Edebiyat Fakültesi Dergisi / Journal of Faculty of Letters Cilt/Volume 25 Say›/Number 2 (Aral›k /December 2008)
Sosyal Bilimler Tezlerinin At›f Özellikleri
*Citation Characteristics of Social Sciences Theses
Nazan ÖZENÇ UÇAK**, Umut AL***
Öz
Bir alanda gerçekleflen bilimsel iletiflim büyük ölçüde alan özellikleriyle yak›ndan ilgilidir.
Bu araflt›rmada sosyal bilimler alan›nda bilimsel iletiflim özelliklerinin aç›klanmas›na çal›fl›lm›flt›r. Bu amaçla Hacettepe Üniversitesinde 1968-2007 y›llar› aras›nda sosyoloji, psikoloji, tarih, ekonomi, felsefe ve ‹ngiliz dili ve edebiyat› disiplinlerinde yap›lan tezler aras›ndan y›llara ve derecelere göre tabakal› örnekleme ile 87 yüksek lisans ve 41 doktora tezi olmak üzere toplam 128 tez belirlenmifltir. Bu tezlerde yer alan 15.970 at›f›n disiplinlere ve dönemlere göre analizi yap›lm›flt›r. Yap›lan at›f analizinde tezlerde yer alan at›flar›n say›s›na, yay›m tarihine, yay›n türüne, yay›mland›¤› ortama (bas›l› / elektronik), diline, yazar say›s›na göre inceleme yap›lm›flt›r. Elde edilen bulgular do¤rultusunda at›flar›n disiplinlere göre farkl›l›k gösterip göstermedi¤ine, zaman içinde at›f yap›lan kaynaklar›n ne ölçüde de¤ifliklik gösterdi¤ine, at›flarda yer alan kaynaklar›n yafllanma h›z›n›n ne oldu¤una, yüksek lisans ve doktora tezleri aras›nda at›f özellikleri aç›s›ndan fark olup olmad›¤›na bak›lm›flt›r. Verilerin kaydedilmesi için amaca uygun bir veri taban› tasarlanm›fl ve elde edilen verilerin de¤erlendirilmesinde Microsoft Excel ve Statistical Package for the Social Sciences (SPSS) programlar›ndan yararlan›lm›flt›r. Araflt›rma sonucunda at›f say›s› ile tez derecesi ve sayfa say›s› aras›nda bir iliflki oldu¤u; sosyal bilimler alan›nda yap›lan tezlerde en fazla kitaba at›f yap›ld›¤›, derginin ikinci önemli kaynak oldu¤u, bu kaynaklar d›fl›ndaki kaynak kullan›m oran›n›n düflük düzeyde kald›¤›; en fazla Türkçe kaynaklara at›f yap›ld›¤›; at›f yap›lan kaynaklar›n yar› yaflam süresinin 14 y›l oldu¤u; tek yazarl› kaynak kullan›m oran›n›n çok fazla oldu¤u sonucuna ulafl›lm›flt›r. Ayr›ca sosyal bilimler alan› içinde yer alan bu alt› disiplin aras›nda at›f özellikleri aç›s›ndan farkl›l›klar saptanm›flt›r. En fazla kitaplara at›f yapan disiplinler felsefe, ‹ngiliz dili ve edebiyat› olurken en fazla dergi kullanan disiplinlerin
––––––––––––––––––––––––––––––
* Bu çal›flma TÜB‹TAK Sosyal Bilimler Araflt›rma Grubu (SOBAG) taraf›ndan desteklenen “Bilimsel iletiflimin zamana ve disiplinlere göre de¤iflimi: Tezler üzerine bibliyometrik bir inceleme” bafll›kl›
projenin (Proje no: 107K505) sosyal bilimlerle ilgili verilerine dayan›larak haz›rlanm›flt›r.
