Osmanlt~da Matbaave Matbuat

DOSYA:

Osmanlt~da

Matbaave Matbuat

Bir Osmanlt Matbaactstntn

Serguze~ti

Ebiizziya Tevfik'in Matbaa-i Ebiizziya' st

Ozgur Turesay

Matbaa, Aydtnlanma ve Diplomasi:

Said Mehmed Efendi

TanerTimur

19. Yiizydda Bastian Karamanhca Eserler

Merih Erol

4 4

"Mi.iteferrika ve Osn1anlr Matbaasr

18 . Yiizy1 lda i stanbul'da Kitabiyat" '

Matbaanm kurulmas1 ve faa li yete

ge~mesinin

Avrupa'da ozellikle

~arkiyat<;;1lar

tarafmdan yakmdan

izlenmi~

oldugunu Franz Babinger gostermektedir. Osmanl1'da Humbarac1 Ahmet

Pa~a

olarak tanman Bonneval 'e ait oldugu bil inen

yaz1~malann

yanmda, ibrahim Muteferrika'nm da

yurtd1~1ndaki

baz1

~evrelerle mektupla~t1g1

bilinmekted ir. MUteferrika'nm matbaa

faa liyetleri yanmda, siyas i

i~lerde

de

olduk~a

yogun bir etkinl ik i~inde oldugu hususu ise gozden

ka~maktad1r.

Kemal Beydilli )

Ozellikle Fatih donemi Osmanh tarihi Ozerincleki ara~­

tmnalanyla tanman Franz Babinger (1891-1967), Leip- zig're 1919'cla basdan S/ctmbuler Bucbwesen illl 18.

}abrbunderl adh eseriyle, bu gOn bile halii tUm aynnu- lanyla tam olarak i§lenmemi§ ve aychnhga kavu~turula­

mam•§ olan zorlu bir konuyu, o zaman1n bilgi birildnti clahilincle ba~anyla ele alarak. genG ya§mda eclinmi§ ol- clugu ListOn donanm11111 gozlcr online sermi§tir. Babin- ger'in 1927'de yayunlacltg1 Osnwu/1 Tarib Yazarlan ue Eserleril ile ilgili eseri, uzun ydlar temel bir kaynak oh•- rak kullallllnll§ ve nihayet TUrk~e·ye de tercOme eclil- mi§tir.2 Ancak, eserin artd< eskimi§ olclugu ve aradan

ge~en uzun zaman iGincle ortaya G•kan hata vc eksiklik- lerinin giclerilmesi §<lrttyla istifacle edilmesi gercktigi gozclen uzak turulmamahdtr.3 Babinger'in pek ~ok Av- rupa clilk:rine ~;evrilmi§ bir ba§yaplll saydan Fatih'le il- gili eseri ise;' yine uzun bir araclan sonJa nihayet tngi- lizce terdimesinclen clilimize kazanclmlmt§ltr.; Bu eser- cle lwllandan kaynaklann belirtilmemi§ olrnas1, ilk an- clan itibaren ciclcli bir tenkit konusu olmu§tur. lngilizce

~.tJI

~=·~~~===========================~

~l?J~l

.• , ~ • "/' ~ j .

itJ

•

l~J-G=

y

nf====~~~====================ift

Miiteferrika'nm terekesinde yer alan Nas1reddin Tusi'nin Usu/-i Oklides'l, Roma, 1594.

tercOmede yer alan kaynak niyetine yapllan serpi§lir- melerin ise yazara ait olmacltg1 ve genet anflar otesincle bir onem arz etmecligi gorl.Hmekteclir. Dola)'ISI)I)a ese- rin clayancltgt kaynaklann gosterilmemi§ olma zafiyeri clevam etmekteclir. Eserin clegerlenclirilmesiyle ilgili bir

ara§ltrmada Babinger"in, kullanchgt ancak belirtmedigi kaynaklardan, kelimesi kelimesine ve aynen uzun pa- sajlar halinde geni§ altnttlar yapmt§ olmasmclan otlirii ciclcli bir §ekilde intihal ile su~lanmakta olclugu ve bol- ca sergilenen kar~nla§ttrmalt orneklemelerle bu duru- mun gozler online serilcligi bilinmekte olup, bu husus yeterince clile getirilmemi§tir6

istanbul'da I<itcrbiycrl, boyle bir zafiyer hali arz erme- mekteclir. <;alt§ma, nadir ve cri§ilmesi klilferli bir ~ok

eserlerin ve konu ile ilgili olarak vaktiyle gazerelercle

~ll<nll§ olan havaclislerin degerlendirilmesiyle ozgi.in bilgilerle donattlmt§ olarak kaleme almmJ§tlr. i'vllireferri- ka'nm hakkmda ise, o stralardaki mevcur bilgilerclen hareket eclilmi§ olmasmclan orurli, bazt haralt degerlen- dinnelerde bulunulmu§ olmasmm dogal kar§tlanmast gerekmektcdir. Bunlann mlitercim taraftndan dipnotla- nncla yapllan apklamalarla cllizeltilmesi cihetine giclil- mi§ ve hayanyla ilgili olarak ozellikle Niyazi Berkes ta- raftnclan yaptlan tespitlerin esas altnmt§ olmast isabetli- clir. Dolaytstyla, Mi.iteferril<a'nm, 18 ya§tndayken Turk- lere esir cli.i§tligO, sert ve kaba efenclisinin yanmda se- fil bir hayat si.irciOgO ve bu clurumdan kurtulmak i~in

Mlislliman olclugu vs gibi, vaktiyle Karacson rarafmdan ileri si.irlilen yakt§Drmalann ger~ekleri y~mstrmachgt a~tkttr. Bununla beraber, arttk ~oktandtr di.izeltilmi§

olan bu gibi eski bilgileri teluarlamayt tsrarla si.irdi.iren- lcrin bulunclugu gori.ilmekteclir. Nitekim, en son ~tkan Kii(;iik T!'lrkiye Tc1ribi (Stuttgart 2003) mi.iellitlerinden Christoph K. Neumann, Mi.iteferrika'nm "gen~ ya§ta Os- manlt esaretine di.i~tligli ve MUsiUmanltga ge~Ligi"7 tezi- ni saclakatla benimsemekle beraber; burnt, 1514 <;alclJ- ran sava~mt degerlenclirirken, Osmanltlann, ordu birlik- leri Ti.irklerclen olu~an Safavilere kar§t elcle cttigi bu za- fercle esas etken olan Yeni~erilerin kokcnine clegine- rek, bumm aslmcla "Hirisriyanlann Ti.irlderc kar§t ka- zancltgt bir zafer" oldugu ickliastyla8 yapttgt muhte~em

espri cUmlesinclen kabul etmek gerekir!

Mi.iteferrika, 1710'cla yazcltgt ve t\lluhammecl Peygamber ve i.immeti hakkmda eski mukadcles kitaplarcla yer alan Tcb§irat meselesini ele alarak yazcltgt Risale-i islamiyye acllt eserinde, kenclisi hakkmcla az cia olsa onemli bilgi-

ler vermi§ olmakla beraber. bunlar Babinger raraftndan

clegerlendirilmemi~tir.9 Buracla Mi.iteferrika, Kolojvarh (Erdel) olclugl.tnu. ki.i~Ctk ya§tan beri Tevrat ve tncil ve Zebur okuclugunu ve egilimini ramamlayarak "v~t'z ve nasihat ile me'mur" olclugunu, hocalannm itibar erme- cligi kaclim Tevrat par~alann1 gizlice incelccligini ve

Teb~irat konusuncla tarlt§mala rda bu lunclugunu ifacle

etmektedir. Mi.iteferrika bu cserinde Tevrat'tan Latince

olarak pek ~ok almttlar yapmakra, aynca bunlann yer-

lerini gostennekte ve bu Latince altntdan, okumt~umt

esas alarak Arap harfleriyle yaztlmt§ olarak vcrmekte- clir. Kendi ifaclesiyle Latince bilcligi kesinlik kazanan

TOPLUMSAL TARiH AGUSTOS 2004

I

128

Miiteferrlka'nm mektupla~ttijt ~arkiyat~t Clodius'un Latlnce-Tiirk~e-Aimanca lugatt. Leipzig 1730.

Mlitcterrika'nm bu a~tk beyanJarma ragmen, Franstzca, tralyanca ve Almanca'ya hakim olclugunu belirttikten sonra, "Latince konusunclaki bilgisi ise benim a~tmdan

biraz §Upheliclir" cliyen (s. 18) vc bu gori.i§i.incle tsrar eden (s. 21 ) Babinger'in yamlgt i~inde olclugu a~tkttr.

