TÜRKÇE ÖZ

Doktora tezimizde Türk Edebiyatı’nda Orhan Veli Kanık’ın şiirleri ile ilgili olarak şimdiye kadar hiç yapılmayan bir konu üzerinde çalıştık. Bu çalışma son yıllarda batıda çok rağbet gören ancak Türk Edebiyatı çalışmalarında şimdiye kadar pek ele alınmayan stilistik (biçem bilim) çalışmasıdır. Stilistik çalışmasının esasını, dilin yazılı veya sözlü olarak bireysel kullanıma göre alacağı biçimi ve bu biçimin etmenlerinin dildeki deyiş özelliklerini, en ince detaylarına kadar incelemek oluşturur. Bu çalışmamda Yapı Kredi Yayınları’nın Ekim 2004 tarihinde İstanbul’da 9. Baskı olarak yayımladığı Orhan Veli, Bütün Şiirleri adlı kitabını esas alıp, şairin bütün şiirlerini tek tek ele alarak onun şiirlerinde kullandığı dil ve anlatım özellikleri ortaya konmuştur. Bu çalışmayı yaparken şairin bütün şiirlerinde kullandığı sözcükler tek tek, sözcük türlerine göre fişlendi. Sonuçta şairin tüm şiirlerinde 9625 sözcük kullandığını ortaya konuldu. 9625 sözcüğü daha sonra, sözcük türlerine göre bir sınıflamaya tabi tutuldu. Sonra da bu sözcüklerin, 5865 ad, 1627 fiil, 904 sıfat, 394 zarf, 319 zamir, 315 bağlaç, 138 edat ve 63 ünlemden oluştuğu saptandı. Orhan Veli’nin söz dağarcığından tek tek fişlediğimiz 5865 adın

%60’ının somut adlardan seçilmiş olması, şairin şiirlerinde gerçek yaşam olaylarına daha çok önem verdiğinin bir göstergesi oldu. Ayrıca şairin kullandığı fiil kiplerinin sayısal dökümünü yaparak sonuçta en çok 391 kez geniş zaman kipini, daha sonra 190 kez de şimdiki zaman kipini kullandığı saptanmıştır. Geniş zaman ve şimdiki zamanın kavram bakımından aynı zaman olgusunu içerdiği dikkate alınırsa, biz şairin eserlerinde hem geçmişe bağlı hem de içinde yaşadığı dünyaya yabancı kalmayan konulara öncelik verdiği kanısına vardık. Bu çalışmanın sonucunda Orhan Veli’nin, kendine özgü söz dağarcığıyla ve şiir diline getirdiği doğal ve içten söyleyiş biçimiyle, Cumhuriyet Dönemi Türk Şiiri’nde önemli bir yeri olduğu ve kendisinden sonra gelen birçok şairi de etkilediği sonucu ortaya konuldu.

Tezin Adı Tezi Hazırlayan

Orhan Veli Kanık’ın Şiirlerinde Erdoğan Saracoğlu

Dil ve Anlatım Özellikleri. Nisan, 2011

ABSTRACT

In our PhD thesis, we have worked on the poetry of Orhan Veli in Turkish Literature which has never been done before. This study is a study of stylistics which has been much esteemed in the west but not preferably dealt with in Turkish Literature studies. The basis of stylistics is to examine in detail the style tahat the language will take according to the written or oral individual usage and the features of saying the agents of this style in the language. We have worked on ‘Orhan Veli, All his poems’ printed by the Yapı Kredi Press in October 2009 as a 9th edition in our study and we analyzed the language and the special features of expression of every single poem of the poet in the book. While we were doing this study, we categorized every single word in his poems according to its form. As a result, we found that the poet used 9625 words in his poems. We then categorized these 9625 words depending on their forms. After this, we found out that these words consisted of 5865 nouns, 1627 verbs, 904 adjectives, 394 adverbs, 319 pronouns, 315 conjunctions, 138 particles and 63 interjections. The fact that 60% of 5865 nouns that we have noted from Orhan Veli’s reservoir of words was selected from concrete nouns indicates that the poet gives more significance to the real life events in his poems. We also found that the poet used the present tense 391 times and present continuous tense 190 times. We have come to the conclusion that the poet gave priority to subjects related to the world he lived in and the present continuous tense imply the same time concept. As a result, we come to the realization tht Orhan Veli has an important place in the poetry of the Turkish Language during the Republican period and that he influenced many poets who came after him with his own characteristic lexicon and the natural and sincere syle that he brought to poetry.

