KAVRAMI, ETİK KURAMLAR
Prof. Dr. Bektaş TEPE
Etik, ilişkilerin odağında yer alır!
§ Etik, insanların davranışlarını ahlaki açıdan değerlendirme sanatı olarak bilinmektedir.
§ İlk çağlardan bu yana felsefi
tartışmaların ve insanlarla kurumlar arasındaki ilişkilerin odağında yer almaktadır.
Etiğin misyonu ve kelime anlamı
§ Etik, insanların birlikte yaşamaya
başladıkları günden günümüze kadar sosyal hayatın temel dinamiklerinden birisi olarak kabul edilmiş ve sosyal hayatı düzenleme ve disipline etme görevi üstlenmiştir.
§ Yunanca karakter anlamına gelen
‘ethos’ sözcüğünden türetilmiştir.
§ Türkçede ‘ethic’ sözcüğüne karşılık olarak, Arapça ‘huy’, ‘mizaç’, ‘karakter’
anlamına gelen ve ‘hulk’ sözcüğünden türeyen ‘ahlak’ sözcüğü
kullanılmaktadır.
Etik hangi konularla
ilgilenir?
§ Etiğin ilgilendiği konuların başında
§ insan davranışları ve
§ insan eylemlerinin temelini araştırılması
yer almaktadır.
Etiğin başlıca amaçları
§ Etiğin başlıca üç amacı bulunmaktadır:
§ İnsanların, diğer insanların özgürlük alanının sınırlarına saygı duyması ve ortak bir yaşam sürdürebilmelerinin sağlanması
§ İnsanın istek ve eylemlerinin ahlakilik kriterlerine uygun olup olmadığını ve özgürlük ilkesinin gerçekleşip
gerçekleşmediğinin eleştirel bir gözle yoklanması
§ Eylemde bulunan insanların ahlaki yetkinlik kazanmasını sağlanması
Etik ve ahlak arasındaki ilişki
§ Ahlak, dinlerin ve inanç sistemlerinin etkisindedir.
§ Etik, salt akılla varılabilen bir yoldur, kültürün ördüğü karmaşık ilişki ağının içinde akla uzanan bir ilmek gibidir.
§ Etik kavramının sıklıkla ahlak kelimesi yerine kullanıldığı bilinmektedir.
§ Ancak etik, ahlakı konu edinen felsefe dalıdır.
§ Etik ve ahlak kavramlarını bu bağlamda şöyle tanımlayabiliriz:
Ahlak: Bir toplumun töreleşmiş ve geleneksel yaşama biçimidir.
Etik: Yukarıda ifade edilen yaşam biçiminin teorisidir.
Etik teorileri
§ Normatif etik
§ Teleolojik etik
§ Deontolojik etik
§ Aksiyolojik etik (erdem etiği)
§ Betimleyici etik
§ Meta etik
§ Meslek etiği
Normatif etik
§ Klasik etiğin ana gövdesini oluşturmaktadır.
§ Normatif etik, davranış düzenlemeleri konusuna eğilmektedir.
§ Şu konularla ilgilenir:
§ İnsanların nasıl yaşamaları gerektiğini bildiren etik ilkelerin araştırılması
§ Hayatta en yüksek değere sahip şeylerin neler olduğunun tartışılması
§ Adil bir toplumun hangi unsurları içermesi gerektiğinin sorgulanması
Teleolojik etik
§ İyi ve kötü temel kavramları üzerine inşa edilmiştir.
§ Bu etik teorisine göre bir eylemi iyi ya da kötü yapan, o eylemin sonuçlarıdır.
§ Bu teori aynı zamanda, bir uygulamanın veya davranışın sonuçlarının ne olacağı ile ilgilenmektedir.
Deontolojik etik
§ Deontoloji sözcüğü, Yunanca ‘görev’
anlamına gelen ‘deon’ sözcüğünden türetilmiştir.
§ Bu etik teori, davranışların sonuçlarıyla o davranışın ardındaki sebepler
arasındaki bağlantıyı açığa çıkarmaya çalışır.
§ Deontolojinin prensibi ‘Başkalarının size nasıl davranmasını istiyorsanız, siz de başkalarına öyle davranın’ düşüncesidir.
§ Deontolojik etik, davranışın yalnız sonuçlarıyla değil, aynı zamanda
davranışın kendisi ve yapılış şekliyle de ilgilenir.