Biz de Babinger'in, Mi.iteferrika'nm, Franstzca, italyan- ca ve Almanca bildigine clair olan beyantnJ ~liphe ile kar§damaktaytz. Mi.iteferrika ile yakmltgt olan ve mat- baada GrCimmaire 7/nque acllt eseri bastian (1730) Je- an-Paptiste J-Iolclermann, 5 Agustos l 730 tarihli olarak yazdtgt ve o ana kaclar bastian kitaplar hakkmcla cia bil- gi vercligi bir mektubunda. MOreferrika'nm 'JTtrk~e.

Arap~a ve Fars~a dt~mda Macarca ve Latince bilcligini

a~tk~a ifadc etmcktedir.tO

MOteferrika'nm matbaa faaliyetleri yanmda, siyasi i§ler- dc de olduk~a yogun bir etkinlik i~incle oldugu hususu ise gozclcn ka~makracltr. Hayatmm bu cephesi yeterin-

4 5

4 6

•

^OSMANLI'DA MATBAA VE MATBUAT

"Miiteferrika ve Osmanh Matbaas1 18. Yii zy1ld a lstanbul'da Kitabiyat"

ce aydmlattlmamt§ oldugu gibi, kendisine bazt hizmer- ler de yakt§ttrtlmt§ bulunmaktacltr. Bu anlamcla, 1715'de sefaretle Viyana'ya gonclerilcligi ve Prens Ettgen'le go- rli;?ti.igu hep rekrarlanmakta olan yanh§larclancltr. Mlite- ferrika lbrahim Aga aclm1 ta§tyan bu el~inin matbaa ku- rucusu ibrahim MLiteferriJ<a almacltgt kesinclir. Kaynak- larcla cia buna clair bir i§arer bulunmamaktacltr. Aynt §e- kilcle, Eyllil 1743'cle Usumt II Ahmed Han'm Kaytak Ha- nt olarak aranmastyla ilgili alarak kli~lik bir heyet ve gerekli hediyelerle Dagtstan'a yollanan, Dergah-1 all mi.iteferrikalanndan lbrahim Aga'nm yine matbaa kuru- cusu Ibrahim Mi.iteferrika olcluguna clair olan kayttlann cia ihtiyatla kar§tlanmas• icap etrnektedir. Bu iki husus, Erhan Afyoncu tarafmclan ar§iv belgelerinclen hareketle orraya pkarttlan yeni bilgiler t§tgmda tartJ§tlarak di.izel- tiltni§ ve Ibrahim Mliteferrika ile ilgili olarak yazcltgt cle- gerli bir ansiklopecli maddesincle'2 de yerini almt§tlr.

Dalaytstyla, daha onceleri devamlt alarak zikredilen bu gibi hatalt beyanlann ve hayatma clair clli§i.ilmi.i§ olan eski kayttlarm denetlenmeclen kullanumamast gerekrigi boylece gozler online serilmekredir. Ar§iv malzemeleri i.izerinde Erhan Afyancu tarafmclan yaptlan ara§llnnalar neticesinde, Mi.'tteferrika'nm resml hizmetleriyle ilgili olarak §imdiye kadar bilinmeyen bazt yeni bilgilerin de artaya ~tkarttlmast mi.imki.in almu§tur. Meseta, !bra- him'in mi.iteferrikallk hizmetine ahnmasmtn Nisan 1716 tarihincle oldugu, bundan once kapukulu slivarilerinin 41. boli.igi.incle 29 alq;:e ile vazife gorcli.igi.i, M<lcar pren- si II. Raka):i'nin Osmanh devletine ilticast Uzerine (1717) maiyetine terci.iman alarak verilmesiyle ilgili

ce olmi.i§ olabilecegini ileri si.irmek t4 neticecle bir rah- minden oteye ge~ememekteclir. Babinger, Mlitefcrri- ka'nm oli.im tarihi olarak, lsranbul'claki Avusturya el~isi

Penkler'in Viyana Devlet Ar§ivi'ncleki raporuna dayan- mt§ olan Hammer rarafmclan verilen Haziran 1746 tari- hinP5 esas almaktacltr. Hammer'clcn claha eski bir kay- nak alarak D'Ohssan da Mi.iteferrika'nm 1746'da olmi.i§

olclugunu kaydetmekreclir.'6 Mi.ireferrika ile ilgili olarak si.irdi.iri.ilen ara§ftrmalarcla Osmanl1 ar§ivleri yaruncla Av- rupa ar§ivlerinin, donemin marbaaya ilgi cluyan aydm- lan arasmclaki yazt§malann ve kOit:Or agtrltldt geli§me- ler hakluncla bilgi veren gazerelerin de ihmal eclilme- mesi gerekmekteclir. Meseta, Babinger'in de kullanmt~

olclugu bu Li..ir ki.iltOrel havadislere yer veren, Leipzig're

~tkan Neue Zeifungen von Celebrten Sacben gazetesi- nin 4 Mayts H30 tarihli saytsmda, cl<1ha once, lstan- bul'cla yeni aplan matbaacla bastlmt§ alan Van Kulu Uigatt'yla ilgili olarak okuyuculann bilgilendirilcligi be- lirtilmekte ve ~imdi de matbaacla yeni bastian Tubfeti'l- kibarve Tiirfb-i Seyyiib'm basun1 duyurulmakta; eserle- rin mi.iellifleri, muhtevast, hacmi vs hakkmcla bilgiler verilmektedir. 13u tOr kaynaklann taranmast neticesin- de, lstanbul'claki matbaa ve kitap cllinyast hakkmda cle- gerli bilgiler eclinilmesi mlimki.in olabilecektir. Aynca, buralarcla Mliteferrik<l'nm oli.imi.ine de yer verilmi§ ol- mast kuvvetle muhremeldir.t7

Tiirlb-i Seyyiibl8 hakkmcla Babinger'in yapttgt a~tlda­

malar ilgi ~ekici ba§ka bir meseleyi glindeme getir- mekteclir. Afganltlarla !ran arasmclaki sava§t ve Safevl hanedanmtn ~okli§i.inli ele alan bu eser, 25 seneclen (1718) kayttlan, mi.iteakip seneler-

de almakta olclugu rayinat mikdar- lan, ollimiinclen soma, uhclesindeki timann ~ubat 1747 tarihli olarak bir ba§kastna tevcihiyle ilgili i§lemleri

GRAMMMRE

. .

fazla !ran'da bulunan Polonyah Cizvir misyoneri Judas Thaddaus Krusinsky (1675-1756) tarafmclan Latince alarak kaleme altt1JllJ§ttr.

Krusinsky, 1728'cle !ran el~isi Meh- mecl H<ln'la birlikte lstanbul'a gel- mi§tir. Tiirlb-i Seyyc/b't 1740'da La- ve bundan hareketle oli.im rarihinin

de aynt tarihlerde olabileceginin tesbiti, top arabactlan ld tipligi (1743) ve Divan-t hi.imayun tarih~i­

ligi (1744-45) vazifelerinde bulun- clugu bu anlamclaki yeni bulgular- clandtr.l3 Ancak, Mliteferrika gibi, ki.ilttir tarihimizcle fevkalacle onem- li bir yer i§gal eden bir §ahsm oli.im tarihinin bile, 13abinger zamanmclan beri hala kesin alarak belirleneme-

mi~ olmast, araclan ge~en uzun za- mana ragmen bu sahacla }'eterli ara§tmnalar yaptlmadtgmm goster- gesidir. Yukanda cleginilen ~ubat

1147 I Recep 1160 tarihi, Mlireferri- ka'nm vefatmdan soma tasarruf et- mekte oldugu timann bir ba§kasma Levcihi ile ilgili alclugu a~tk olclu- gunclan, bu tarihren birka~ gi.in on-

T'\l:.RQYE, ou

UITIIOIIS C0YkTB <> P .. CI C. I )

J,.Wcun ~c<:ucii,Jc( Hom•. de• ycrl,n\ & Jn u:ankt<) tk pu·kr lu plu1o nc<C"ir~r~i ~ IJ&voJr • n~

plwkun oUloi"" f~•,

. • _.

,

. : ^~

^-

..

~·:

^-

^'"

^.

