maktayd1³⁵• Metropolitler ise Patrik tarafi.ndan atamp azledilmekteydi. Metropolitler bu ttir kararlara itirazlarm1 kad1ya yap1yorlard1³⁶•

Klbns'm Rumeli Kadiaskerligine bagh olmas1 ve mtifttintin umumiyetle buradan gelen

$eyhtilislamlar tarafi.ndan atanmas1 dolayh da olsa Klbns Mtifttistine bir ayncahk saghyordu.

Buna ragmen mtifttilerin kilisenin i<;i§lerine a<;Lk olarak kar1§tiklarma dair bir bilgiye ula§amadim.

$eyhtilislambgm kurumsalla§mas1 sonras1.kadilan da $eyhtilislam'm atamas1³⁷^,dolayh da olsa kad1bklar iizerinde de dini bir etkiye sahip olmasm1 saglamt§trr. Belli donemlerde baz1 mtifttilerin kad1lik, baz1 kadllarm da mtifttiltik yapt1gm1 dikkate aldtglIDizda bu iki makam arasmda olduk<;a yakm bir ili§kini oldugu anla§1lmaktadu3⁸• Mtiftliltik ve kad1hg1 kar§1la§tird1gimizda, miifttiliigun protokol olarak daha ilst bir makam ise de, kad1hkkadar i§levsel olmad1gi goriilmek- tedir. Mtifuiltik ile kadilik arasmdaki en temel farkl1hk kad1hgm hem §eri hem de orfi hukuka gore hareket edebilmesidir. Tabii ki orfi hukukun kaynagmm §eri hukuk olup olmad1gi tartI§maya a9Lk bir ba§ka husustur.

Fetih sonras1 Miifttiltik ile Ba§piskoposlugun yap1landmlmasm1 kar§1la§trrd1gimizda, Ba§- piskoposlugun daha yaygm ve gii<;lti bir yapdanmaya sahip oldugu soylenebilir. Ortodoks Kili-

Volume 817 Summer 2013, p. 459-485, ANKARA-TURKEY, s. 461.

31 Sera!, Tuncer, idari Te~kilat ilkeleri I~1gmda Osmanh Devleti'nde Eyalet Sistemi, (Bas1lmam1~ doktora tezi), Gazi liniversitesi Sosyal Bilimler Enstitasi.i, Ankara, 2014, s. 75. ·

32 R. C. Repp, A Study in the Development of the Ottoman Learned Hierarchy, p. 66.

33 Altan, H~im. K.!bns'ta Ttirk Malian, Yeni Avrasya Yayrnlan, Ankara, 2003, I, 32.

34 Ramazan $e~en, Altan ve izgi, (Giri~, ih.sanoglu),Kibns islam Yazmalan Katalogu, iSAV, istanbul, 1995, Giri~,

x.

35 Bkz. Efdal, Ali, Osmanh idaresinde K.!bns'ta Gorev Yapan Mi.iftiller Ve Faaliyetleri (1571-1878), s. 464.

36 Ortayh, ilber, "Millet", TDVA, yd: 2005, cilt: 30, 68.

37 Sui\:mez, Yusuf, "A Brief History Of Muslims And Christians' Relations In Cyprus", Yalan Dogu Dniversitesi islam Tedkikleri Merkezi Dergisi, Yil 1, Cilt 1, Say1 1, 2015, s. 51, 52.

38 Kitsikis, Dimidri, Ttirk-Yunan imparatorlugu, s. 21.

(8)

I I ..

I

...

, ..

• ..

sesi'ndeki hiyerar§i genel yap1s1 itibari ile: Patrik, metropolit piskopos, piskopos §eklinde olup bunlarm yaoinda ar9bi§op, eksarh, yardunc1 piskopos gibi ara dereceler de bulunmaktadir39 •

Ktbns Muftiiliigii ise sadece Lefko§a'da te§kilatlanm1§t1. Mtisltimanlarm bulundugu diger bolgelerde din hizmetleri imamlar vas1tas1 ile yfui.ittiliiyordu. Aynca Miiftliliigiin kadilik gorevi ile biile§tirilmedigi donemlerde icrai yetkileri de bulunmamaktayd1. Aksine kurulu§ a§amasmda oldugu gibi kilisenin keodi mahkemeleri dahil diger sosyal alanlarda da etkili oldugu goriilmek- tedir. Ancak Kilise'nin sahip oldugu yetkilerle $eyhillislamligm sahip oldugu yetkilerle kiyasla- d1g1m1zda genel itibari ile $eyhillislamhgm yetkilerinin daba 9ok oldugu goriiliir. Fener Patrikligi ile onceleri ba§ milftii sonra sonralar1 ol~an §eyhiilislaml1g1 kar§Ila§ttrd1gunizda ise ha§ miiftiililk donemine gore pahikligin yetkilerini daha gil9lil oldugu soylenebilir. Nitekim §eyhillislamligm patriklikten esinlenerek olu§turuldugu gorii§ii⁴⁰bunda esinlenerek ileri siiriilmii§ olmalidtr.

Ara§ttrmamIZda, Adanm fethinden sonra Osmanl1 siyasal sisteminin ilk kurulu§u esnasmda Miiftiililk ile Kilise arasmda siyasal anlamda kar§1likll herhangi bir siyasi bag olu§turulmamasma dikkate edildigi sonucuna vardik. Bunun i9in sistem ic;erisinde Kilise'nin baz1 ozel durumlarda hukuki muhatab1 kadilik kllmd1. Kilise'deki baz1 i§ler ise Fener Rum Patrikligi arac1hg1 ile yil- riittiltiyordu. Kilise yetkilileri se9ilmek veya 9ok onemli sorunlarmi 9ozmek i9in ise istanbul'a

§ahsen giderek faaliyetlerde bulunurlard1⁴¹• Bu durum, Ba§piskoposlugun Ktbns Milftiililgii ile dogrudan ili§ki kurmasm1 gereksiz hale getiriyordu.