Aksiyolojik etik (erdem etiği)
§ Bu etik anlayışın odak noktasında bireyin karakteri yer almaktadır.
§ Önemli olan, erdemli bireylerin eylemlerinden çok karakterleridir.
§ Temelde iyi iyi hayatla meşgul olan insanların (ahlaklı insanların) ne tür bireyler olması gerektiği ile
ilgilenmektedir.
Betimleyici etik
§ İnsanların ahlaki görüş ya da
inançlarıyla ilgili olgusal önermelerden meydana gelen etik türüdür.
Meta etik
§ Analitik veya eleştirel etik olarak da tanımlanmaktadır.
§ Bu etik teorisinde ahlaki ilkelerin kaynağı araştırılmaktadır.
§ Şu konularla ilgilidir:
§ Ahlaki dilin nasıl anlaşılması gerektiği
§ Ahlaki bilginin nasıl açıklanabileceği
Meslek kavramı
§ Akademik bir eğitim süreci sonunda elde edilen bilgi ve tecrübelere dayanan
§ Zaman içinde geliştirilmiş teknikler içeren
§ Etik kurallar ve standartlara bağlı biçimde sürdürülen
§ Mesleği icra edenlerin bu etik kural ve standartlara bağlı kalmaması
durumunda çeşitli yaptırımlarla cezalandırıldığı
§ Ana amacı toplumdaki ihtiyacın karşılanmasına yönelik biçimde
gereksinimlerin giderilmesi amacıyla hizmet etmek olan kimsenin geçimini sağlamak amacıyla yapmakta olduğu profesyonel uğraştır.
Meslek ölçütleri nelerdir?
§ Bir mesleğin, meslek olarak kabul
edilmesi için gerekli ölçütler şunlardır:
§ Mesleğin elemanları uzmanlaşmış bilgi ve yöntem sahibi olmalıdır.
§ Toplumun diğer üyelerinden daha yüksek etik standartlara sahip olmalıdırlar.
§ Mesleğe giriş için düzenlenmiş kurallar olmalıdır.
§ Meslek elemanlarının performansı belirlenmeli, sorumluluklar ve görevler yerine getirilmezse gerekli hukuki ceza uygulanmalıdır.
§ Meslek topluma yarar sağlamalıdır.
§ Bazı iş gruplarına belirli haklar ve öncelikler tanınmalıdır.
Her alanın kendine göre kuralları vardır
§ Her toplumun ya da kurumun kendine özgü kuralları ve kültürü vardır.
§ Benzer şekilde, her mesleğin de kendi içinde bazı örüntüleri vardır.
§ Her meslek gurubu için geçerli olan beceri, eğitim vb. birbirinden farklıdır.
§ Dolayısıyla ahlaki ilkeler de meslek gruplarına bağlı olarak değişkenlik gösterebilir.
§ Meslek etiği;
§ Mesleği diğer mesleklerden ayıran
§ Mesleğin prestijine katkıda bulunan
§ Meslektaşlar arasında işbirliğini güçlendiren
bir unsurdur.
Meslek etiği kavramı
§ Kişilerin herhangi bir mesleği icra ederken göz önünde bulundurması ve içselleştirmesi gereken ve
§ İş yaşamlarındaki kişilerin paylaştıkları kabul edilen yaklaşımlar, kurallar, tutum ve davranışlardır.
Meslek etiği şu görevleri yerine
getirir
§ Meslek üyelerine yönelik davranış kalıpları sunar
§ Kişisel eğilimleri sınırlar
§ Kurallara uymayan bireylerin dışlanmasını sağlar
§ Rekabeti düzenler
Farklı mesleklerin ortak ilkeleri
vardır
§ Mesleklerin faaliyet gösterdikleri
sektörler farklılaştığından, her mesleğin kendine özgü birtakım kurallarının ve ilkelerinin olması kaçınılmazdır.
§ Ancak dürüstlük, yaşama saygı, adalet ve eşitlik, sorumluluk, özerklik,
tarafsızlık ve yasallık ilkeleri tüm meslekleri ilgilendiren ortak etik ilkelerdir.
Mesleki etik ilkelerin katkıları
nelerdir?
§ Meslektaş baskısı sağlayarak bireyleri etik davranış sergilemeye güdüler.
§ Belirsiz durumlarda nasıl davranılacağı konusunda rehberlik eder.
§ Yönetici ya da patronların hükümranlık gücünü kontrol eder.