' \'"

'

Milteferrika'nm basttijt Holdermann'm gramatik kltabmdan Ilk sayfa. lstanbul1730.

tince olarak basttran Krusinsky, ts- ranbul'da, daha heni.iz Lilkesine donmeclen once Sadrazam 'ev§e- hirli tbrahim Pa§a'ntn istegi Ozerine eserinl Tlirk~e'ye ~evirmi~ oldugu- nu beyan etmekte ve bu idcliast do- nemin mu'reber diger bazt §arkiyar- plan tarafmdan da dogrulanmakta-

~ ..

chr. Ore yanclan Mliteferrika cia, 1729'cla Tlirk~e alarak basttgt ese- rin daha ilk sayfalanncla, Ti.irk~e

terclimenin bizzat kenclisi tarafin- clan yaptlmt§ alclugunu a~tk~a be- lirtmi§ bulunmakraclu·.19 J\llliteferri- ka'nm Latince bildiginclen §liphe cluyan ve ''ashncla hakim almacltgt kesin alan bir dilden, bu eseri nasd

Ti.irk~e'ye ~evirmi§ oldugunu anla-

...

mal< zorclur"diyen Babinger, eserin rerclime- sinin Krusin.sky rarafmdan yap!.lcltgi i<ana- arincledix. (s. 20-22). Mi.iteferrika'mn cli- ger baz1 eserlerini de Larince bilgisini kullanarak tertip ettigi haurlanacak olursa, ayn1 ciclcliyetteki birbirini rekzip eden bu iki beyanm ince-

lenmek lizere eie almmas1 icap

eclecegi a~II<Ur.

lbrahim M.Liteferrika, }'akm ili;;ki- ler i~inde oldugu closti.I Humbara- Cl Alunecl Pa;;a (Bonneval) ile bir- likte d1§ siyasetin yonlendirilme- sinde yogun bir faaliyet i~inde ol- dugu gozienmekredir. Prens Hako-

TOPLUMSAL TARiH AGUSTOS 2004 I 128

Matbaanm kurulmas1 ve faaliyete ge~mesinin

Avrupa'cla ozellikle ~arkiyar~IIar rarafm- dan yakmdan izlenmi§ olclugunu Ba- binger gostermekteclir. (s. 52 vel).

1:-lollanda devlet ar;;ivincle bulunan ve Babinger'in eserine npk1 basun ve Tlirk~e rerclimesi verilmek su-

retiyie ilave eclilen "Origio et Prin- cipium Typograhia Orrhomanica'' (Osmanl1 Matbaasmm Kurulu~u

vc Ba§iangiCI) ba;;L!.I<.h Latince bir beige, btl tOr malzemelerin mev- cucliyetine i§~Het etmektedir. Bon- neval'e ait oldugu bilinen yazt;;ma- lar yanmda,26 ibrahim Ml.iteferri-

ka'nm cia yurtdi~mclaki baz1 ~evreier­

le mektupla~tlgi bilinmektedir . .Meseia, ci'nin yamncla ba§iacltgi irtibat hizmeti,

~e§itli dipiomatik vazifeler ifastyia cle- vam em1i§tir. Nisan 1743'de, Korsika cum- huru aclllla gelen ve adamn Osmanli hima- yesine girmek istemesiyle ilgiii reklifi resmen

Ibrahim Miiteferrika

Babinger'in de belirttigi gibi, ;;arkiyatt;;I Jo- hann Christopher Clodius bunlardan biriclir.

(s. 55). Clodius'un matbaaya olan ilgisi sebe- biyle tstanbul'clan, "merakli ve

a

lim biri"' kendisine Tclrlb-i Seyytlb'tan yapm1~ olclugu t;;eviriyi yollar. (1731). Bu ifacleyle kastedilen

Osmanfllar Ansiklopedisi,

getiren Kant Beaujeu'ni.in, Reis Efencli tara- Istanbul: YKY. 1999. c. 1. s. 631

fmclan kabul edilmesini saglami§ ve sl.irclli-

rl.ilen gorli§melere araci.hk etmi§tir.20 Ibrahim Mi.iteferri- ka, Fransa'nmlstanbul'da geli§tirmek istedigi Avusmrya aleyhtan siyasetinde Bonneval ile birlikre onemli roller listlenmi§tiJ·. Kendisiyle ayn1 isim ta§Iyan oglu (Ki.i~lik

Ibrahim) ile Bonneval'in Milanolu evlatiigi Sliley- man'nm cia bu tlir i;;lerin i~inde olclukian anla§IImakta- du·21 Bunlar babalannm ollimlerinclen sonra da siyasi

i;;lerde irtibat ve i;;glider olma becerilerini ~e§itli deviet- lerin hizmetine sunmu;;larclir. Mtiteferrika'nm oli.iml.in- den sonra matbaa i~lerini oglunun listlenmi§ olduguna clair olan kay1tlar tashihe muhra~t1r. Kli~i.ik Ibrahim, ba- bast henliz daha bayattayken Divan-1 hlimayun tercli- manm nezdinde Divan lditibi olarak hizmet vermeye ba;;iam1;; (1743) ve daha sonralan cia 25 sene boyunca bu vazifesini surdlirmli;;tl.ir. 22 1739 Beigrad antla;;masi- nm temclicli mi.inasebetiyle AvustLuya el~isi Penkler, Sadrazam, Reisuikuttap, Kahya Efendi yarunda Divan terci.imam ve onun yarcbmctSt olan Ki.i~i.ik tbrahim'e de hediye ve para vermi§tir (Ternmuz 1747).2₃ Danimarka

el~isi Gabler, bir ticaret ve dostluk antla;;mas1 yapmaya muvaffak olclugunda, bu munasebetle kendisine veri- len ziyafete cliger rical yamnda Bonnaval'in eviathgt SO- ieyman ve Ki.i~i.ik Ibrahim de clavet eclilmi;;tir (1756).²'~

Kli~uk Ibrahim, 1768'cle sava§ ilan1 sebebiyie Yediku- le'ye nakleclilen Rus el~isi Obre§kof'la i~birligi yapllgt

gerek~esiyle bu vazifesinclen azleclilml§tir. 25 Bon neva I ve evlatltg1 Slileyman'la birlikte, baba-ogui lbrahim'le- rin henliz ele almmamt§ olan bu tl.ir faaliyerlerinin ay- clmianlmast bakunmclan cia ozellikie ciJ~andaki malze- melerin mutlak surette degerlenclirilmesl gerektigi a~1k-

ur.

§ahsm, matbu nlishada kenclisini eserin mOtercimi ola-

rak takdim eden Mliteferrika oldugu a~II<t!r. ·'Origio et Principium'un"cla lbrahim Mliteferrika tarafmclan yazii- 1111§ oldugu ileri slirlilmektedir. Metin i~incleki baz1 ifa-· clelerclen hareketle, mOellif tesbitincle terecldlidc clli§lil- se de, bunun boyle olclugunll kabul ermek, Cioiclus'a yaZtlan mektupra cia mlitercimin kenclisini cloiayii oia- rak ranttml§ olmasmclan hareketle mOmkOndi.ir. Beige 1146 (1733/34) tarihiiclir ve o ana kaclar yay1mlanmi§ 12 eseri r~t111[makradtr. 3. eser olan Tiil'fb-i Seyyab !~i11 "ta- rafumzdan Tlirk~e'ye ~evrilmi§tir" denilmekte olmas1, mlitercim olarak Mi.iteferrika'yt gosrermekteclir. Tercli- menin, "gOn!Lik ;;eklincle tuttiimu§ ve saraya takclim eclilmi;; raporlarla zenginle;;tirilmi;;" olcluguna clair cli.i-

§i.ilen kay1t (s. 72), 1721'de fran el~iligine gonclerilmi;;

oian Ahmed DUn·! Efendi'nin sefaretnamesinclen de is- tifacle eclilcligine i§aret etmektedir. Eserin 1740'da Kru- sinsky tarafmclan yapdan Lati.nce ne~ri ile Mi.iteferrika nOshasmm bu beyan dogrultusuncla kar;;da;;nnlmast, mlitercim konusunclaki kar§thkh iclclialann temyizine

~ozi.im getirebilir. Ote yandan, "Origio e_t Principi- um"claki baz1 ifacleler bu beigenin ba~ka bir ;;ah1s tara- fmclan yazdm1§ olabilecegi izlen.imini de vermekteclir:

Ttlrlb-i Hind-i Garbfi~in "mliellifinin Kiitip (,;eiebi olclu- gu sandmaktachr" kaych; 1730'da bas1lan ve Holder- mann'm gramatik kitabt i~in "yazan biiinmemckteclir"

clenilmesi, kiraplann nii§iri olarak bizzar Mi.ireferri- ka'nm, basttgi eserlerin mi.ielliiflerinclen habersiz olclugu gibi bir sonu~ vermekreclir. (bkz. s. 72, 73) Fiiyu.zc/t-1 Nllknetlisiyye ve Us{i/li'I-Hikem i~in ise, "tarafunclan ya- :aldi" clenilmesi beklenirken, "Osmanh matbaaCISI tara- fmdan" haztrlanml~ oldugunun belirtilmesi; keza, Ci-

4 7

4 8

• OSMANLI'DA MATBAA VE MATBUAT

"Miiteferrika ve Osmanh Matbaas1 18. Yiizy1lda lstanbul'da Kitabiyat"

BE BI 87

Benefieium, ll.~~

^ni'mct.