** Doç. Dr., Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Bilgi ve Belge Yönetimi, ucak@hacettepe.edu.tr
*** Arfl.Gör., Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Bilgi ve Belge Yönetimi, umutal@hacettepe.edu.tr
© 2008, Hacettepe University Faculty of Letters. All Rights Reserved
psikoloji ve ekonomi oldu¤u görülmüfltür. Literatür eskimesi aç›s›ndan ise en h›zl› eskime psikolojide görülürken en yavafl eskimenin tarihde oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Yay›n dili aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ‹ngilizce kaynak kullan›m›n›n psikolojide yo¤un oldu¤u, di¤er disiplinlerde Türkçe kaynak kullan›m›n›n yayg›n oldu¤u, en fazla dil çeflitlili¤inin felsefede görüldü¤ü sonucuna ulafl›lm›flt›r. Çal›flmam›z›n bafl›nda konuyla ilgili literatüre yer verilmifl ve elde edilen sonuçlar literatürde yer alan bulgularla karfl›laflt›r›ld›¤›nda büyük ölçüde örtüfltü¤ü görülmüfltür.
Anahtar sözcükler: bibliyometri, at›f analizi, tezler, sosyal bilimler, bilimsel iletiflim, literatür eskimesi
Abstract
Scholarly communication is very much related with characteristics of the given discipline.
The aim of this study is to stress the characteristics of the scholarly communication in social sciences. For this purpose, first of all a total number of 128 theses (87 master’s and 41 PhD) have been selected. These theses, submitted between 1968-2007, are chosen according to their year of submission and their layered sampling ratio among the disciplines of sociology, psychology, history, economics, philosophy, and English language and literature. In addition, an analysis of 15,970 citations in these theses has been made according to their total page number, date, type, medium, language, and number of authors. According to the findings, it has been evaluated whether the citations vary according to disciplines, the sources that are being cited alter in time, there is a considerable rate of obsolescence, and there are differences between master’s and PhD theses in terms of their citation characteristics. In order to save the data, a relevant database has been designed. The data acquired has been evaluated by Microsoft Excel and Statistical Package for the Social Sciences (SPSS) softwares. This study concludes that there is a correlation among the number of citations, the degree of theses, and the number of pages; book is the most cited source, whereas journal is the second in social sciences, while the usage of other sources remain low; the most cited sources are Turkish; the half-life of the cited sources is 14 years; and finally the use of single-authored sources is very high. In addition, these given six disciplines of social sciences differ according to their citation characteristics. The most book-citing disciplines are philosophy and English language and literature; while the most journal-user disciplines are psychology and economics. The fastest literature obsolescence is seen in psychology; on the other hand, it is the slowest in history. In terms of language the most intense use of English sources is seen in psychology.
In other disciplines Turkish sources are widely used and philosophy is a discipline in which the language variety is high. In the beginning of our study the relevant literature has been introduced and it has been found out that the previous findings in the literature and those of ours are overlapping.
Keywords: bibliometrics, citation analysis, research theses, social sciences, scholarly communication, literature obsolescence
Girifl
Bilimsel çal›flmalar›n gelifliminde temel unsur bu çal›flma sonuçlar›n›n yay›mlanmas› ve baflkalar› taraf›ndan kullan›labilmesidir. Bu durum tüm alanlar için
geçerli olmas›na ra¤men her alanda bilimsel iletiflim özellikleri ayn› de¤ildir. Alanlar›n özelliklerine göre yay›n faaliyetleri, yay›n türleri ve kullan›mlar› de¤ifliklik göstermektedir. Bir alanda bilginin üretimi ve kullan›m›n› belirleyen en önemli unsur alan özellikleridir. Gereksinim duyulan bilginin güncel, geriye dönük, evrensel veya yerel olmas›; alan›n ekip çal›flmalar›na veya bireysel çal›flmaya aç›k olmas› gibi özellikler kullan›lan bilgi kaynaklar›n›n türünü ve niteli¤ini etkilemektedir. Bilgi merkezlerinin bu özellikleri bilmeden koleksiyon gelifltirmeleri kullan›c›lar›n bilgi ihtiyaçlar›n› karfl›lamada sorunlara neden olabilmektedir. Ayn› flekilde bilimsel yay›nlar›n görünürlü¤ü, eriflimi ve de¤erlendirilmesinde bu özelliklerin dikkate al›nmas›
gerekmektedir.
Bilimsel çal›flmalar içinde en kapsaml› ve ayr›nt›l› çal›flmalardan birisi de tezlerdir.