§ Örgütlerin toplumsal sorumluluklarını tanımlar.
§ Mesleğin icra edilmesine ilişkin standart değerler oluşturur.
Türkiye’de mesleki etik kapsamında atılan adımlar
§ Kamu Görevlileri Etik Kurulu 2004 yılında kurulmuştur.
§ 2005 yılında ise ‘Kamu Görevlileri Etik Davranış İlkeleri ile Başvuru Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik’
yayınlanmıştır.
Yönetmeliğin yayınlanma
amaçları
§ Kamuda etik kültürünü geliştirmek
§ Kamu görevlilerinin görevlerini yürütürken uymaları gereken etik davranış ilkelerini belirlemek
§ Bu ilkelere uygun davranış göstermeleri açısından onlara yardımcı olmak
§ Görevlerin yerine getirilmesinde adalet, dürüstlük, saydamlık ve tarafsızlık ilkelerine zarar veren ve
toplumda güvensizlik yaratan durumları ortadan kaldırmak suretiyle halkın
kamu yönetimine güvenini artırmak
§ Toplumu, kamu görevlilerinden
beklemeye hakkı olduğu davranışlar konusunda bilgilendirmek
Yönetmelikte yer alan etik davranış
ilkeleri
§ Görevin yerine getirilmesinde kamu hizmeti bilinci
§ Halka hizmet bilinci
§ Hizmet standartlarına uyma
§ Amaç ve misyona bağlılık
§ Dürüstlük ve tarafsızlık
§ Saygınlık ve güven
§ Nezaket ve saygı
§ Yetkili makamlara bildirim
§ Çıkar çatışmasından kaçınma
Yönetmelikte yer alan etik davranış
ilkeleri
§ Görev ve yetkilerin menfaat sağlamak amacıyla kullanılmaması
§ Hediye alma ve menfaat sağalama yasağı
§ Kamu malları ve kaynaklarının kullanımı
§ Savurganlıktan kaçınma
§ Bağlayıcı açıklamalar ve gerçek dışı beyan
§ Bilgi verme
§ Saydamlık ve katılımcılar
§ Yöneticilerin hesap verme sorumluluğu
§ Eski kamu görevlileriyle ilişkiler
§ Mal bildiriminde bulunma
Kurumlarda neden etik dışı
davranışlar sergilenir?
§ Kurumlarda hırs, rekabet, haksız kazanç sağlama, terfi alma gibi bireysel
nedenler veya
§ Örgütsel nedenlere bağlı olarak
çalışanlar ve yöneticiler zaman zaman etik dışı davranışlar
sergileyebilmektedir.
Etik dışı davranışların sınıflandırılması
§ Maddesel bedel içerikli etik dışı davranışlar
§ Dayanışma şeklinde gerçekleştirilen etik dışı davranışlar
§ Diğer maddesel içerikli etik dışı davranışlar
§ Psikolojik içerikli etik dışı davranışlar
Maddesel bedel içerikli etik dışı
davranışlar
§ Rüşvet
§ İrtikap
§ Zimmet
Dayanışma şeklinde gerçekleştirilen etik
dışı davranışlar
§ Kayırmacılık
§ Patronaj
§ Nepotizm
Diğer maddesel içerikli etik dışı
davranışlar
§ Aracılık
§ Lobicilik
§ Rant kollama
§ Oy ticareti
§ Kamu sırlarını sızdırma
§ Vurgunculuk
§ Siyasal manipülasyon
Psikolojik içerikli etik dışı
davranışlar
§ Ayırımcılık
§ Dogmatik davranma
§ Yobazlık-bağnazlık
§ Psikolojik yıldırma
§ Bencillik
§ Şiddet-saldırganlık
§ Bedensel ve cinsel taciz
§ Sömürü
§ Yaranma ve yakınlığı kullanma
§ Engelleyici olma
§ Yanlış yönlendirme
§ Dedikodu
Etik dışı
davranışlardan bazılarını
açıklayalım!
bağlı olarak gelişen ayırımcılık, bireylerin dil, din, ırk, mezhep ve
medeni durum nedeniyle bazı birey ve gruplara farklı davranılmasıdır.
§ Kayırma:Yetkiyi elinde bulunduran kişilerin liyakat, yeterlilik ve yetkinlik gibi durumları göz ardı ederek kendine yakın gördüğü kişilere ayrıcalık
yapması veya imtiyaz sağlamasıdır.