^fl. ~Jt.>

^:niem,

· be- nefida.

<:moJft~at.

Bene · volus. , 4 q;::<:;,~

^J'::C.. ch4ir rttnif,i,

®:'!;-1

b,~ nik th.t, \"I.'Of)f\\)O[[CnG.

Beta rubra; m!f)C ~\·itben., J'0.~S~ ciulirtndur,

.. ^{in· Mse. meo}

^Fub

perr. J'V..Ai=?>- Bccpnica· ,

~;..:.MS' kicjlere, Q)r.t•oni~n·.

Biblia

^I L)txc_,)

r

Elkit"ttb,

liber

^XctT' l!ox~v.

C hrifl:ianes Ehl

ttlkitllb p>0pulnm

Meri vocant;

rxpe eti:nn,

^t:J

~it) f

Akoran,

fcri.ptura Turds flcr:J, eo n0111ioe venit. bie

~:ibcf.

~ibliopcgus, ~~ ~~.J..~ J;ild..~i, ~q;:<~~~

kitJi6;

~i,

dn

fnlJ.~tL,in~er.

Bi~li erola, J'~L. ~q;::<~~xs Kit11pgi, scfflr

- dn Q3ucf2fitf)w : . •

• j\.ci::~~7.:S · Kitttb Chane, ~ii1t

~iblierf.leca,

"'

~jbliotl),e~t ^l'Jb. ~""'!

^l'tffn

^chttne .wB.r-~

. - F f-. ali-is

Holdermann'm gramatik kitabmdan bir sayfa.

banniima i~in, }'anm kalm1§ alan bu eserin ''Osmanb matbaactSl tarafmdan tamamlanmt~ .. olclugu ve Osman- h eclebine tamamen ters cli.i~ecek bir tarzda kendi ken- clini oven bir yakla;iun i~inde, bu eserin, "hamarat mat- baacmm ~ah~kanlsgt sayesinde'' orra}'a ~tkankhg1 gibi ifadelerin yer almas1 (s. 74); okuyuCU}'U terecldtide sevk etmektedir. Her hali.ildirda bu beige, konuyla ilgili ola- rak yutTcll§mcla onemli malzemelerin varhgma i§aret et- mekte vc ~ah~malann saha kapsammm geni§letilmesi gerektigini g6stermekteclir. Nitekim, buna benzer ba§ka bir beige, 1926'da l. Omont tarafmdan ne§recli1mi~27 olmakla birlikte ~imdi}'e kadar pek dikkat ~ekmemi§tir.

Aslmm Paris'cle Milli Ki.iti.iphane'de olclugu belirtilen ve Latince olarak ibrahim J'v!Oteferril<a l<lrafmclan haZII·lan-

maktadtr. Buracla cia once matbaanm kurulu~ hildiyesi

ktsaca tekrarlanmaktad1r. Bu konuda verilcn bilgiler

"Origio et Principium"da verilenlerle a}'mclu· ve buracla

matbaa kurulmasmm gerek~elerini anlatan Veslletti't-n- ba'a·}'a farkh olarak ismen }'er verilmi§tir (Compositus est libellus qui continct utilatem typographiae et nomi- natus Vcsilelllttibaet).28 Daha sonra cia, "Origio et Princi- pium''cla )•ap1lcl1gt gibi, <lncak bu sefer, haliyle belgenin haw·lam~ tarihi olan 1730'a kadar bastlmt~ olan eserlerin tanttlmma ge~ilmekte. muhteva, hacim ve sau~ fl}'atlan

belirtilmektedir. Tanzim ediJen listede kitaplarm bastlma

strasma g6re clOzenlemesi yanh~ yap1ll111§ttr. Mesela, as-

lmda 4. Slracla yer almas1 gereken Tarib-i Hind-i Garb/

3. sm1cla, 6. Slracla }'Cr almas1 gereken Tarib-i MISlr4. St- rada ve 3. Strada olmast gercken Tarib-i Seyyab son St-

rada g6sterilmi~tir. Ancak bunun bir hatadan ka}'naklan-

cltgl, listenin sonunda }'aptian cli.izeltici bir a~tklama}'la belinilmi§tir.29 Uu hataclan orlirli bastian kitaplann yal- ntzca lsimJerinin tekrarlanchg1 !usa ve clogru bir s1ralama verUmektedir: 7. Slracla basunt henClz tamamlanmadtgt bellrtilen Gm:jen-i J-Julefa }'er almaktachr.30 GtU~en-i Hu-

1'4/'c?'nm basm1 tarihinin 16 Agustos 1730 olmasmclan ha-

reketle, bu belgenin yaz1h§ tarihini kestirmek miimki.in olmaktadu·. Bir clllzeltmenin ilave eclilmi~ olmas1 ise, bu belgenin "Origio et Principium"un aksine matbu olclugu- na a~1k bir i~aret sa}'llmahchr.

"Origio et Principium"cla belirtilen bazt eserlerin }'azarla- n hakkmcla }'er alan ve okU}'liCU}'ll tereclciOcle sevk eden ifadelere geri donecek olursak; once Holdermann'tn gra- matik kitab1 i\=in belgenin Ti.irk~e terci.imesinde }'er alan

"yazan bilinmemekteclir" sozi.ini.in, basdt kitap iizerinde mi.iellife ait bir ka}'dm bulunmachgt (Author ipsius est annonimus), dolaytstyla, "yazann ismi verilmemi~tir",

"eser isimsizclir" §eldincle anhl§dmast gerekrigi a~tkttr.

Boylece bir tereclcliit noktast ortaclan kalmt§ Tarib-i Hin- di Garb/ i~in"mOellifinin Katip <;:elebi oldugu san,lmak- tachr" kaych, eserin basktsma, bugUn Topkap1 Sara}'t iVW- zesl KCtri.iphanesi'ncle (Revan, nr. 1644) bulunan nOsha- smm esas ahnmt§ olmasmclan kaynaklanm1~ olmahcltr.

Zira istinsah tarihi 1115/1703-1704 olan bu yazmanm iizcrinde, eserin miiellifinin Katip <;:elebi olcluguna clair bir not ilave edilmi§ bulunmaktacltr ve mevcud cliger yazmalarcla boyle bir ka}'lt yoktur.3' 1583'cle Ill. Murad'a takclim eclilen bu eserin mliellifi ise tam olarak bilinme- mekte olup, bu konucla ~e§itli isimler ileri siirlilmckte- clir.32 Bu nokray1 "Prima Typograpiae Apucl Ottomanos Introducrio" ile kar§da§tlracak olursak, burada escrin ya- zannm me~hul olduguna (cujus author nomine ignotus est),;; dola}'tSt}'la bilinmecligine clair daha sthhatli bir ifa- cle yer almaktachr.

mt§, "Prima Typograpiae Apucl Orromanos lntrocluctio'· Bu her iki belgenin gene! bir clegcrlcnclirmesini }'apa- (Osmanhlarda a~1lan ilk matbaa) ba§ltgm1 ta~tmakta cak olursak, bunlann }'eni kurulan matbaantn k1sa a~l- olan, 1730 tarihli bu beige meseleyi olduk~a a}'dmlat- h§ hikayesini veren ve bas1lan kiwplan tamtan. muhte-

\':t, sayfa cbach 'c sail~ fiyatlannt g6steren. teknik rahi- riylc bircr kli~lik .. katalog·· olduklan actkca orraya pk- maktadtr ... Origio ct Principium''da rcreclcllide yol ar;an ifaclc tarzmm vc mOellif tcshitini zorla~rmtn ~eli~kilerin

de bundan ka}'naklanchgt a<;tkllr. 13u tlir ··katalog··larm Avrupa'nm cligcr klihOr rncrkczlerincle de ele ger;irile- bileccgi ihtimali, m<l:iltnctyt tahrik eden bir husus olma- hchr.3•