Kimi zaman da Ktbns adasmda so~rurma ama9b yap1lan idari degi§iklik srrasmda Ktb- ns'taki tist diizey gorevli~erin bir kism1 istanbul'a c;agnlmaktaydilar. Ktbns Kaymakarm Edhem Pa§a'.mn azledilip yerine Hac1 Mesrur Aga tayin edildiginden, Edhem Pa§a ile Ktbns miiftiisil,

Kocaba~1 Abido, ba§piskopos ve diger kocaba§larm Dersaadet'e gonderil.mesine dair Sadaret tez- kiresi gonderi~tir (7 Mart 1845)⁴²• Bu bilgi merkezi idarenin tQplumda biiyilk etki yapabile- cek tasarrufiannda biirokratlarla birlikte dini liderlerle de i§birligi yapmayi onemsedigi anla§Il- maktadrr.

Bunun dt§mda hem hukuki hem de baz1 ozel i§lerini de Saray dragomaru arac1hgi ile halle- debiliyordu. Fetih sonras1 beylerbeyligi stattisti verilen K1bns'ta beylerbeyinin ba§kanltgmda bir divan olu§tJirulmu§ ve bu divanda farkb milletlerin temsilcileri yer alm1§ttr4³. Bu divanda milf- tiiniin konumu ile ilgili herhangi bir bilgiye rastlamadun. Divanda Rumlar ise dragoman denilen terciimanlar1 arac1hg1 ile temsil ediliyorlard1⁴⁴^•

Dragomamn yetkilerine bakt1g1mIZda, kiliseyi korumak, temsil ettigi halkln sorunlanna c;oztim bulmak, vergi toplamak, divanda alman kararlan veto etmek hatta pa§a hakkmda §ikayette bulunmak4⁵gibi geni§ yetkilere sabip oldugu goriiliir.

39 $ahin, ismail, K.tbns B~piskoposlugu ( 1571-1821 ), (Bas1lmam~ Y Lisans Tezi), Ankara Universitesi, 2005, s. 64, 65.

40 $ahin, ismail, ~bns B~piskoposlugu (1571-1821), s. 63, 64.

41 $ahin, ismail, K.tbns Ba~piskoposlugu (1571-1821), s. 64, 65.

42 $eker, Mehrnet, Osmanh Belgelerinde K.tbns Meryem Ana Kikko Manastm, YDU Yaymlan, Lefko~a, 2015, s.

30, 31.

43 Kenanoglu, M.,.Macit, Osmanh Millet Sistemi, s. 156.

44 Kenanoglu, Macit, Osmanh Millet Sistemi, K.lasik Yaymlan, istanbul, 2007, s. 164, 165.

45 Kenanoglu, Macit, Osmanh Millet Sistemi, KlasikYaymlan, istanbul, 2007, s. 167.

--·---·

(9)

Terciiman (Dragoman), Ba§piskopos'un yerli Rumlar arasmdan gosterdigi bir adaym istanbul'dan onay almas1 ile goreve b~layabilirdi. Saray terciimaru terciimanbk vazifelerinin yanmda Rum toplumu ve saray ve yonetini arasmda e§ gildtimi.i ve i§birligini saglayan onemli bir i§levi de yerine getirmekteycli. Bir ba§ka anlatunla Dragoman, Osmanh idaresi ile Rum toplumu arasmda bir arac1 rolii oynamaktaydi. Bu gorevine kar§1Wc da muhass1llik hazinesin den kenclisine belli b4" i.icret Odenmekteycli. Dragoman'm Ba§piskoposluk tarafmdan aday gosterilmesi, dogal olarak kilise ile arasmda gilc;;lii bir bagm. olu§masma yol ac;;1yordu. Nitekim bu bagm zamanla K.tbns Adas1'nm fl.iii olarak Ba§piskopos ile Dragoman'm yonetimini ele gec;;irmelerine yol ac;;tigi ifade edilmi§ti.r4⁶•

Bilincligi i.izere Osmanll devlet sistemine gore manastir, kilise, havra gibi herhangi bir dini ayin yerinin ac;;1lmas1 buralarda dinsel torenlerin yap1lmas1, buralarda di.izenlenen dini tOren veya ayinlerde herhangi bir ki§inin gorev yapabilmesi, olen b.ir din gorevlisinin yerine ba§ka bir din adammm tayin olabilmesi ve bunlann di§mda din gorevlilerinin kendi cemaatlerinden ne suretle vergi, sadaka, bagt§ ve hediye gibi ayni veya nakcli gelir toplayabilmesi gibi konular devlet izni ile yerine getirilmekteydi. Bu iznin verilmesi, Berat, istanbul'un onay1 ve Leflco§e kad1s1Dlll bu be- ratlar1 tasnif edip sicil defterine kaydetmesiyle yi.iriirliik kazaruyordu⁴⁷• Bu durum kilisenin belli bir ozerlige sahip olmasma ragmen merkezi idarenin kontroli.i altinda oldugunu gostermektedir.

