Prof. Dr. Ergun Akçay Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dölerme ve Suni Tohumlama Anabilim Dalı
Atlarda klinik reprodüksiyon çalışmaları biyoteknolojik açıdan diğer çiftlik hayvanlarına göre daha yavaş gitmektedir.
At yetiştiricileri, kısraklarına aygır
tespitinde, birçoğu aygır olabilmek için
yeterli özelliklere sahip olmamasına rağmen
seçim kriteri olarak nadiren fertiliteye önem
verirler.
Bu nedenle şampiyon bir at, zayıf sperm kalitesine sahip olmasına veya ileri teknoloji sperm işleme tekniklerine uygun olmayan spermatozoonlara sahip olmasına rağmen gen havuzunda yerini almaktadır.
Bu da atlarla ilgilenen bilim adamlarının
reprodüktif performansı artırma yönünde
her türlü olasılığı değerlendirme yönünden
oldukça yol katetmesine sebep olmuştur
Aygır spermasının kısa ve uzun süreli saklanması Amerika ve kuzey Avrupa ülkelerinde oldukça popüler durumdadır.
Ülkemizde ise bu konuya yeterli önem gösterilmemiş ve kısa yada uzun süreli saklanmış sperma kullanımı yaygın hale getirilememiştir.
Halen ülkemizde genellikle doğal çiftleşme yada taze sperma ile tohumlama yoluyla gebelik elde edilmektedir.
Bu nedenle kontrollü ve yaygın bir suni
tohumlama organizasyonu henüz
kurulamamıştır.
AMAÇ
Yüksek fertiliteye sahip aygırların seçilmesi
Kalıtsal hastalıkları bulunan aygırların elimine edilmesi
Subfertil (infertil) aygırların ortaya konması
İnfertilite nedenlerinin ortaya konması
POTENTİA COEUNDİ( ÇİFTLEŞME YETENEĞİ) ETKİLEYEN NEDENLER
POTENTİA GENERANDİ (DÖLLEME YETENEĞİ) ETKİLEYEN NEDENLER
İNFERTİLİTE
Olumsuz çevre koşulları
Genital organ hastalıkları ve eksiklikleri
Bulaşıcı hastalıklar
Reprodüktif özelliklerin yetersizliği
Davranış
Huy
Besi durumu
Yem yemesi
Solunum
Dolaşım
Hareket sistemleri
Patolojik bulgular
Morfolojik muayene
Fonksiyonel muayene
Spermanın muayenesi
Mikrobiyolojik muayene
Genel Muayene Özel Muayene
Genital Muayenenin spermanın alınmasından
sonra yapılması daha iyi olur, çünkü aygır daha sakin olur.
PENİS de yeralan anomaliler ve hastalıklar
Travmalar
Penile Paralisis
Penile Hematom
Penile Sarcoids (deri tümörü)
Penile Habronemiasis (yaz yarası) (ivermectinler)
Melanom
Penis karsinomu
Testiküler Torsion
Akut yada Kronik olabilir
Akut olaylar Kolik sebebidir
Kronik olaylar cinsel aktivitede aksamaya neden olur
Penisin hipoplazisi
Balanitis ve postitis
Ereksiyon kanaması (taş, tümör)
Patolojik oluşumlar(papillom, fibrom)
Penisin prolapsusu (atlarda, felc, enfeksiyon,yangı)
Prepusyal kör keseler
Phimosis (kongenital, edinsel)
Paraphimosis
Prepusyum apsesi
Yaralanmalar
Prepusyum prolapsusu (yaşlılık)
Testis ve scrotum arasındaki yapışmalar ve scrotum ödemi kontrol edilmeli. Çünkü
termoregülasyon etkilenir
Testisler çift olmalı !
Ortalama büyüklük 9x6x5 cm. olmalı
Total scrotal çap > 80mm. olmalı
Ultrason muayenesi en iyi sonuçları verir.
Yükseklik, çap ve uzunluk tesbit edilmeli
Testiküler parenşim ve epididimis muayene edilmeli
Scrotum hydrocele, hematocele ve fıtık yönünden
muayene edilmeli
Testisin hipoplazisi
Testisin dejenerasyonu
(fibrosis,atrofi, alerji, toksikasyon, termoregülasyon, radyasyon, beslenme, infeksiyon vb)
Orchitis (infeksiyon, travma)
Criptorchismus
Testis tümörleri
Spermatocel (spermiostasis)
Epididimitis
Eklenti bezleri yangısı
Testis Tümörü
Table 1. Sekiz farklı ırktan 3 yaşlı aygırlarda ortalama testis ölçüleri ve sperma özellikleri (Standardbred, Thoroughbred,Quarter Horse, Arabian, Warmblood, Paint, Appaloosa,Peruvian Paso)
Mean (± SD)
Total scrotal çap (cm) 9.3 ±
1.1
Testis hacmi (ml) 239 ± 67
1. Ejekülattaki Total spermatozoa sayısı (x109) 6.9 ± 3.8
1. Ejekülatta progresif motil hücre yüzdesi 46 ± 21
1. Ejekülatta progresif motil hücre sayısı (x109) 3.3 ± 2.4 1. Ejekülatta progresif morfolojik normal hücre yüzdesi 49 ± 21 1. Ejekülatta progresif morfolojik normal hücre sayısı (x109) 3.5 ± 2.3 2. Ejekülattaki Total spermatozoa sayısı (x109) 4.1 ± 2.6
2. Ejekülatta progresif motil hücre yüzdesi 49 ± 18
2. Ejekülatta progresif motil hücre sayısı (x109) 1.9 ± 1.3 2. Ejekülatta progresif morfolojik normal hücre yüzdesi 54 ± 22 2. Ejekülatta progresif morfolojik normal hücre sayısı (x109) 1.9 ± 1.5
Age (yr)
Total Testicular Volume (ml)1.0 50
1.5 71
2.0 95
2.5 119
3.0 167
4-5 272
6-12 313
13-20 306
Prostat, Ampulla ve Vesikula seminalis Palpe edilir
Aynı zamanda fıtık yönünden inguinal ring muayene edilir.