Holclermann'm yukanda clcgincligimiz 5 Agustos 1730 tarihli mektubuna·di)nccck olursak, burada cia Mlitcfer- rika, matbaa ve bastian cserler hakkmcla yakm bir gor- gli ~ahic.li olarak bazt bilgilere ycr verilmi~ bulunmakta- chr.3'> Holdermann, yazmt§ oldu~u gramer kitabmm o stracla hcnOz basul1Cia olclu~unu bilclirmektcdir. Eserine 80 sayfaclan olusan bir tcrimler soziOgli ilc 20 diyalog- tan ('un clictionnaire manuel ou vocabulairc, a\·ec 20 dialogues') olusan bir ktstm ilavc cuigini ve hepsinin takriben 300 sa}•fa tuuugunu, Tlirklere kolayltk olmast ir;in '·Franstzca hurufatla .. kelimclcrin okunu~larmm cia verildigini ifade etmcktedir. lstanbul'claki Fmnstz el~isi­

ne ithaf cuigini bcliruigi escri ir;in haztrlanan Franstzct harf kahplannm istecligi gibi olmadtgmdan, huruf:wn iyi kazmmachgt \'C biraz yliksek dli~mli~ olmasmdan mcmnun clcgildir. 13astm icin her ~eyin yeniden yaraul- mast gerektigini ve lwrAcrin Yahucli Usta .Jonas tarafm- clan haztrlanchgmt vurgulnyan Holdermnnn, olu~an ba- zt haralann mazur gorlilccegi limiclini ta~tmakta ve Av- rupa'da da matba;tnm ba~langtctndaki ilk senelerclc bu tlir hatah~r~n olu~tugunu ihtde etmekteclir. Eserin bastlt ni.ishasmtn 194 sayfa oldugu ve K;trdinal de Fleury'e ir- haf eclilmi~ olmast son ancla bir dcgi~iklik yaptlcltgma

i~aret ctmektedir.

Holdermann, kitabm sall~mt artmnak i~in yarcltm cdil- mesini istemektedir. Fransa'dan cia sipari~ verilebilece- gini vc bunun is;in Kraliyct Ki.itliphanesi Haftz-t kOrlibi.i Papas Sevin'e ba::wurulmasmt istcmektedir. ,\Jiiteferri- ka 'nm saul mayan kitaplan amsmda Holdermann 'm 1000 adet bastlmt~ olan cserinden 17 .. 17 sencsi hcsabty- la sadece 83 aclet kalmts olmast, eserin sausmm iyi git- rigini gostcnncktedir. Gerr;ekten de bu eser. ,\llireferri- ka'nm en i}•i sail~ }':.tpan ikinci kitabtdtr..36 Holclermann.

aynca digcr bazt eserlcrinden de bahsetmektcdir. Tlirk-

<;e VC franStZC<l OJamk iki ciltJik bir sozJ(ik hazLrlaciJgmt ve Franstz hliklimetinin mnddi clestek saglamast halin- cle bir ytl icindc bunu basurabilecegini bilclinnektedir Aynca, Tlirk atas<>zll:ri, F.sop hikayeleri ile berat, fer- miin ve ahidnamelerin resml }':tzun usul ve rertibi hak- kmda 200 sayfa l«tdar llll<tcak olan bir eser Ozerincle ~a­

lt~ttgu1t vc bunlann bastmt is;in de madcli yarcltm bek-

lecligini ifacle ctmckteclir. Holdermann'm, 1ran'claki ha-

ncdan degi~ikligi vc nihayet 1730'da da devam eden sava~ scbebiyle glincelligini koruyan ve bu sebepten otOri.i bir sene once 1200 adet bastian Tarib-i SeJ~riib't

TOPLUMSAL TARiH AGUSTOS 2004

I

128

3IJ

~uf ~a5 3af)r ^r 730.

&ip ₀ fg, ben 4 ffi?a9.

<tonftantfnopel.

m-l~119at

a!Ibier nad)jt bens n<u[icf)

(~~nun

m30t'

⁴

~)l tcr·~ud}< aud)

fo!genbt

,ro<Q~ud)~r aus

bfr\prcf.

fc bdemmcn:

~a~

ein( ill in

~ur~fd)(r (Spra~

in f!ein

Folio

non

tso. pagg.

mtb pat bm

~rcc{...: Tuhfa:d- Kibu, Dtr Auror

oeifl

^{Hagi-Califa I unb}

er flellet Mr·

Inn cine

~b(lanblung

oor oon ber

~rb·~ugd ¹

bcr

~pfm·

tc unb ben

~anb·~QClrittt,

21nbtl) gicbt

tt e~nt

a

^an~

bt·

fonbtrdflll"'ddj'

oon

IDmrbi g 1

t>on 2lJf>atuen

¹

oo_n

bet

~f(( ~orfu ^I

unb einigcn C1tlbtrn Drrtcm

^I

bit nro

^In

^bcr

itircfifcf)cn ffiac{)&arfcf)afft btfinbtn.

~rrncr

Cr&cf)lt

^ct

bit

mcijltn ttlrcfifd)m

eee·5erir9._tl fame mur

fur~<n .f)i-

~orie

bcr 'Iurdifcf)tn 91bmirafc f<it

bcr ~obcruno ~on1

Pantinopdd bid a uf

ba~ ~a~r I

651;

fd)rcittt

bar<luf

AU

cincr Q}cfd>rtfbung

b~ ·g.tug•~~tufcff 1

fo .tcr (;lJro-8•\Snl- ran

in ~onjtananopd b~tt ₁

unb

b~mtfdrt

t>ic Roflcn,

~c!ct)c

bcr

j~lgc

lrapfcr au btffen Unt«taltung an rom,

btl; unb befcfJficlfct •it cinrrn Untcrrid>t t>or bi c <.ttircft,

(d>en ~ltl>cr. ~er Jtcraudgrrm

bicfffl

~<t~, Ibrahim

Murafa.trica, b at tinen <!ractat, nacf) ftftla.mrt, bon btt

~eograp(lifcf)rn

21bmtffung unb btm Umfuiff btr <trbt,

angr~&ngrt. ~4~

Q:>ucf) iff

aucf)

mit tl1la

~artt t~om

~rfftab~il. ~

n

Glo\w,

Mi.iteferrlka'ntn basttijt kltaplar hak kmda bllgl veren Neuen Zeltunqen von Gelehrten Sachen gazetesinin 4 Mayts 1730 tarihll ni.ishast.

Franstzc:t'ya tcrclimc cuni::- oldugunu beyan ennesi ilgi r;ekiciclir. <...l'lli:-.toirc dc Perse. qui j'ay traduit en fran- cois ... ). 13u cscri t:tnlltrkcn mliellifinin Ciz,·it misyoneri Krusinsky ve Latincc'clen Tlirk~;e'ye cevirenin isc Ibm- him ~li.itcfcrrika oldugunu ifade etmesi onemlidir. Bu

~ahadctin, bastlt kitaptaki artklamadan hard«:tle raptl- mt~ olclugu dii~i.lnOicbilir:-.e clc t\liit<..'fcrrika'nm ~;ok ya- kmlannda ve onunht iliskisi olnn bir gorgO ~ahidi ola- rak, Tlirkc;c rcrclimcnin bir ba~kasmm elinden ~tkmt~

olclugunu s<>}•lcycbilirdi. 13u husus;t clcginmemckle Holdcrmann, Ti.irkcc tercOmcnin iviOteferrika tantftnclan yaptlmt~ oldugunu kabttl etmi~ olmaktachr. Holder- mann, pacli~ah vc sadrazamtn il<i gi.in 6nce (3 Agustos) sefer icin nihayct Oski.idar'a gc<;tigini kaydeclerek mek- tubuna son vcrmcktcdir. Bilincligi gihi ktsa bir si.ire son-

4 9

5 0

• OSMANLI'DA MATBAA VE MATBUAT

"Mi.iteferrika ve Osmanh Matbaas1 18. Yi.izyilda istanbul'da Kitabiyat"

'

~t.l*,:~l~!Ji!.J$*~)'-J::-~r;.LH,•_,!-li~*~··"~-'J ... 'Joo>1

~...Jt_,J,J.u~l_,.<.<; ji..!IIJ~.J~...I$ JUI....Al.llljl~l:..!l · ..::.i.,... ~J~ ..:..u_,~ f~l u~v-L-1_, ~~ f _,lcJ:-~·;1_.,.£\:i) .,_

J_,i...S.r' .J~(t~_:,..w}":"·.s;L~..Jli:,v\.:..fl,;' {:~l..:..).j~.";'.Jl!l~~,c

v-~ _,..:., ;.).:.!JJ·.f~o:::~.-~...J}I ... ~".:;.c:..J-_,JI,,If-':J.,...4.:,ci:J,...;>_.r-;,

_ ..:.,,\.cji~

*

>J~.f'~~'y·~~J·J: .y.