Merkezi idare kilise ile ili§kilerini degi§en §artlara gore yeniden di.izenleyebiliyordu. Bu diizenle- meler incelencliginde ic;; ve dt§ geli§melerin clikkate almd1gi goriilm.ektedir.

ifade edildigine gore K.tbns'm beylerbeyligi statiisiinden kaptan pa§altk statiisiine gec;;i§inde K.tbnsh piskoposlarm 1670'de kendilerine tanman geni§ yetkilere dayanarak yaptiklan talep- leri etkili olmu§tur4⁸• Kaptanpa§a K.tbns¹1 kendisin temsilen atad1g1 bir milsellimi arac1hgi ile yonetiyordu. Ancak vergilerin ·toplanmas1 ic;;in bu donemde agalar devreye girdi ve aralannda c;;ikan husumet idareye kar§1 bir isyana donil§ti.i. Bu sorun c;;ozilldiikten sonra ada Veziri Azam'a has olarak verildi. Aday1 Vezir adma muhassll yonetiyordu ve agahklar da ona baglanarak vergi toplama yetkileri kaldmld1. Ancak bu di.izen de uzun siirmecli ve 1745 ytlmda ada tekrar uc;; tuglu pa§a tarafindan yonetilen bagimsiz bir il statiisiine donil§tiiriildii. Ancak bu da c;;oziim olmad1 ve Ba§piskopos Fileteos istanbul'a bir heyet gondererek vergilerin azaltilmas1 ve sistemin degi§tiril- mesini ister ve bu istegi kabul goriir. Daha oncede yap1lan istegi dikkate alan Bab-i ali 1785'de K.tbns'1 Divan-i htimayuna baglar ve adayi yonetmek ic;;in bir muhassil atar49• Bu yeni yonetim

§ekli Kilise'nin konumunu yiikselmi§ oldu.

<;iinkil

daha once musellimlere tanman ti.im yetkiler piskoposlarm eline gec;;mi§ oldu⁵⁰•

1601, 1888 y1Uarmda her nasilsa Ba§piskoposlar Osman11 idaresine kar§I baz1 gilc;;lerle i§- birligi yaparak isyana kalkl§IDI§lar; ancak ba§anh olamarm§lard1⁵1• Bu isyan giri§imleri dogal olarak diger kurumlar gibi miiftiililklerin de pozisyonunun yeniden degerlendirilmesine yol ac;;m1§tir.

46 Ozsan, Elif, SHEYHULISLAMS DURING THE REIGN OF MAHMUD I, (Bas11mam1~ Master Tezi) Fatih Universitesi, 2012, S. 12.

47 Efdal, Ali, Osmanh idaresinde Klbns'ta Gorev Yapan MUftUler Ve Faaliyetleri ( 1571-1878), s. 461, 462.

48 Kenanoglu, M., Macit, Osmanh :rvµllet Sistemi, s. 156.

49 Yakut, Esra, $eyhillislarnhk, s. 28, 29.

50 Efda1, Ali, Klbns'ta Osmanh Izleri, Ktbns Tiirk Yazarlar Birligi Yay1m, Lefko~a, 2014, s. 389.

51 Efdal, Ali, Osmanh idaresinde Klbns'ta Gorev Yapan Mtiftiiler ve Faaliyetleri (1571-1878), s. 479.

=--- - - -

(10)

11 J

r

!

I' .

\

. .

•,

1640'da bliyO.k bir klthk olu$tu ve Klbns niifusu toplam 25.000'e dii$tii. Sultan niifusu arttrrmak i<;in vergi affi dahil <;e$itli tedbirler ald1. Bunu saglamak i<;in de Ba$psikopos ve pisko- poslann yetk.ilerini artt1.rd1. Hatta lanmz1 kalemle imza atma yetk.isi ve sorunlanm direk olarak Divan'a arz etme hakkl tamnd1⁵²• Bu durum do gal olarak Kiliseye mtifttiliik kar$ISmdan bir iistiin- liik saglad1.

Klbns'taki reaya vekillerinin 1754 tarihinde Divan-1 Hilmayun tarafindan Millet Ba$I olarak tamnmas1 ile birlikte bu ki$ilere reayadan vergi miikelleflerinin tespit edilmesinin yamnda ki$i ba$ma ne kadar vergi yiikii dii$eceginin de belirlenmesi ve tahsili gorevi verilmesi adarun ekono- misinin dolayh olarak kilise tarafmdan yonetilmesene yol a<;tl. Nitekim bu hakkm verilmesinde Osmanb devletinin atad1gi memurlann halka zulmet:mesi ve yetk.ilerini istismar etmesi gosteril- mi$tir53. Bu tiir yanh$hklarda, ileride deginecegimiz gibi baz1 ehliyetsiz ve istismarlara alet olm~

mtifttilerin de rolleri de olmu$ olabilir.

1785 y1lmda, Ortodoks Ba$piskoposu, ii<;: metropoliti ve Saray (Divan) Tercilmam'mn

$ikayetleri iizerine, yapllan tahkikat neticesinde "Muhassll-1 Emval" El-bac Abdiilbaki Aga'mn gorevden.ahnd1g1 belirtilmi§tir54. Abdulbaki'nin gorevden almmasmda Rum halklrun Abdulbaki ile i$ birligi yaparak zulmettigi ve bunun i<;in rii$vet ald1gma dair Lefko$a ~eri Mahkemesi'nde a<;ilan davanm daha etk.ili olmu§ olmas1 muhtemeldir.

<;iinkii

mahkeme bu davada §ikayet<;i Rum- lan hakh bulmu$tuss.