Tezlerde kullan›lan kaynaklar o alan›n kaynak kullan›m özelli¤i hakk›nda önemli ipuçlar› vermektedir. Bu çal›flmada Hacettepe Üniversitesinde 1968-2007 y›llar›
aras›nda psikoloji, sosyoloji, ekonomi, tarih, felsefe ve ‹ngiliz dili ve edebiyat› (‹DE) alanlar›nda yap›lan yüksek lisans ve doktora tezlerinin at›flar› incelenmifltir. Bu araflt›rmada amaç sosyal bilimler alan›nda bilimsel iletiflim özelliklerini ve bu özelliklerin zaman içinde geçirdi¤i de¤iflimi ortaya koymakt›r. Bu amaç do¤rultusunda tezlerin at›f say›lar›, at›flarda kullan›lan kaynak türleri, yay›n dili, yazar say›s› ve kullan›lan kaynaklar›n eskime oranlar› araflt›r›lm›flt›r.
Sosyal Bilimlerde Bilimsel ‹letiflim
Sosyal bilimler alan›nda bilimsel iletiflimin özellikleri 1960 sonras›nda araflt›r›lmaya bafllanm›fl, bu alanda bilimsel iletiflimin örnekleri ve di¤er alanlarla karfl›laflt›r›lmas› 1970’li y›llarda derinlik kazanm›flt›r. Zamanla ilerleyen araflt›rmalar sosyal bilimler ile fen bilimleri aras›ndaki bilimsel iletiflimdeki farkl›l›klar› aç›kl›kla ortaya ç›karm›flt›r. Bu çal›flmalar bilgi hizmetlerinin tasarlanmas›nda, koleksiyon gelifliminde büyük ölçüde fen bilimler kullan›c›s›n›n dikkate al›nd›¤›n› ve bu nedenle sosyal bilimler alan›nda çal›flan bilgi kullan›c›lar›n›n ihtiyaçlar›n› yan›tlamada sorunlar›n oldu¤unu gözler önüne sermektedir (Brittain, 1984).
Sosyal bilimlerde bilgi fen bilimlerinde oldu¤u kadar yans›z ve evrensel de¤ildir.
Sosyal bilimlerde üretilen bilgi içinde yaflanan bölgeden, kiflisel ve toplumsal koflullardan, politik ve kültürel sistemden etkilenmektedir. Bu alanda de¤iflmez ve kesin sonuçlar elde etmenin zorlu¤u, üretilen bilginin öncelikle üretildi¤i bölge için geçerli ve önemli olmas›, fen bilimlerinde oldu¤u gibi evrensel genellemeler yapmay›
zorlaflt›rmaktad›r (Uçak, 2005). Sosyal bilimlerde bilgi üretimi ve tüketimi büyük ölçüde ulusal düzeyde gerçekleflmektedir. Bunu bir örnekle aç›klama gere¤i duyan Hicks (2004), Amerikal› ve Avrupal› jeologlar›n ‹zlanda’daki volkanlarla; genetikçilerin
‹zlandal›lar›n genetik yap›s›yla ilgili oldu¤unu ancak bir Hollandal› kamu yöneticisinin
yabanc› ülkelerin kamu yönetimi konusunda uzmanl›¤›n›n olamamas›n› örnek vermektedir. Bu özellikler bilimsel iletiflime de yans›makta, kullan›lan yay›n türlerini etkilemekte ve alanlar aras› bilgi üretim ve kullan›m farkl›l›¤›n› yaratmaktad›r. Nitekim yap›lan araflt›rmalar sosyal bilimler alan›nda çal›flan araflt›rmac›lar›n öncelikle ulusal ve kendi dillerindeki yay›nlara at›f yapt›¤›n› göstermektedir (Skelton, 1973; Slatter, 1988;
Hicks, 1999). Bu durum özellikle sosyoloji, hukuk, kamu yönetimi, halk bilimi gibi alanlarda daha da belirgin olmaktad›r. Fen ve sosyal bilimleri karfl›laflt›ran araflt›rmalar, sosyal bilimcilerin fen bilimcilere oranla daha az yabanc› yay›n kulland›¤›n› ve bu yay›nlara daha az yaz› gönderdi¤ini göstermektedir (Brittain, 1984; Yitzhaki, 1998).