_,._,:l c'&:!'il..s_,•J7l ..,.J ....

ft,

..s;.;.IJ' 'c' ..

~.;

• •

...i'i ,ts~~ .:'l.t,t 0 ) }' t;,c ... ,c ; ... 1~

~,.-~_,J

...

^;.u~t~l:.,

^{._r •}

^{.)~;,~..J,tj C..i.lk.;} l.f-u.:-I.I~J.,:.ICI .fl'~i u-,.i ... J..t...' J~.);

• !i

..jl_l ...?lk...· •. ...!)

...Ur~·~..jl.u~IJU.J,I.,:.;, .... i·¹, .;.J.:l.l...t...._ •• •,!.,"' :[·. •' '·I

- - . ~ "'·t - -~ .1.<.~-..--~.r·

,:f

J~l~, h .. ll:u••'lJ:~: '-'\J.J:I!,Ij..; l~,_,li J;;.~, J!)I;;~JI

l... ^{I .I t 't}

J

^{r. • "'}

f _, • •JO , ·- '-'"' J ... :·~· ":"i:IJ, ·~.J"f .I .. J:-:Cyll!. ..sl 11-y':QI~

J~,_l,.;~'!l_;l..;..41¹,,ii;J . .;f ~~~~

J-i

J~<l,l,_.i; U j !I :--t....; L•..l~•

•• jt.; ~'l..:,~j ;. J}Yij..,a.JJ \-;o:J:.,'._.

...

!.1;!₁^; .1(J ·"\

,...

.

i, .;-

..;,

.

^~ .;...,,'riJ. ^~ !,'

..:..t;; J.d~.r.~_{. J} ·i~t.. _{• .}

Vankulu Lugatt, cllt 1, ilk sayfa. Yazmadan Basmaya: Milteferrika, Milhendishane, OskUdar. Istanbul, YKY. 1996

ra 1;11<an ayaklanma sonucuncla, sefere ~tkmakta ayak slirten Saclrazam Nev~ehirli Ibrahim Pa~a oldli rlilecek (1 Ekim 1730) ve ertesi gli n de ril. Ahmed tahtmd~m in- clirilecektir.

Holdermann cia 1730 Agustos ba~ma kadar bastian ve bastmt bitmi§ veya basuna haztrlanan kitaplarla ilgili ola- rak bir liste haztrlatni§Dr.37 Bunlar, yukanda sozl.ini.i etti- gimiz "kmalog"larda oldugu gibi, cserlerin isimleri, yaza- n veya mlitercimi, fiyarlan ve i~erikleri hakkmda verilen ktsa bilgilerle tallltJlmaktadtr. I.istecleki 8. eser olarak, ba- s•m i~leri ancak 3 Temmuz 1732'de biten Kiitib <;ele- bi'nin maruf eseri Ciblinnt.'imti hakkmcla, claha bas•m•n- dan iki sene once okuyuCtt)'Ll bilgilendirmesi ayn bir onem arz ecler. Eserin muhtevas1 hakkmcla bilgi verir- kcn, Mliteferrika tarafmclan bu esere, Ptolomee (Batlam-

yus), Copernicus ve Tycho-13rahe sisremleriyle ilgili ola- rak bir ilave )'aptlacagmt ifacle etmesi aynca onemliclir.3S Bu mlinasebetle matbaada kitap bastmt i~;in 4 harita i\=in 2 tezgah olclugunu soy!C)'Crck, Mi.itcferrika matbaaswla ilgili yerersiz alan bilgilerimize onemli bir karl<lcla bulu- nm. 24 Kas1111 1694'de Slrasburg'ta dogan ve Cizvir mjs- yoncri olarak lstanbul'cla dort sene gec;iren Holclermann.

bu mektubunun ccvab1111 alamaclan, 13 Kasrm l 730'da

gen~ )'a~ta hayata veda etmi§tir.

Ancak. MCtteferrika ilc ilgili olarak ozellikle Osmanl1 ar-

~iv kay1tlannm cia pe§ine clli~i.ilmesi gerekrigi <t\=ll<ttr.

Osmanlt ar~iv helgelerinin ise konuya onemli <1\=lkllk ge- tirebilecegi, birka~ hafta 6nce Sofya'da 13ulgarca olarak basdan ve Matbu Kitap Diinyastnet ilk Osmanlt Seyaha- li (1726-1746). Yeni Degerlcndirme acltnt ta;?tyan bir

an1~Lrrma ile gozler oni.ine serilmi~rir. MOreferrika hak- lonclaki ~;alt~malara beklenen en bliyi.ik katktyt niha)ret

saglam1~ olarak, bu konucla ger~ek bir cl6ni.im noktast-

111 te~kil eclecek olan bu eser, Orlin Sabev rarafmclan ha- ztrlanrlll;itlr. <;;:alt~manm en bi.iylik bulgusu, Istanbul Mtifti.ili.igli ~er'iyye Sicilleri'nde mahruz olarak ortaya ~~­

karttlan. Mliteferrika'nm 20 RebiU'I-evvel J 160 (1 Nisan 1747) tarihli olarak tanzim eclilmi§ alan rereke zabnlan- cltr. l3urada, Mi.iteferrika ile ilgili olarak ilk clefa clile ge- tirilmekte alan ~ok onemli aynntdar yer almakracltr: Uu- na gore, Mi.iteferrika, fstanbul'ch1 Sultan Selim Camii )'a- kmlanndaki M ismat'i ~0\;aedclin mahallesinde, tahminen 2500 kuru~ <Ieger bi~ilmekte olan bir evde oturmaktay- clt. !vliraS\;tSt olarak Hatice (ibnet-i Abdullah) acltnda mi.ihtecli asJill olmasr gereken ve 12.000 akc;e mehr-i mOeccel ile evlencligi bir hantmt ve "sulbiye-i sagire kt- zt" tavsifinclen harekctlc en ~ok 12 ya§lanncla olmas1 dCt§Onlilen Ay{ie ismincle ki.i~i.ik bir ktzt bulunmaktadtr . Hatice'nin mirasm tesviyesinclc "nazrr-t muhtan'' olarak gosterilen '·fahri.i'l-kuclat lbrahim Efcndi'nin, ollimi.inden sonra rnatbaa i~lerini clevra I an K<tclt lbrah im oldugu ac;tkttr. Bu bulgu ~ozOm isteyen ba;ika bir meseiC)'i gi.in- deme getirmektedir. 0 cia, yukanda pek ~ok kaynaklar- d<t kendisinclen bahsedilen oglu Kii~lik 1hrahim ile ilgi- lidir. Zira bu tereke zabrmcla, mirasc;• olarak Mlireferri- ka'nlll han11111 ve ktzt ch§mcla ba~IGI bir aile i.iyesinclen soz eclilmemekteclir. 1\lli.'ttefcrrika'nm clogum tarihi tam olarak bilinmemekle beraber, 1670-74 aras1 clogmu~ ol- clugu var saytlmaktacltr. Ollim tarihini 1747 ve kii~i.ik k ,_

Z111tn cia en c;ok 12 ya§1ncla olarak kabul edecek olursak, 70'1i ya~lannda olcli.igli ve en az 60 ya§tndayken evlene- rek baba olclugu nericesine vannz. Bu clurumda claha once de evlenmi~ oldugu ihtimalini ciclcli olarak hes;1ba katmak gerekecektir. Bu ilk ha111111111111 ha)'atta olmachg•

ac;•k ve pel< ~ok kayalarclan J 743-1768 arasmda si.ircli.ir- di.igi.ine i1,1aret etrigimiz Divan katipligi hizmetinclen oti.i- ri.i varltgt §liphe gotllrmeyen oglu Kii~lik lhrahim'in de bu ilk cvliliginclcn cllinyaya gelmi§ olmast muhtemeldir.