1804 y1lmda Tiirkler agrr $artlar sebebiyle idareye kar§1 ba§ kaldmnJ.§; ancak bu donemde Hill'in belirttigine gore Osmanb devleti adma gorev yapan muhasstl Ba§piskopos ve Dragoman'm yardlIIll olmadan hi<;bir ~ey yapamayacak durumdayd1⁵⁶•

Ortodokslarla ili$kilerin bozulmas1, Bagtmsiz Yunanistan kilisesinin kurulmas1 ile ba§lar.

Klbns Ba$piskoposlugu ile ili§kileri istanbul baglillsIZ Yunan Patrikhanesi'nin olu§ma donemi oncesi ve sonras1 olarak iki doneme aytrIDak gerekir5⁷• Rusya'nm 3. Roma unvarum alip Orto- doksluk mirasma sahip <;tlanaya ba$1amasma⁵⁸dogal olarak Ortodoksluk miraslillil Osmanb'dan yava$ yava§ Rusya'ya ge<;mesini sagladt. Bu ili$ki zamanla Rus ve Bizans kiliselerinin birle§tirilmesi gayretlerine donii$tii⁵⁹•

Fener Patrigi Grigoryos'un Yunan isyarunda parmagi oldugu gerek<;esi ile aforoznameyi yaymlamJ$ olmasma ragmen resmi elbiseleriyle 22 Nisan 1821 'de Patrikhanenin kap1s1 oniinde, farklI bolge metropolleri ise farklI bOlgelerde idam edilmesi ile Osmanh devletinin Ortodoks Kili- sesi ile olan tarihi dayam$rna zeminini ortadan kalkm1$ oldu. Bu durum ozellikle Bizans mirasma sahip <;:Ikma iddias1 olan ve Ortodokslugu resmi inanc1 haline donii§tiiren Rusya i<;in bir sava$

nedeni gibi algllandt. Her nedense donemin padi$ahi II. Mahmut Grigoryos'un idamma sahip 9Ikmam1$, idam1 ger<;ekle§tiren Bender Ii Ali Pa$ay1 once siirgiine gondermi$ sonra ise bir rivayete

52 Gazioglu C., Ahmet, Kibns'ta Tiirkler, Cyrep Yayllllan, Lefko~a, 2000, s. 124.

53 $eker, Mehmet, Osmanh Belgelerinde Kibns Meryem Ana Kikko Manastm, s. 23.

54 Hadjidemetrioi.J, Katia, A History of Cyprus, I.G. Kassoulides and Son ltd., Nicosia, 2007, p. 254.

55 $ahin, ismail, Kibns B~piskoposlugu (1571-1821), s. 81, 82.

56 $ahin, ismail, Kibns B~piskoposlugu {1571-1821), s. 123. .

57 Gazioglu C., Ahmet, Kibns'ta Tiirkler, Cyrep Yaymlan, Lefko~a. 2000, s. 124.

58 Gazioglu C., Ahmet, Kibns'ta Tfirkler, s. 123-129.

59 Gazioglu C., Alunet, Kibns'ta Tiirlder, s. 127.

--...:...--

^-

^- ^-

^--~. ^.

(11)

@$2

gore Klbns bir ba§ka rivayete gore ise Rodos'ta idam ettirmi§tir6°. Bu idamlarda $eyhtilislamm berbangi bir rolii olup ol.mad1gm1 tespit edemedim. Bilindigi iizere padi§ah ozellikle idam ve fetih konulannda ihtiyat olarak fetva ~larak hareket ediyorlardi. Bazen ise tamamen or:fi hukuktan kay- naklanan yetkisini kullaoarak da hareket etmesi koounun anla§11.mas1m zorla§t1rmaktadrr.

Belgelerde kar§da§tlgimiz terctimanlann 1821 y1h Agustosundao itibareo Miisliiman ol- duklarlill gormekteyiz. Sicildeki kayitlardan mtifti.i terctimanlJgi yapaolarm mtilkleri hakkmda da bilgi sahibi olabilmekteyiz⁶¹• Bu durum

lki

inao9 toplulugu arasmda gtiven duygusunun iyice kaybolduguna delalet etmektedir. Nitekim 1821 Yunan isyammn ba§lang1s: tarihidir. Bu isyan sonras1 1852'de Yunanistan Kilisesi ile istanbul Kilisesi'nin birle§tirilmesi giri§imi ol.mu§tur6²•

istanbul'da ger9ekle§en idamlarm etkisi Klbns'ta da gortildti. Nitekim K.ibns Ortodoks Ki- lisesi Ba§piskoposu ve 5 metropolit ayni §ekilde Letko§a'daki bir kilise ontinde, Yunan isyamna destek vermek gerek9esi ile Kti9tik Mehmet tarafindan idam ettirilmi§tir6³• Bu idamlar sonrasm- da 182l'de Mubassil'm merkeze arzi ile Ba§piskopos atand1⁶⁴^•Ooceleri Ba§piskopos dogrudan Sultan ile temas kurabiliyordu⁶⁵• Esas itibari ile rubani sl.Illfi.n azl ve nasbma kan§mayacagi bir ilke olarak kabul edilmi§ olmasma ragmen belli §artlarda buna aykm davrarulm1§tl.r6⁶•