Libido sexualis
Aşım davranışları
Ejakülasyon
Spermanın muayenesi
Suni vaginaya uyum
ANAPHRODİSİE (CİNSEL İSTEK VE DAVRANIŞ EKSİKLİĞİ)
KONGENİTAL (KALITSAL) infantilismus, hermafrodism, hipogonadismus
EDİNSEL (Endokrin sistem, sinir sistemi, duyu
organları, genital organlar, eklem ve tırnak
hastalıkları, nakil , iklim, beslenme, bakım
ve yönetim,kötü davranışlar, zayıflık, yaş,
kilo vs)
Cinsel isteğin azalması veya ortadan kalkması
Atlama zorluğu
Penisin erekte olmaması
Arama hareketlerinde aksama
Yüklenme hareketinin zayıflığı veya olmaması
Friksiyon hareketlerinin olmaması
Ejakülasyonun olmaması veya aksaması
Suni vajene uyum sağlayamama
Suni Vagina, kızgın kısrak
Suni vagina, fantom
Suni vagina, otomatik fantom
Sıcaklık
Basınç
Kayganlık
Makroskobik muayene
Miktar
Renk
Koku
Kıvam
Mikroskobik muayene
Kitle hareketi
Motilite
Yoğunluk
Hemasitometrik
Fotolometrik
Elektronik
Anormal spermatozoa oranı
Boyama yöntemi (karras, giemsa, eosin, nigrosin,metilen blue,opal blue, fast green, brom fenol blue)
Sıvı fiksasyon yöntemi
Ölü spermatozoa oranı (viabilite)
Fluoresan boyama tekniği
Eosin, nigrosin
Eosin
Hemositometrik
Fotolometrik
Elektronik sayaç
Boyama yöntemleri
Giemsa, Karras, metilen blue, opal blue, çini mürekkebi, eosin-nigrosin v.s.
Fiksasyon yöntemi
Hancock fix. solusyonu
CASA
Fluoresan boyama tekniği
Eosin yada eosin nigrosin
%3 lük sodyum sitrat içinde %2 lik eosin
CASA
Hormonal bozukluklar
Yetersiz ve eksik beslenme
Genel sağlık durumu
Termoregülasyon
Kongenital anomaliler
Yangılar
Travmalar
İlaç, ışın ve çevre etkileri
4631 sayılı “Hayvan Islahı Kanunu” ve bu Kanuna bağlı olarak çıkarılan
“Safkan Arap ve İngiliz Atlarının Soy Kütüğüne Kayıtlarına Dair
Yönetmelik” hükümlerine göre damızlık olarak kullanılacak atlar için
“Damızlık Belgesi” alınması gerekmektedir.
Yapılacak laboratuvar tetkikleri neticesinde Ruam, Durin, Atların İnfeksiyöz Anemisi (EIA), Equine Viral Arteritis (EVA) ve Salmonella Abortus Equi hastalıklarından ari olması gerekmektedir.
Sperma
Preputial yıkantı
Ön sekretin muayenesi
Kan, dışkı, idrar, deri kazıntısı vb. muayenesi
Swap yardımıyla penis ve preputiumdan örnek alma
Contagious Equine Metritis (CEM)
Etken: Taylorella equigenitalis
Aygırlarda hastalık bulguları görülmez
Tanı
Kültür
Komplement fiksasyon testi
Serum agglutination testi
İhbarı mecbur hastalıktır
Tedavi
Topikal olarak 4% chlorhexadine uygulanır ardından
nitrofurazone pomad ve parenteral antibiyotik uygulanır.
Kontrol
Coital Exanthema
Herpes virus neden olur
Penis üzerinde vezikül ve ülser oluşur
Ülserler iyileştikten sonra bulaşma olmaz
Tedavi
Üç hafta seksüel dinleme
Topical antibiotikler uygulanır
Kontrol: Aktif lezyonlar görüldüğünde aygır ve
kısraklar
Equine viral arteritis (EVA)
Sperma ile bulaşır
Kontrol
Aygırın ayrılması
Hayvan sahibi uyarılır
Sadece seropozitif kısraklar yetiştirmede kullanılır
Kısraklar aşılanır
Sero-positive aygırlar
Aşılanmış aygırlar taşıyıcılardan ayrılır
Aşılamadan önce seronegatif olanlar belgelenir
Spermadan virus izolasyonu
Aşılama ile kontrol edilebilir
Dourine
Etken Trypanosoma equiperdum
Bulgular
Mukopurulent uretral akıntı
Penile felç
50-70% mortalite
Tanı etken izolasyonu ile olur
Pseudomonas, Klebsiella, E. coli
Normal flora yok edildiğinde ortaya çıkarlar
Tipleme mutlaka yapılmalıdır
Bu etkenler prepusyumda bulunurlar. Eklenti bezlerinde görülmezler
Diğer bazı enfeksiyonlar Brucellosis
Salmonellosis (abortus equi) Ruam
Vesiküler stomatitis İnfeksiyöz anemi Leptospoirosis Leucosis
Viral enfeksiyonlar
Paraziter enfeksiyonlar