Ancak, buna ragmen miras payla:juntncla kcndisine yer

verilmemesi hususunun a~ddanmast gerckmekredir. Te- rekc, aynt zamanda matbaa olarak kullancligt evinde sa- hip oldugu kitap ve C§yalann doklimOyle ba~lamaktachr.

88 acler kitabt kUnyeleri}de saytlmt§ ve ktymerleri takclir edilerck yanlanna yazdmt"ttr. Bunlann i~incle yer alan ve 800 ak~e deger bi~ilen "basma Oklides", Nastredclin Tusi'nin 1594'de Roma'cl~l Medici marbaas111da bastlmt§

olan Oklicles Serhi olmaltchr. Yine aynt §ekilcle basma olclugu belirtilen ve 93 ak~e cleger bi~ilmi§ olan Nlizhe- 117 '1-miiiltik isimli eser, lclrisl'nin maruf cografyast39 olup, bu cia Medici matbaasmda 1592'de bastlmt§ttr.40 Bunlarm dt§tncla, Latince olcluklan i~in ayn bir paker halincle Strahman ~e§itli eser ve harira-atlaslarclan olu§an 36 par~altk cloklim ozellikle clikkat ~ekmekteclir Bu La- tince eserler i~inde 9.000 ak~e olarak tahmin edilen cle- geri en yOksek olant 5 cilt olarak gosterilen Meninsky Li.igatt'cltr. Mlitefcrrika 'nm geriye btrakngt e§yalan, maz- but~a bir hayat slirdligline i§aret etmekteclir. Yaptlan do- klim, §ilte-d6§ek-minder, yarak-yorgan-yasttk, tencere- tas-tabak, legen-kazan-sini-tepsi, vazife ve hizmetleri es- nasmda muhremelen hecliye olarak eclincligi ~e§itli kOrkleri, abclest ibrigi-seccaclesi, saati, cli.i rbOnli, pi§to- vu, yazt taktmt, halt-kilimleri, bir mi.icevvezesi, 4 gomle- gi, 4 clonu vs. gibi ilgi ~ekici aynnttlar i~ermekteclir.

13unlann cia yanlanna tahmini degerleri yazllmt§ttr. Evin- cle aynca clegerleri yiiksek olarak belirlenmi§ olan Glir- cO astllt 0~ cariyesi varcltL

J'vlatbaacla basm1~ olclugu kitaplarclan sattlmamt~ olarak elincle kalanlar ise ayn bir tasnife tabi turulmu§tur. Bu kiraplar yine Sulran Selim Camii ittisalinde Tophane mahallindeki kargir bir depocla muhafaza eclilmektedir.

Bunlar, Ferbeng-i ~u'ur/(409 adet), Naima Tctribi (112 adet), Raiicl Tctribi (306 adet). Cibtinniimti (249 acler), Tctkvimi.'i 'I Tevctrib (226 adet), GLI/ien-i HL71e.fa (235 aclet), Ttirfb-i Mtsu; Ttirfb-i Seyytib, Tc7rfb-i Timur ve Ttirfb-i Hind-i Garb/, T'lll~feUi '1-Kibar, (hepsi toplam 1114 aclet), Usfi!t'i '1-Hikem, Ft'iyuzct/-1 MtknctltSZJ')'e, Ab- vtil-i Gazavtil cler Diyc7r-t Bosna (roplam 240 aclet), Holdermann'm Grcnnatikct'st (84 aclet), Van I<ulu. Liigct-

lt (1 aclet). Aynca eserlerin fiyarlan veriltni§ ve roplam clegerleri hesaplanmt§ttr. Van Kulu ise ramamen tliken- mi§tir. Boylece, MliteferriiGt'ntn halefi Kaclt lbrahim'in basttgt tek eserin de yine Van Kulu olmasmm sebebi clah~1 iyi anla~tlmaktacltr. Bastian kitaplann bu oranlar- cla elcle kaltnt§ olmasma ragmen satL§ i§inin iyi gittigini s6ylemek mlimki.inse de, bastm adetlerinin azltgt dik- kare altncltgmda bunun pek de parlak bir sontt\= olma- chgt a~tkttr. Mesela 500 ader bastian Cibtinniimti'clan ancak 224 tane sattlmt~ttr. Dikkari ~eken ikinci husus basma kitaplann, matbaanm kurulu§ gerelwesincleki sa- vtn aksine pahalt olcluguclur. Talep lmltgt ve bastian eserlerin genelde elcle kalmast, dolaytstyla yarmlan ser- mayenin geri gelmemesi halinin Mi.ihenclishane ve Ds- kUdar Matbaalan i~in de s6z konusu olclugu bilinmek-

TOPLUMSAL TARiH AGUSTOS 2004 1128

Kltiib-t Cihiinnilmii, Zatii'l Kiirst Yazmadan Basmaya: Moteterrika, Miihendishane, OskOdar, Istanbul, YKY, 1996

tedir.41 Bu clurumcla, belirli kitap ihtiyact yazma olarak kar§tlanan, ancak okuru su1trlt ve ralebi olmayan bir roplum olma halini goz arclt etmi§ olarak yaptlan, mat- baanm ~ok ge~ olarak kabul eclilcligi gorli§Lini.in ge~er­

li bir tarafmm oltnacltgt a~tl<tJr: Bekleyen yolcusu olma- yan cluraga, otoblislin ge~ ve)'a erken gelmesi ne ifacle ecler ki?

Bu clurumcla Mliteferrika'nm cia bor~lu olarak olmO§ ol- masma §a§mamak gerekir. Mliteferrika'nm 17 ki§iye ~e­

§itli miktarlarda borcu varcltr. Cenaze masratlan ve me-

zan i~in roplam 16.200 ak~e harcanmt§ttr. Toplam bor- cu 163.510 ak~eclir (1362,5 kuru§). Depodaki basma ki- taplanna, evine ve buraclaki kirap ve basun alerlerine bi-

~ilen deger, toplam 25.087 kuru§ tutmaktaclir. Bor~lann,

bunlann paraya ~evrilerek oclenmesi gerekeceginclen, tasfiye i~lemini.n nastl ger~ekle§mi~ olclugunu aynca anl§ttrmak gerekecektir.

-- -

5 1

5 2

• OSMANLI'DA MATBAA VE MATBUAT

"Miiteferrika ve Os1nanli Matbaasi 18. Yiizydda !stanbul'da Kitabiyat "

THESAURUS

UNGUARUM ORIENTALIUM

TURCIC.IE.ARABICJEPER.SICJE.

Pnccipu;o~ Ol'\IDl opa o Turcii pecu..li:lrittr ufurpoc» coculOcns

J/1 111 J u II'

fl.i)U~Al lWTll ... )1, DC. LXXX: '

Muteferrika'ntn terekesinde yer alan Meninski'nin 1680 tarihli lugat1.

Bahinger'in. kan§lk. uzun vc muammall dipnotlanyla clolu, girift cCunlelerle orlilmli~ yogun ifadeli anlatun tar7.1111 Hirk~e'yc a~II< ve yalln bir §ekilcle aktarmJ§ ol- masmdan otOrO clcgerli meslekda~un Neclret Kuran-

Bur~oglu'nu vc "Origio et Principi.um"u onaya ~1kartan

Michail Kiel'i kutlanm. Olagan Ostli bakir bir konucla senelerclir cl altmcla ara§tll'lCISinl bekleyen MUteferri- ka'nm terckesiyle ilgili bu kaylllan bulan genr; arastm- CI Orlin Sabev'i ise ozellilde tebrik eclcr, ~al!~masmt bir an evvel TUrks,:e olarak yaym1lama:;m• dilcrim:12

<

Tarih V:okf1 \'un Y:o)'1111:Jr1. Ccviren vc r:oyuna lwz1ri:Jyan Ncclrct Kur:m·

lltll'<'Oj(lu. IM:Jnbul 200·1.

Die r.escblchtsscbt'C!i/J(!r d<•r O.<mrwcu 1111<1 lbtt' Werl'l!. t<:ipzig.

Osmrwl1 'l(trib l'ozmkm re lisl'riC'ti. Cc,•ircn: Co~kun O~ok. t\nkar.1 1982.

5 Llu tcrdimcnin li.!nkidi dc.:j(crlc.:ndinlle w t:onllun i(in i>kz. Kcmal llc)'·

diUi, 1iJrklt11J Am~ttmu•ltm 0CJI]~isi. I. Istanbul 1985, s. 358·31\S.

•I ~lchmcd dcr "roherer und Seine Zeit. Weltcmsll'irmer eiuer Zeiteiiii'C?II-

rle. t\llind1cn. 195.~.