PhD Thesis By Erdoğan Saracoğlu

Analyzing the language and special features April, 2011-04-14

on poetry of Orhan Veli Kanık

ÖNSÖZ

Bu doktora tezinde Cumhuriyet Döneminin usta şairlerinden Orhan Veli Kanık’ın şiirlerinde görülen “Dil ve Anlatım Özelliklerini” bütün ayrıntılarıyla stilistik çalışmalarının kurallarına ve ilkelerine uygun olarak ortaya koymaya çalıştık.

Edebiyat alanında değerli hocalarından aldığı eğitimle sağlam bir alt yapıya sahip olan Orhan Veli, Türkçeyi çok iyi bilen ve kullanan şairlerin başında gelir. Bu nedenle eserlerinde hayat anlayışını ve felsefesini çok ustaca yalın bir şekilde anlatan Orhan Veli, “Cumhuriyet Dönemi Türk Şiiri”ne yeni bir bakış açısı getirmiştir.

Orhan Veli’nin ölümünden sonra onun şiir sanatıyla ilgili fazla araştırma yapılmamıştır. Sadece şiirleri ve nesir çalışmaları yayınlanarak bu eserlerin başına kısaca yaşam öyküsü, edebî kişiliği ve sanat görüşü ile ilgili bilgiler eklenmiştir.

Kanımızca, Orhan Veli’nin şiir sanatı ile ilgili en doyurucu çalışmalar, Asım Bezirci ile Memet Fuat’ın yaptığı araştırmalardır.

Tez danışmanım değerli hocam Prof. Dr. İsmail Parlatır’ın da öneri ve yönlendirmesiyle, Orhan Veli Şiiri’nin ilk stilistik (biçem bilim) çalışmasını işte bu nedenle yapmaya karar verdim. Bu tez çalışması, hem Türk Edebiyatı çalışmalarında pek yapılmayan bir çalışma, hem de Orhan Veli ile ilgili bazı bilinmeyenleri ilk kez ortaya çıkaran bir araştırma oldu.

Bu çalışma sonucu Orhan Veli’nin bütün şiirlerinde 9625 sözcük kullandığını saptayarak tüm bu sözcükler türlerine göre bir sınıflandırmaya tabi tutulmuştur.

Dört ana başlık altında incelediğimiz Orhan Veli Kanık’ın şiirlerindeki dil ve anlatım özelliklerini, örnekler üzerinde en ince detaylarına kadar verilmiştir. Böylece döneminde birçok sanatçı ve aydın tarafından yerilen, kimi sanatçılara göre de Türk Şiiri’nde devrim yapan bir şair olarak nitelendirilen Orhan Veli’yi daha iyi tanımaya ve tanıtmaya çalıştık.

Tez çalışması aşamasında değerli bilgi ve deneyimleriyle beni yüreklendiren ve yönlendiren, bana yol gösteren kıymetli tez danışmanım, hocam Prof. Dr. İsmail Parlatır’a en içten duygularımla teşekkür ederim.