Gereksinim duyulan bilginin niteli¤i, alanlar aras›nda kaynak tercihi ve kullan›m›
üzerinde belirleyici olmaktad›r. Güncellik kayg›s› süreli yay›nlar›n kullan›m›n›
art›r›rken, bu kayg›n›n yaflanmad›¤› alanlarda monograflar› önemli bilgi kayna¤› haline getirmektedir. Evrensel ve güncel bilgi ihtiyac› fen bilimlerinde süreli yay›nlar› birinci derecede önemli bilimsel iletiflim arac› olarak ön plana ç›kar›rken, sosyal bilimler alan›nda zaman bask›s›n›n az olmas› ve kümülatif araflt›rma ihtiyac› kitaplar›n yo¤un kullan›m›na neden olmaktad›r. Sosyal bilimler alan›nda güncel bilgi gereksinimi fen bilimlerinde oldu¤u kadar yo¤un de¤ildir. Bu alanda güncel bilginin yan› s›ra geriye dönük ve arfliv bilgisinin de de¤erli oldu¤u bilinmektedir. Bu konuda yap›lan araflt›rmalar sosyal bilimler ve fen bilimleri aras›nda özellikle kitap ve süreli yay›n tercihleri aras›ndaki farklar› ortaya koymaktad›r (Cronin, Synder ve Atkins, 1997;
Lindholm-Romantschuk ve Warner, 1996; Uçak, 1997; Kyvik, 2003). Sosyal bilimler alan›nda dergi kullan›m›nda zamanla bir art›fl gözlense de kitaplar›n yo¤un kullan›m›n›n büyük ölçüde de¤iflti¤i söylenemez. Nitekim farkl› y›llarda yap›lan araflt›rma sonuçlar›
bu durumu do¤rular niteliktedir. 1971 y›l›nda yap›lan bir araflt›rma sonucuna göre kitaplara yap›lan at›flar kimyada %5 ve fizikte %8 civar›nda iken bu oran sosyal bilimlerde %31 ile %62 aras›nda de¤iflmektedir (Broadus, 1971). Araflt›rma bulgular›
zaman içinde bu verilerin çok fazla de¤iflmedi¤ini göstermektedir. Nitekim Hollanda’da yap›lan bir baflka araflt›rmada sosyal bilimcilerin %67 oran›nda kitaba, %7 oran›nda kitap içi bölümlere ve %26 oran›nda dergilere at›f yapt›klar› sonucuna ulafl›lm›flt›r (Nederhof, 2006). Özellikle insan bilimleri alan›nda kitap kullan›m oran›n›n daha da fazla oldu¤u bilinmektedir. Huang ve Chang’›n (2008) Hong Kong Üniversitesinde yap›lan bir araflt›rmaya dayal› olarak belirtti¤ine göre 21 farkl› disiplinde at›f yap›lan kaynaklar aras›nda büyük fark vard›r. Dergi kullan›m› fizikte %99’a ç›karken bu oran müzikte %11’dir. Ayn› rapora göre fen bilimlerinin tüm bölümlerinde dergi kullan›m›
ilk s›rada önemli olurken, kitap ve kitap içi bölümlere at›f oran› sosyal bilimler alan›nda fazla bulunmufltur.
Ancak sosyal bilimler içinde yer alan tüm disiplinlerde kaynak kullan›m özellikleri ayn› de¤ildir. Psikoloji, ekonomi ve iflletme gibi güncel bilginin daha önemli oldu¤u alanlarda dergi kullan›m› fen bilimlerine k›yasla daha az olmakla birlikte, di¤er sosyal
bilimler alan›ndaki disiplinlere göre daha fazlad›r. At›f dizinleri temel al›narak yap›lan bir araflt›rmaya göre dergilere yap›lan at›flar tarihte %35, sosyolojide %40 iken ekonomide bu oran %49, iflletmede %56 ve psikolojide %64’e ç›kmaktad›r. Ancak bu sonuçlar fen bilimleri alan›nda dergi kullan›m oranlar›yla karfl›laflt›r›ld›¤›nda düflük düzeyde kalmaktad›r. Nitekim ayn› araflt›rmaya göre dergi kullan›m oran› fizikte %85, kimyada %84 olarak saptanm›flt›r (Glänzel ve Schoepflin, 1999). Felsefe alan›nda yap›lan bir araflt›rmada ise monograflara %70, kitap içi bölümlere %15 oran›nda at›f yap›ld›¤› saptan›rken, bu oran dergiler için %13 olarak bulunmufltur (Cullars, 1998).