Oyle goziikiiyor ki Osman11 idaresi Ada iizerinde Ortodokslar ile bozulan ili§kileri yeniden diizeltme ihtiyac1 hissetti. Nitekim Klbns ba§piskoposu tarafindan istanbul'a gonderilen bir heye- tin ba§vurusu tizerine, muhass11lara maa§ baglayarak, mali yetkileri ellerinden alarak bu yetkiyi 27 Mart 1838 tarihinden itibaren mtiftii, vticub ve reaya vekillerine verilmi§ti. Devletin bu karan almasmda, a§m vergilerdeo bunalan reayadan 200 ki§inin aileleriyle adayi terk ederek Aydm ve Antalya taraflarma gitmesinin de etkili oldugu belirtilm.i~tir6⁷•

Bu kan§Ikllk i9erisinde 1839'da Tanzimat fermarn ilan edilmi§ ve bunun sonucu olarak Klbns'taki siyasal sistem de koklti degi§ime ugrad1. Osmanllilln ilk doneminde her millet digeri ile herhangi bir ast us ili§kisi i9erisinde olmamasma dikkat edildf. Ancak Tanzimat ile birlikte ortak meclis olu§turuldugu i9in, orak sorumluluk alanlan olu§turulmaya 9ab§1lm1§trr. Bunun ana oedeni, milletler arasmdaki ili§kilerin artmas1 sebebiyle, sorunlarm bagiIDsxz olarak ytiriittileme- yecegi dti§tincesi olmahdrr.

Tanzimat Fermam sonrast yap1lan yeni diizeolemede eyaletlerde kurulan ta§ra meclislerin- deki gorevliler arasmda mtifti.i efendiye de yer verilmi§ti. Kurulan muhass111Ik Meclisi, muhasstl ile yine merkezi htiktimet9e muhasstlm yamna verileo iki katibin yanmda, ilgili yerin kadis1, miifttisu, umur-1 zaptiye amiri, Mtisltiman ileri gelenlerinden dirayetkar ve iyi halli dort ki§i ve

60 Hadjidernetriou, Katia, A History of Cyprus, p. 257.

61 Hadjidemetriou, Katia, A History of Cyprus, p. 259.

62 ~ahin, ismail, Klbns B~piskoposlugu (1571-1821), s. 92-94.

63 <;evikel, Nuri, Osmanh Klbns1'nda Miislim-Gayrimiislirn ili~kileri Ve ihtida Meselesi (1746-1801), s. 940, 941.

64 Dava ftaklanda bilgi ivin bkz. <;evikel, Nuri, Klbns'ta Osmanh Miras1, 47 Numara Yaymc1hk, istanbuJ, 2006, s.

218-220.

65 George Hill, The History of Cyprus, Campridge University Press, Carnpridge, 1952, II. 104.

66 Ytldmm, Milnir, Yunanistan ve Ortodoks Kilisesi, s. 43.

67 Fuller E., Graham, 1slams1Z Dilnya, s. 165, 166.

(12)

i r· .. .

1 ·-.1

r· : :

I

~

.. ..

"' j .

! ....

OSMANLIDONEMiNDEKIBRIS ... , --~~~.,....,.,,~~""'~~---^...

meclisin k:uruldugu bOlgede gayrimiislim balk varsa bunlan temsilen rubani liderleri ve iki kocaba§l olmakiizere 13 ki§iden olu§acakti⁶⁸•

187 6 ytlma gelindiginde, Klbns idare Meclisi'nin kompozisyonu, Mutasarnf (Tosun Pa§a ), Naib (Mehmet $evki), Miiftil ( es-Seyyid Abdullah Mehmet Raci), Ba§piskopos (Makariyos ), Mu- basebeci (Ahmet Hamdi), Tahrirat Miidiirii, Evkaf Muhasebecisi ile seyimle i§ ba§ma gelen iki Miisliiman (Mustafa Fuat, es-Seyyid Mehmet) ve iki gayrimiislim (Gavril Hristofaki, Yorgaki Mihailidi) tiyeden olU§maktaydJ.⁶⁹•

Mutasarnfbk doneminde ise mutasarnfm ba§kanbk yapt1gi bir beyet kurulmU§, bu beyette mtiftil, ba§piskopos, EfkafNazm, mali sorumlu ve iki§er Ttirk ve Rum temsilci bulunmaktaydi.

Her nedense Gaiioglu, bu beyetin iyinde mtiftilyii zikretmemi§tir. Bu beyetin kararlan istanbul'da en list dtizey kararlar olarak goriillirdti. ingiliz doneminde de bu yap1 korunmu§; ancak beyetteki temsilciliklerin Mtisliiman ve Hristiyanlar arasmda e§it say1ya getirildigi belirtilmi§tir⁷⁰•

1878 Anayasas1'na gore ise Klbns'm ilk Yasama Meclisi, Ytiksek Komiser dabil en az dort, en 9ok sekiz tiyeden olU§acak ve ingiliz Kraliyetinin onay1yla veya dogrudan isim onermesiyle, Ytiksek Komiser tarafindan atanacakti. Asaleten atama, dogrudan Kraliyet tarafindan yapllacakti.

Meclis tiyelerinin yans1 "resmi uyeler" tanim!yla memurlardan olU§urken, diger yans1, yerli balk arasmdan atanacak sivil tiyelerden olu§acakti⁷¹• Bu donemin en onemli sorunlarmdan birisi ise list mtiftil ve kadi dahil tist dtizey yoneticilerin kimin tarafindan atanacagi meselesiydi. Bu sorun Osmanb ve ingiliz yonetimi arasmda tartI§ma ve gerilimlere yol a9m1§trr⁷²• Dogal olarak da bu donemde Mtiftilltik ve Ba§piskoposluk ili§kilerinin Piskoposluk lebine yeni bir seyir kazand1gim soyleyebiliriz. Buna ragmen Osmanb ve ingiliz doneminde Piskoposluga saglanan ayncahldar di.kkate abnd1gmda bangi donemin daha iyi oldugu konusunda en azmdan §U anda kesin bir §ey soyleyemiyoruz. Ancak bunun siyasi ili§kilere bagli olarak donemin §artlarma bagli olarak degi§- tigini soyleyebiliriz.