Lefkoşa, Nisan 2011 Erdoğan SARACOĞLU

İÇİNDEKİLER

ÖN SÖZ ...v

GİRİŞ...1

BİRİNCİ BÖLÜM MORFOLOJİ BAKIMINDAN ORHAN VELİ ŞİİRİ 1- SÖZCÜK TÜRLERİ ... 6

1 . 1. Adlar ... 6

1. 1. 1. Özel adlar ... 10

1. 1. 1. 1. Orhan Veli şiirinde yer adları ...11

1. 1. 1. 2. OrhanVeli şiirinde kişi adları ... 13

1. 1. 2. Birleşik adlar ... 17

1. 1. 3. Tamlamalar ... 17

1. 1. 3. 1. Ad tamlamaları ... 17

1. 1. 3. 2. Belirtili ad tamlaması ... 17

1. 1. 3. 3. Belirtisiz ad tamlaması ... 18

1. 1. 3. 4. Zincirleme ad tamlaması ... 18

1. 1. 3. 5. Takısız ad tamlaması ... 18

1. 1. 4. Halk diline özgü adlar...19

1. 2. Fiiler ... 19

1. 2. 1. Yapılarına göre fiiller ... 20

1. 2. 1. 1. Basit fiiller ...20

1. 2. 1. 2. Türemiş filler ...20

1. 2. 1. 3. Birleşik filler ...21

1. 2. 1. 3. 1. Fiillerle birleşen kurallı birleşik fiiller ... 21

1. 2. 1. 3. 1. 1. Yeterlik fiili ...21

1. 2. 1. 3. 1. 2. Tezlik fiili ... 22

1. 2. 1. 3. 1. 3. Sürerlik fiili ... 22

1. 2. 1. 3. 1. 4. Yaklaşma fiili ...22

1. 2. 1. 3. 2. Yardımcı fiillerle yapılan birleşik fiiller ...22

1.2. 2. 1. Nesnelerine göre fiiller ... 24

1. 2. 2. 1. 1. Geçişli fiiler ... 24

1. 2. 2. 1. 2. Geçişsiz fiiller ... 24

1. 2. 2. 2. Öznelerine göre fiiller ... 24

1. 2. 2. 2. 1. Etken fiiller ... 24

1. 2. 2. 2. 2. Edilgen fiiller ... 25

1. 2. 2. 2. 3. Dönüşlü fiiller ...25

1. 2. 2. 2. 4. İşteş fiiler ...25

1. 2. 2. 2. 5. Ettirgen fiiler ... 26

1. 2. 3. Fiil çekimi ve kipler ...26

1. 2. 3. 1. Fiillerde zaman ...27

1. 2. 3. 2. Fiilerde kip ...27

1. 2. 4. Birleşik zamanlı fiiller ...29

1. 2. 4. 1. Hikâye birleşik zamanı ...29

1. 2. 4. 2. Rivayet birleşik zamanı ...29

1. 2. 4. 3. Şart birleşik zamanı ...30

1. 2. 5. Fiilimsiler ...30

1. 2. 5. 1. Ad-fiiller (mastarlar) ...30

1. 2. 5. 2. Sıfat – fiiller (ortaçlar) ...30

1. 2. 5. 3. Zarf – fiiller (ulaçlar) ...31

1. 2 . 6. Çekimli fiillerdeki kiplerin kullanımına göre şairin iç dünyası ...32

1. 3. Sıfatlar...33

1. 3. 1. Sıfat türleri...37

1. 3. 1. 1. Niteleme sıfatları...37

1. 3. 1. 2. Belirtme sıfatları...37

1. 4. Zarflar...41

1. 4. 1. Zaman zarfları...43

1. 4. 2. Yer – yön zarfları...44

1. 4. 3. Durum zarfları...44

1. 4. 4. Azlık – çokluk zarfları...45

1. 4. 5. Soru zarfları...45

1. 5. Zamirler...46

1. 5. 1. Kişi zamirleri...47

1. 5. 3. Dönüşlülük zamirleri...49

1. 5. 4. Belgisizlik zamirleri...49

1. 5. 5. Soru zamirleri...50

1. 5. 6. İlgi zamiri...50

1. 6 . Bağlaçlar...51

1. 7. Edatlar...54

1. 8. Ünlemler...56

1. 8. 1 İçe dönük ünlemler...57

1. 8. 2 Dışa dönük ünlemler...57

İKİNCİ BÖLÜM CÜMLE BİLGİSİ BAKIMINDAN ORHAN VELİ ŞİİRİ 1. Cümle Çeşitleri ...60

1. 1. Yapılarına göre cümleler...60

1. 1. 1. Basit cümleler...60

1. 1. 2. Birleşik cümleler...61

1. 1. 3. Sıralı cümleler...62

1. 1. 3. 1. Bağımlı sıralı cümleler...62

1. 1. 3. 2. Bağımsız sıralı cümleler...63

1. 2. Anlamlarına göre cümleler...64

1. 2. 1. Olumlu cümleler...64

1. 2. 2. Olumsuz cümleler...65

1. 2. 3. Soru cümleleri...65

1. 3. Dizilişlerine göre cümleler...66

1. 3. 1. Kurallı cümleler...66

1. 3. 2. Devrik cümleler...66

1. 4. Yüklemine göre cümleler...67

1. 4. 1. Fiil cümlesi...68

1. 4. 2. Ad cümlesi...68

1. 5. Farklı cümle kuruluşları...69

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ANLAM BİLİMİ AÇISINDAN ORHAN VELİ ŞİİRİ