Bilimsel iletiflimin önemli unsurlar› olan dergiler giderek daha çok elektronik ortamda haz›rlan›p eriflime aç›lmaktad›r. Bu yay›nlar›n kullan›m› üzerine yap›lan genifl çapl› bir araflt›rma sosyal bilimcilerin sadece %8’inin elektronik yay›n hizmetlerinden haberdar oldu¤unu ve elektronik dergileri kulland›¤›n›, %41’inin kendi abone oldu¤u bas›l› dergileri, %24’ünün ise kütüphanenin abone oldu¤u bas›l› dergileri kulland›¤›n›
ortaya koymaktad›r (Tenopir ve King, 2002). Bu oran›n daha sonraki y›llarda giderek art›fl gösterdi¤i görülse de, bas›l› dergi kullanma al›flkanl›¤›n›n büyük ölçüde de¤iflmedi¤i anlafl›lmaktad›r. Kaliforniya Üniversitesinde yap›lan bir araflt›rmaya göre sosyal bilimlerde elektronik dergilerin bas›l› dergilere göre kullan›m oran› yirmide birdir (Robb ve Janes, 2003). Daha sonra yap›lan bir baflka araflt›rmada bu oran onda bir olarak bulunmufltur (Schottlaender ve di¤erleri, 2004). Sosyal bilimler içinde yer alan disiplinlerin elektronik kaynak kullan›m oranlar› birbirinden farkl› olabilmektedir.
Ekonomi alan›nda elektronik yay›nlar di¤er disiplinlere göre daha fazla kullan›lmaktad›r. Yap›lan araflt›rmalar elektronik kaynaklar›n en az kullan›ld›¤› alan›n insan bilimleri alan› oldu¤unu ortaya koymaktad›r (Besimo¤lu, 2007; Tommney ve Burton, 1998; Bar-Ilan, Peritz ve Wolman, 2001).
Sosyal bilimler alan›nda kuramsal geliflme fen bilimlerine göre daha yavafl olmakta, bunun sonucu olarak yay›n eskimesi de daha yavafl gerçekleflmektedir. Sosyal bilimler alan›nda kullan›lan kaynaklar›n yafl› de¤erlendirildi¤inde, on ile onbefl y›l önce bas›lm›fl kaynaklar›n yo¤un at›f ald›¤› görülmektedir (Lindholm-Romantschuk ve Warner, 1996).
Ancak güncel ve geriye dönük bilgi arama davran›fl›, sosyal bilimler içinde farkl› alanlar aras›nda de¤ifliklik göstermektedir. Örne¤in, psikoloji ve ekonomi ile sosyoloji ve tarih bilgi gereksinimi aç›s›ndan ayn› özellikleri tafl›mamaktad›r. Psikoloji, ekonomi, iflletme gibi disiplinlerde daha çok güncel bilgiye gereksinim duyulurken, tarih ve sosyoloji disiplinlerinde eski tarihli kaynaklar önemli olabilmektedir (Slater, 1988).
Alan özelliklerinin etkili oldu¤u bir baflka konu da yay›nlar›n yazar say›s›d›r. Tek veya çok yazarl› yay›n yapma bireysel veya ekip çal›flmalar›n›n varl›¤› ile yak›ndan ilgilidir. Fen bilimlerinde oldu¤u gibi alan›n ekip çal›flmas›na yatk›n olmas› bu alanda çok yazarl› bilgi üretimini art›r›rken, sosyal ve insan bilimleri alanlar›nda bireysel çal›flma al›flkanl›¤› tek yazarl› yay›n say›s›n›n fazla olmas›na neden olmaktad›r. Bir araflt›rmaya göre sosyal bilimler alan›nda çok yazarl› yay›n oran› %14’dür. Bu oran dil ve edebiyat çal›flmalar›nda %3’e kadar düflmektedir (Rubio, 1992).