1856 yth ortalarma gelindiginde Klbns Sancak Meclisi, naip, mal mtidiirii, tahrirat katibi, mal katibi, mtiftil, Ba§piskopos, iki Hristiyan kocaba§1 ile dort Mtisliiman azadan olmak tizere on iki tiyeden olU§maktayd1. Bunlardan ilk altis1 merkezi htikiimet9e atanan memurlar olmalan itibariyle meclisin dogal tiyesi idi. Memur tiyelerin tamaIDl Mtisliiman idi. Ba§piskopos da meclisin dogal iiyesi idi. Dort yerli Mtisliiman tiye ile iki Hristiyan kocaba§l seyimli iiyelerdi⁷³• Bu meclislere bakildiginda Ba§piskopos ve Mtiftil'n~ e§it statiideki iiyeler oldugu anla§tlmaktadrr.

Klbns Miiftilliigiinii Miiftilltik ve Fetva Eminligi donemi olarak iki farkh donemde de- gerlendirmek gerekir. Fetva Eminligi Osmanh doneminde $eyhiilislamhgm bir alt kurumu olarak yap1landmlml§⁷⁴olmasma ragmen; ingiliz doneminde Klbns'ta $eyhtilislamhktan bagiIDs12

68 Aslanova, Sevin~, Rus Ortodoks Kilisesi, (Bas11mauu~ doktor tezi), AU Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dab, Ankara, 2006, s. 20.

69 Sofuoglu, Adnan, Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, Turan Yaymlan, istanbul, 2006, s. 46, 47.

70 Efdal, Ali, Os'manl.1 idaresinde Kibns'ta Go rev Yapan Miiftiiler ve Faaliyetleri (1571-1878), s. 4 71.

71 Charles A. Frazee, The Orthodox Church and Independent Greece 1821-1852, Camprige University Press, England, Preface VII.

72 Sui~mez, Yusuf, A Brief History Of Muslims And Christians' Relations In Cyprus, p. 52.

73 Efdal, Ali, Kibns'ta Osmanh izleri, s. 399.

74 Erytlmaz, Bilal, Osmanh'da Millet Sistemi, Agay Yaymlan, istanbul, s. 24:

(13)

p

bir yap1 olarak ortaya 9lktl. Ozellikle Fetva Em.i?Jigi'nin kurulmasmm temel amacllllD Kibns Miiftiisii'ntin Osmanh devletinden gelen protokol iistiinltigiinii kaldmnaya yonelik olmahchr.

Ba§piskoposlugun Miiftii'niin bu konumu sebebiyle ingiliz doneminde protokollere katllmayarak proteste ettigi, bu sebeple de Fetva Eminligi'nin kurulugu ifade edilmektedir.

II. Sosyal Hayat

i~indeki ~kiler

Kibns Miiftiisii ve Ba~piskoposluk ili~kilerinin siyasi alarun di~mda giinliik ya§amda da devam ettigini gormekteyiz. Giinliik ya§amdaki ili~kiler, ticari ortakhk, mal ve miilk ab§ veri§i,

§ahitlik ve bazen de vekalet §eklinde olmaktaydi.

7 Nisan 1636 tarihli bir mtilk satl§t belgesinden Lefko§a Miiftiisti Abdurrahman Efendi k.Izlan Ay§e ve Hatice hatunlar i9in Lefko~a'dan vefat eden Abdurrahman <;elebizade ibrahim

<;elebi'nin, Leko~a'run Kitheriya Kefalu koytindeki on iic;: doniim bahc;:esiyle yirmi dort doniim tarlaslill sulama haklanyla birlikte ve yine ayw tarihli bir ba§ka kay1ttan Lefko§a'mn Ayademet koytinden Papa Prasyo'nun aym koyde bulunan yirmi doniim bahc;:esini m~temilatiyla ve sulama hakklyla birlikte ve yine Papa Prasyo'nun koydeki karde§i Marko ile ortak olduklan yetmi§ doniim tarlada olan otuz be§ doniimliik hissesini de 33.500 akc;:eye satm ald1gi kaydedilmektedir75.

27 Temmuz 1730 tarihli bir ba§ka miilk satl~1 belgesinden Lefk:o§a Mii:ftiisii Osman Efendi bin Mehmet Efendi Lefko~a'ya bagh Degirmenlik nahiyesinin Pano Horside Mahallesi'nde bulunan on buc;:uk doniimliik bahc;:esini mii§temilati ve sulama hakklyla birlikte Lefko§a'run Ayake§a- no Mahallesi'nden Asti oglu Anzoli'ye 1.350 kuru§a sattigi belirtilmektedir. ifade edildigi tizere miiftii efendi bahc;:esini bir gayrimiislime rahathkla satabilmekteydi7⁶•

21 Haziran 1810 tarihli bir 9iftlik satl~mda devrin miiftiisii olan Miiftii Hiiseyin Ziihtii'ntin, Kibns terciimamAci Yorgaki veled-i Yanni'nin oliimti tizerine mirasc;:ilan olan e§i Marotya veled-i Pavlo ile c;:ocuklan Hanna, Marya, Sigino, Yanaki, Hlristodolo ve Mi.hail kendilerine miras kalan Koloko§ ve Ayapavlo c;:iftliklerini m~temilati ve civanndaki arazilerle birlikte 175.000 kuru§a satin alm1§tlr⁷⁷•