Orhan Veli’nin sanat anlayışı ve anlatıma güç katan sanatçı söyleyişleri...70

1. Orhan Veli’nin şiir serüveni...70

1. 1. Garip öncesi...74

1. 1. 1. Eski şiirleri...74

1. 1. 2. Yeni şiirleri...75

1. 2. Garip dönemi...75

1. 3. Garip sonrası...77

2. Anlatıma güç katan sanatlı söyleyişler...77

2. 1. Anlamla ilgili edebi sanatlar...78

2. 1. 1. Benzetme (teşbih) ...78

2. 1. 1. 1. Tam benzetme (teşbih-i mufassal) ...78

2. 1. 1. 2. Pekiştirilmiş benzetme (teşbih-i müekked)...80

2. 1. 1. 3. Kısıtlanmış benzetme (teşbih-i muhtasar) ...81

2. 1. 1. 4. Güzel benzetme (teşbih-i beliğ) ...82

2. 1. 2. İstiare (eğretileme) ...84

2. 1. 2. 1. Kapalı istiare (istiare-i mekniyye) ...84

2. 1. 2. 2. Açık istiare (istiare-i musarraha) ...85

2. 1. 3. Mecazlar...86

2. 1. 3. 1. Mecaz-ı mürsel...87

2. 1. 4. Tariz (dokundurmaca)...91

2. 1. 5. Kişileştirme (teşhis) ...92

2. 1. 6. Konuşturma (intak) ...95

2. 1. 7. İham...96

2. 1. 8. Tevriye...97

2. 1. 9. Tenasüp...99

2. 1. 10. Bilmezlikten gelme (tecâhül-i ârif) ...101

2. 1. 12. Tezat (karşıtlık) ...104

2. 1. 13. Telmih (anımsatma) ...106

2. 1. 14. İrsâl-i mesel (atasözü kullanma) ...110

2. 1. 15. İktibas (alıntı) ...111

2. 1. 16. Terdit (beklenmezlik)...112

2. 2. Sözle ilgili edebi sanatlar...115

2. 2. 1. Yineleme (tekrir) ...115

2. 2. 1. 1. Çok ekli yinelemeler...116

2. 2. 1. 2. Ön yinelemeler...118

2. 2. 1. 3. Art yinelemeler...121

2. 2. 1. 4. Metinsel yinelemeler...123

2. 2. 1. 5. Söz dizimsel yinelemeler...126

2. 2. 1. 6. Zıt koşut yineleme...129

2. 2. 2. Ünlem (nida) ...132

2. 2. 3. İstifham (sorulama) ...135

2. 2. 4. Cinas...140

2. 2. 5. İştikak (türetim) ...142

2. 2. 6. İâde (döndürmece) ...142

2. 2. 7. Kat’ (kesiş) ...143

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ORHAN VELİ’NİN ŞİİRİNDE SÖZ VARLIĞI

KONUŞMA DİLİNİN ÖZELLİKLERİ 1.Türkçenin Söz Varlığı...146

1. 1 . Orhan Veli’nin şiirinde söz varlığı ...147

1. 2. Orhan Veli’nin şiirinde görülen konuşma dilinin özellikleri...147

1. 2. 1. İkilemeler ...148

1. 2. 2. Deyimler...153

1. 2. 3. Atasözleri...160

1. 2. 4. Konuşma diline özgü soru kalıpları...160

1. 2. 6. İkinci kişiye seslenme...168

1. 2. 7. Halk diline özgü sözler...171

2. Şiir dilinde doğal ve içten söyleyiş...173

3. Ses değişmeleri...175

4. Sonuç...178

5. Kaynakça...181

6.Özgeçmiş...183

KISALTMALAR

age. Adı geçen eser

Ar. Arapça

bak. Bakınız

bs. baskı

c. cilt

Far. Farsça

Fr. Fransızca

İng. İngilizce

İt. İtalyanca

Lat. Latince

s. sayfa

T. Türkçe

Yun. Yunanca