5 Palib Sill/an MeiJmed 1:C? Zmull/11. (.cvirc.:n: Dos1 Kiirpe. Istanbul 2003.

6 Bkz. Erich 'lbpp. "l'ii:Jgi:Jt in clcr Gcschitsschreihung ~khmc.:d 11>.

l3)'lJH1tinisd1cn T~1clition in modcrncr Zeit", ??zanllo?. Fl>stscbr!fi./i1r Herlx.•ttllnnget: Viyana, 1981, '· 321-312.

7 Kl:tus Kreiscr-Ch.ICNeum:IIU\, Kleine GesciJiciJte der ·mrkei. s. 265.

R age, s. 111.

9 Bkz. Nislilc•·i isllim(J'I!. llalil Ncec:uiojllu H;,ad ~:o~1nl. Ank:J~1 1982.

10 II. Omonl. "Nouveaux documents ^SUI' l'imprimcl'ic a Constantin<Jplc au XVT!Ic sii::dc··. Rl't'lle de.< Ui!Jiiot/JeqtWS. Vol. 31\, L'aril; 1926, s. R. Llu 111:1.

l;deyi ihb:1r eden ''" hir l(>tolmpisini g<lndercn dcjlc.:rli meslckda~1111 Or- lin Sabc,•'c le~ekki'lr cdcrim.

II Daj;\>'t:tn'da K:1ytak Tlirklt:ri Ocakh heylerinin unvam obn hu kdimenin (hkz. Fahn.:ddin l<lrzlll!;lu, Osuumltlar'm Kttjlm.~·/;1/c•ti'n/ H•tiJi ( 1~51· I 590). t\nkar:\ 1976, s. S 12). pck cnk yc.:rlcrdc.: ,\smay ol:mtk okun<ll"Jk b)•dc.:dilmi~ olmas1 h:uahchr.

12 Erh:1n Al)•oncu, "Ibrahim ~lliteli:-rrika". Tf)l¹/.<lmn llusiiJiopedisi (Oitl).

)(XI, 324-327.

13 Btit(in hunl:\r i>in bkz. Erhan Myoncu, ·Ilk Tiirk M:uhaosmJJl KunJC'usu Hakk111da ycni Gilgilcr", Bulleum. LXV. 20() I. AnbrJ 2002, s. 607-626:

kez:~, "li>r.1him Miitcfcrrika", DIA. XXI, 324-327.

I I Bkz. Erlwn Af)•Oncu, :t)'lll )'<:rlcr.

15 llammcr, Gc>scbicbte d<'S Osmflllfscbell Nclcbes. COR, IV, 423.

16 Mouradgea D'Oh>.,on, Tt11Jiem1 Gc'ui!ml dC! L'EmpirC! 01/0tiUIII II, 1':1ris 171:!7, s. 50 I.

17 Gazctc Ozcrindc i>u :u1l:und:1 bir tar:1111:1 ''" ar:J~11rma ~iirdthiilmektedir.

18 SCy)"ih burada "1\lisyoncr" :111lanund:lthr.

19 " .. .lisiin-1 l.<ttin iil.crc ccnf ii tcrtlb cyledij\i tft1·ihin s1hak ii siy:ik111"

1a'an.1z vc mazml'ln·t ihtiretd~ ziyiidc vc noks5n vt· calwil 0 t:tgyir mur:i.d ultuum\)'arak lisfin .. J Tnrkiyc l<:hdil vc lcro.mtcdt> vc ma'n:i·yt cd:1 vc:

ta'hirdc ayn-1 makst"tdc mu,·afak:u bulunmak ii7.l.'f~ s:uf·t miknct·i ficiz3- nc klhnml~lll' ... Tcrccmctii'l-h:~l<irii'l·fakir lhrfthim min miilcfc.:rrikal(f111·t Do:rgiih-1

:-.n·.

'{(1r/b-i Sc:J:rr71J. s. 1-2.

20 llkz. llq•dilli. "Kor~ik:.t ve Osm:tnh Dcvlcli", ilmf Am$/lmtnlm; IV, l~t:lll·

hul, 1997, >. 17-28: Kcza, "Korsika". DiA, >.'XVl. 212-213.

21 H:~mmcr. G'OR. IV, 395. 12.3: II. Llcnedikt. Der l':~sth:J·Cr:lf r\lex:~nder von Bonne''"' (11\75-1747). Graz-Koln 1959, s. l(lll, l96.

22 ll:unmcr. COil. IV. •i23. 501·502. 55'1.

2;

2-1 25

ll:unmc.:r, GOR.IV.-1:16.

ll:tmmcr, G'OR. IV, SOL l-l:unmcr, GON. IV, 577.

26 Bonncval'in l·loll:uld:t dc.:vlct ar~ivinde cok S:t)'llarda mcktupl:m hulun- dugun:J dikkatimi ~·eken dcgcrli mcslckd:l~JJn 1\lichail Kid'c ll.:~ckkiir cdc rim.

27 H. Omont. agm. s. 2-6.

2R H. Omom. rtgm, s. 2.

29 I I. Omom. agm, s. S.

30 II. Omont. agm. s. 6.

31 'lftrib-i Niud-1 Garbfvc)"l Nodf.<-i Net'. Kuhiir vc Turizm ll:Jk:mhjl1. An- kara. 191>7, "· 16.

;\2 llkz. Tarib-i 1/ind-i Gm1>ivcya 1-/adi.<-1 Nev, s. 16.

3.~ II. Omont, agm. s. 4.

34 Nitckim

fs,, .,,

~Iiiii Kiitiiphanesi'ndc hulunan l.<llincc vc ls\'c<;(e ol:l- r:tk t:mzim t:dilmi~ ht:nzcr iki liste )~1)'1111ia1H111~ hulunmaktachr: Dkz.

~lustali1 Akhulut, "lsvc{· Kr.>li)•et Kiitliphancsi'ndc hulunan lht~lhim

1\l(itcfcrrika'nu1 has11g1 cscrlcrin l.:Hince k:ualoj;\u". tlnarlolu (tlnato- lia), XX. Ankam, 19M. s. 233·243 ''" Giingor Vad11·hojllu, "Latincc bi•·

beige", A)'lll )'t:l', '· 2•15-259. t\ynt~l, Edvard C:arlcson, IIJmbim Mtite- ferrllmlJastml'l•i L'l! lJaslt,iJI ilk £serle1: Y:J)'. ~lustafa 1\khulut. Ankara.

1979. t\lakaleleri hal:>e1' VCI'<.:n vc tcmin eden S:l)'lll lliml Olkcr'c tt·*ck- l..iir ederim.

35 II. Omont. ogm, s. 6-10.

3c\ Orlin SaiJt:\', ,1/a/bu KilafJ Dt'iu_rastnfl ilk O.<mauil Scyabttll (/ 726- 1746). Ycnidcn Dc.:j\erlcndinn". Sofya 200 I, >. 403.

37 II. Omnm, t•.~m. s. lHO.

3R •\llitcf.:rrika tarafmdan yap1lan hu ilawnin (zeyill dcgerlendirilm<:si i\ill hkz. Llcesim Darkot, "K:itip <;:elehi-lhrahim ~liitcfcrrik:J vc.: Scm:1 ll:>rckctlcri", Coi]rr!fi' Jlm$1trmalar, II. btanbul. 19S8. s. 5-19. (lu ma- bie)'" dikk:uimi ~ekcn dcgcrli hcx.~ll1H7. ~lctin Tunccr'~e te~ekkiir cdc rim.

39 1\ifo(J{I Ntizbr:li'I-Mti§111k.fi ziiJri'l-emsrir re'l-a1Ju1r l'e1-bt7/drillt'e'l-ctlzt1r re'l-mrulliylu re'l·ftjilk. IO:; .. r 1616'da l~uincc.: c>lar:Jk b:t»lnu~IJJ'.

•10 Bkz. llamaz:m ~<'§en, "ldrisi", VIA. J\'XI, 192·195.

41 !lb.. Kcmal lleydilli, 1iiriJ /Uiim n: MotlxwctltiJ Taribiude Mt'iiJendisbr?- 111!, Mt11Jl'lldisbr1m• Mmlxut.<t w Kt'itt'ipbr7uesi. lst:111bul 1995.

!2 Orlin (Qrhanl Sal>e\', Tllrk~·c mcmi hu sene sonuna k:Jdar ha?.Jrlay:Jhi·

lcccgini if:1de eunislil'.