1848 y1h Mesarya'run iltizamatl mahsultinden Haralanbo'nun peksimet imali ic;:in eski Mu- hass1l Adil Pa~a'ya, Miiftii Ahmet Hulusi Efendi ve ortaklan arac1hgiyla sattigi bugday bedeli olarak ahnan paradan olen Haralanbo'nun klsmma dii§en 6.900 kuru§u varislerine teslim etmi§- lerdir (28 KaslID 1849). Belirtildigi gibi miiftiiler gayrimiislimlerle ortakhk kurarak ticaret yapa- bilmekteydiler78. ·

12 Ekim 163 5 tarihli bir kayitta Lefko§a Miiftiisu Abdurrahman Efendi, mahkemeye gele- rek evinin duvan in§aatinda c;:ah~rrken kaza ile dii§en in§aat ustas1 Petro'nun, hammi Maro bint-i Servedori ile oglu Kozma' run huzurunda Petro'nun kaza ile dii§erek yaraland1giru tescil ettirdigini gormekteyiz. Mtiftiiler bazen de Hristiyanlara da vekillik yapilll§lardrr⁷⁹•

75 Ery11maz, Bilal, Osmanlt'da Millet Sistemi, s. 172.

76 Efdal, Ali, Osmanlt idaresinde Kibns'ta Gorev Ya pan Miiftiiler ve Faaliyetleri ( 1571-1878), s. 4 79.

77 Samani, Hasan, Tanzimat Devrinde K1bns (1839-1878), Hacettepe Oniversitesi (Bastlmam1~ Doktora Tezi), Ankara, 2006, s. 25.

78 Efdal, Ali, Osmanh idaresinde Kibns'ta Gorev Yapan Muftliler ve Faaliyetleri (1571-1878), s. 464.

79 Lang, R. Hamilton, Cyprus: Its History Its Present Resorces and Future Prospects, Macmilant and Co., London,

(14)

\. . ' '

OSMANLI DONEMiNDE KIBRIS

Bazen Miiftti ve Ba§piskopos'un usulsiizliikler konusunda yardunla§hgi da tespit edilmi§tir.

Bu sorunun ·bir §ekilde merkeze bildirilmesi iizerine istanbul'dan durumu ara§hrmas1 ve tereke defterini eksiksiz tamamlayip istanbul'a getirmesi ivin 17 Ekim 1810 tarihinde Divan-1 Htimayun 9avu§larmdan Abdi gorevlendirilmi§ti. ilgili belgede mal varllgimn biiytikltigu yamnda Ortodoks toplumun hem siyasi hem de dini lideri olan ba§piskoposun sadece bor9larim sildirmedigi ayru zamanda 50.000 kuru§luk alhn ve bir de degerli §al ald1gi belirtilmektedir. Bu belgede zikredilen mtifttinin es-seyyid Htiseyin Efendi'nin olabilecegi, muhtemelen bu olaydaki tutumundan dolay1 Htiseyin Efendi 16 Agustos 1814 tarihinde gorevden almm.1§ olabilecegi ifade edilmi§tir8°. Ya- p1lan usulsiizltik kar§1smda mtifttintin sessiz kalmas1 kar§1llgmda ytiklii miktarda para ald1gi da belirtilmektedir. Aynca K.tbns naibinin 25.000 kuru§, mtifttistiniin 15.000 kuru§ ve muhasstlm ise 50.000 kuru§ zimmetine ge9irdigi tespit edilmi§tir8¹• ·

Mtifttilerin giivenilir oldugu donemler de ise gayri Mtislimlerin de Mtifttilerden destek al- dlklan gortilmektedir8²^•Sonu9 olarak Miifttiltik ve Ba§piskoposluk ili§kilerinin donemin siyasi

§artlarmdan etkilendigini; ancak bu etkinin gtinltik ya§amdaki ozel ili§kilere btittinti ile yansuna- d1g1Ill soyleyebifu:iz.

1878, s. 269-271.

80 Samani, Meltem, Klbns'ta Bir Somiirge Kurumu: Kavanin Meclisi (1882-1931), (Bas1Imam1~ doktora tezi) Hacettepe Universitesi, Ankara, 2007, s. 83.

81 Bkz. Samani, Meltem, Klbns'ta Bir Somiirge Kurumu: Kavanin Meclisi (1882-1931), s.

82 Samani, Hasan, Tanzimat Devrinde K1bns (1839-1878), s. 30.

I

!

:i

l

I

l

(15)

KAYNAK<;A .

Ali, i. Karata~, Osmanh Devleti'nde Gayrimiislimlere Tarunan Din ve Vicdan Hiirriyeti, T.C. ULUDAG ONiVERSiTESi iLAHtYAT FAK.ULTESi DERGiSi Cilt: 15, Say1: 1, 2006.

Altan, Ha~im, Klbns'ta Turk Malian, Yeni Avrasya Yayrnlan, Ankara, 2003.

An, M. Salih, Osmanhlarda $eyhtilislamhk Mtiessesesi, Yliztincli Ytizyd Universitesi ilahiyat Faktiltesi Dergisi, sayi: 1, cilt: 1, 1994.

Aslanova, Sevin9, Rus Ortodoks Kilisesi, (Bas1lmam1~ doktor tezi), AU Felsefe ve Din B~limleri Ana Bilim Dah, Ankara, 2006.