§ Yolsuzluk:Yasa, yöntem, kural ve
ilkeleri göz ardı ederek, görevin, kişisel çıkar sağlamak üzere kötüye
kullanılmasıdır.
§ Rüşvet: Kamu görevlilerinin para, mal, hediye gibi maddesel çıkarlar
karşılığında, bunları sağlayan kişilere
Etik dışı
davranışlardan bazılarını
açıklayalım!
§ İş ilişkilerine politika karıştırma:
Yöneticilerin politik davranışlar
sergilemesi, çalışanların da yöneticiye karşı politik davranışlar sergilemesine ve amaçlarına ulaşmak için politik referanslar arayışı içine girmesine neden olacaktır.
§ Görevi kötüye kullanma: Çalışanların, görevleri veya konumları dolayısıyla sahip oldukları ayrıcalıkları kişisel çıkarları doğrultusunda kullanması durumudur.
Görevi kötüye kullanma
TCK: 257/3
§ (1) Kanunda ayrıca suç olarak
tanımlanan haller dışında, görevinin gereklerine aykırı hareket etmek
suretiyle, kişilerin mağduriyetine veya kamunun zararına neden olan ya da kişilere haksız bir menfaat sağlayan kamu görevlisi, altı aydan iki yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır.
Görevi kötüye kullanma
TCK: 257/3
§ (2) Kanunda ayrıca suç olarak
tanımlanan haller dışında, görevinin gereklerini yapmakta ihmal veya gecikme göstererek, kişilerin
mağduriyetine veya kamunun zararına neden olan ya da kişilere haksız bir menfaat sağlayan kamu görevlisi, üç aydan bir yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır.
Etik dışı
davranışlardan bazılarını
açıklayalım!
mevcut yetkilerin kötüye kullanımı ile kişiselleştirilmesidir.
§ Yobazlık-Bağnazlık: Kesin tutumların ve tavırların bir çıktısı olarak, bireylerin kendi düşüncelerinin mevcut
düşünceler içerisinde en doğru olduğunu düşünmesidir.
§ Engelleyici olma: Birtakım kişisel çıkarlar doğrultusunda, yapılacak olan doğru eylemleri engelleme
davranışıdır.
§ Yanlış yönlendirme: Gücü elinde bulundurma arzusuna dayanmaktadır ve ‘her şeyi en iyi ben yaparım’ duygusu ile ilişkilendirilmektedir.
Psikolojik kaynaklı etik dışı
davranışları detaylandıralım
§ Genellikle rekabet ve kıskançlık duyguları çerçevesinde şekillenen davranışlardır.
§ Şahıslara yönelik sergilenmektedir.
Psikolojik kaynaklı etik dışı
davranışlar nelere yol açar?
§ Mağdurun yıpranması
§ Motivasyon kaybı yaşama
§ Örgütsel bağlılığının azalması
§ Performansının düşmesi
§ Strese bağlı sağlık problemleri yaşama
Psikolojik kaynaklı etik dışı
davranışlardan bazılarını açıklayalım
§ Yıldırma ve korkutma: Bir veya birkaç kişinin, başka kişiler tarafından hedef haline getirilmesi ve bu kişilere karşı sistematik olarak saldırganlık davranışı sergilenmesidir.
§ Bencillik: Hayatın diğer alanlarında olduğu gibi, kurumsal süreçlerde de bireyin yalnızca kendini düşünmesi ve örgütsel amaçlar ya da diğerlerinin kaybı veya kazancı ile ilgilenmemesi durumudur.
§ İşkence: İş görenlerin, farklı görüş ve düşünce yapısına sahip kişilere yönelik sergilemiş olduğu fiziksel veya
psikolojik eziyet durumudur.
Psikolojik kaynaklı etik dışı
davranışlardan bazılarını açıklayalım
§ Şiddet ve baskı: Bireylerin, sorunların çözülmesinde bilimsel veya akla dayalı yöntemlere ihtiyacı olmadığı zaman başvurduğu bir yol olan şiddet, aslında bir çaresizlik durumudur.
§ Bedensel ve cinsel taciz: Kendini
gerçekleştirme sürecinde başarısız olan kişilerin, kendilerinden güçsüzlere
karşı bedensel veya cinsel olarak
yönelttikleri etik dışı davranış türleridir.
SABRINIZ İÇİN TEŞEKKÜR EDERİM
Prof. Dr. Bektaş TEPE