Ayar, Talip, Osmanh Devleti'nde Fetva Eminligi, (Bas1lmarm~ doktora tezi), Ankara Universitesi, Ankara, 2011.

Charles A. Frazee, The Orthodox Church and Independent Greece 1821-1852, Camprige University Press, England.

<;elik, Melunet, Fener Patrikhanesi'nin Okiimeniklik iddiasmm Tarihi Seyri (325-1450), Turan Yaymc1hk, istanbul, 1996.

<;evikel, Nuri, Klbns'ta Osmanh Miras1, 47 Numara Yaymc1hk, istanbul, 2006, s. 218-220.

<;evikel, Nuri, Osmanh Klbns1'nda Mtislim-Gayrimtislim ili~kileri Ve ihtida Meselesi (1746-1801).

Efdal, Ali, Klbns'ta Osmanh izleri, Klbns Tiirk Yazarlar Birligi Yaylill, Letko~a, 2014.

Efdal, Ali, Osmanh idaresinde Klbns'ta Gorev Yapan Miiftiller Ve Faaliyetleri (1571-1878), Turkish Studies, Volume 8/7 Summer 2013, p. 459-485, ANKARA-TURKEY.

Ery1lmaz, Bilal, Osmanh'da Millet Sistemi, Aga9 Yayinlan, istanbul.

Eser, limit, "Millet Sisteminin Tarihi Arka Plani: Gayrimiislim Cemaatler i9in Ozerk Bir Alan". Bahkesir Universitesi Sosyal Bilimler Enstitiisti Dergisi, Cilt 13 Sayi 24, Aralik 2010, S. 206.

Fuller E., Graham, islamsiz Dlinya, <;eviren: Hasan Kaya, Profil Yaymclltk, istanbul, 2010, s. 166.

Gazioglu C., Ahmet, Klbns'ta Tiirkler, Cyrep Yaymlan, Le:fko§a, 2000, s. 124.

George Hill, The History of Cyprus, Campridge University Press, Cambridge, 1952.

Hadjidemetriou, Katia, A History of Cyprus, LG. Kassoulides and Son ltd., Nicosia, 2007, p. 254.

Karaca, Zafer, istanbul'da Osmanh Donemi Rum Kiliseleri, Yap1 Kredi Yayinlan, istanbul, 1995.

Kenanoglu M. Macit, Osmanh Millet Sistemi: Mit ve Ger9ek, Klasik Yayinlan, istanbul, 2007.

Kitsikis, Dimidri, Tiirk-Yunan imparatorlugu, ileti§im Yaymlan, istanbul, 1996.

Lang, R. Hamilton, Cyprus: Its History Its Present Resorces and Future Prospects, Macmilant and Co., London, 1878.

Ortayh, ilber, "Millef', TDVA, ytl: 2005, cilt: 30.

Ozsan, Elif, SHEYHULISLAMS DURING THE REIGN OF MAHMUD I, (Bastlmam1~ mastrr tezi), Fatih Dniversitesi, 2012.

R. C. Repp, A Study in the Development of the Ottoman Learned Hierarchy, Oxford University 1986.

Ramazan Se~en, Altan ve izgi, (Girl~, ihsanoglu),Klbns islam Yazmalan Katalogu, iSAV, istanbul, 1995.

Samani, Hasan, Taiizimat Devrinde Klbns (1839-1878), (Bas1lmam1§ Doktora Tezi) Hacettepe Universitesi, Ankara 2006.

Samani, Hasan, Tanzimat Devrinde Kzbns (1839-1878), Hacettepe Universitesi (Basllmam1~ Doktora Tezi), Ankara, 2006.

Seral, Tuncer, idari Te~kilat ilkeleri I~1gmda Osmanh Devleti'nde Eyalet Sistemi, (Bas1lmamJ§ doktora tezi), Gazi Universitesi Sosyal Bilimler Enstitilsti, Ankara, 2014.

Sofuoglu, Adnan, Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, Turan Yayrnlan, istanbul, 2006.

- ·

(16)

OSMANLIDONEMiNDEKIBRIS .... --~~~.,--,..,...,..~_~'->--,__ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _.

Soylemez, M. Mah:fuz, Kalebend Cezas1 Baglammda Osmanlt'da Patrikbanenin Yargilama ve Ceza Ehliyeti Uzerine Bazt Notlaf, Dinsel ve Ktiltiirel Farklthklarm Birarada Ya~amasilistanbul Tecrilbesi, (EditOr, Mehmet Fatih ARSLAN-Muhammed Veysel BiLici), istanbul, 2010.

Suiymez, Yusuf," A BRIEF IIlSTORY OF MUSLIMS AND CHRISTIANS' RELATIONS IN CYPRUS", Yalon Dtigu Universitesi islam Tedkikleri Merkezi Dergisi, Yll l, Cilt 1, Sayi 1, 2015.

$ahin, ismail, K.1bns B~piskoposlugu (1571-1821), (Bas1lmam1~ Y Lisans Tezi), Ankara Universitesi, 2005, s. 64, 65.

$eker, Mehmet, Osmanlt Belgelerinde Klbns Meryem Ana Kikko Manastm, YDU Yaymlan, Lefko~a, 2015, s. 30, 31.

Yakut, Esra, $eybiilislamltk, K.itap Yaymevi, istanbul, 2005, s. 27, 28.

Y lldmm, Mtinir, Yunanistan ve Ortodoks K.ilisesi, Aziz Anday Yayutlan, istanbul, 2005.

! I e~