Yöntem
Bu araflt›rma fen, sosyal, teknik ve insan bilimlerini içine alan bir araflt›rma projesinin sosyal bilimlerle ilgili bulgular›n› yans›tmaktad›r. Bu araflt›rmada yüksek lisans ve doktora tezlerinde yap›lan at›flar incelenerek, at›f özelliklerinin saptanmas›na çal›fl›lm›flt›r. Tezlerde yer alan at›flar›n disiplinlere göre farkl›l›k gösterip göstermedi¤ine, zaman içinde at›f yap›lan kaynaklar›n ne ölçüde de¤ifliklik gösterdi¤ine, at›flarda yer alan kaynaklar›n yafllanma h›z›n›n ne oldu¤una, yüksek lisans ve doktora tezleri aras›nda at›f özellikleri aç›s›ndan fark olup olmad›¤›na bak›lm›flt›r. Araflt›rma sorular›n› yan›tlamak için Hacettepe Üniversitesinde 1968-2007 y›llar› aras›nda sosyoloji, psikoloji, tarih, ekonomi, felsefe ve ‹ngiliz dili ve edebiyat› alanlar›nda yap›lan tezler aras›ndan belirlenen örnekleme oran›na (%11) göre tezler seçilmifltir.
Tezlerin seçiminde y›llara ve derecelere göre tabakalama yap›larak 87 yüksek lisans ve 41 doktora tezi olmak üzere toplam 128 tez belirlenmifltir (bkz Tablo 1). Öncelikle bu tezlerin bibliyometrik özellikleri (y›l, sayfa say›s›, at›f say›s› gibi özellikleri); daha sonra da tezlerde at›f yap›lan kaynaklar›n yay›n türü, yay›m ortam›, dili, at›f yap›lan yay›n›n kaç yazarl› oldu¤u gibi özellikleri incelenmifltir. Tüm bu verilerin kayd› için bir veri taban› tasarlanarak tezlere ve at›flara ait veriler bu veri taban›na kaydedilmifltir.
Araflt›rmam›z kapsam›nda sosyal bilimlere ait 128 tezdeki 15.970 at›f disiplinlere ve dönemlere göre analiz edilmifltir. Literatür eskimesine yönelik gerçeklefltirilen analizler öncesinde, baz› tezlerdeki kimi at›flarda tarih bilgisi olmad›¤› saptanm›flt›r.
Literatür eskimesi hesaplan›rken tarih bilgisi olmayan at›flar (598 at›f) de¤erlendirme d›fl› b›rak›lm›flt›r. At›f analizinden elde edilen verilerin de¤erlendirilmesinde Microsoft Excel ve Statistical Package for the Social Sciences (SPSS) programlar›ndan yararlan›lm›flt›r.
Tablo 1.Disiplinlere göre seçilen tez say›lar›
Disiplin 1968-1977 1978-1987 1988-1997 1998-2007 Toplam Psikoloji 1 4 5 9 19
Sosyoloji 2 3 10 13 28 Tarih 1 6 13 25 45 Ekonomi 0 1 2 0 3
Felsefe 1 1 3 5 10 İngiliz dili ve edebiyatı 3 3 10 7 23 Toplam 8 18 43 59 128
Bulgular
Hacettepe Üniversitesinde seçilen alt› alanda (psikoloji, sosyoloji, tarih, ekonomi, felsefe, ‹ngiliz dili ve edebiyat›) 1968-2007 y›llar› aras›nda toplam 1140 tez yap›lm›flt›r.
Araflt›rmam›z kapsam›nda örnekleme yoluyla bu tezlerin 128’i incelenmifltir. Söz konusu tezlerin 87’si (%68) yüksek lisans, 41’i (%32) doktora tezidir. Yüksek lisans tezlerinde ortalama sayfa say›s› 130 iken doktora tezlerinde bu rakam tam iki katl›k art›fl göstermektedir (ortalama sayfa say›s› 260). En uzun tez 592 sayfal›k doktora tezi, en k›sa tez ise 17 sayfal›k yüksek lisans tezidir. Tezlerde at›f yap›lan kaynak say›s› toplam›
15.970 ortalamas› ise 125’tir (SS=101, min.=11, maks.=686). Doktora tezlerindeki ortalama at›f say›s› (96) yüksek lisans tezlerindekinden (47) iki kat daha fazlad›r (bkz Tablo 2). Tezlerin sayfa say›s› artt›kça yap›lan at›f say›s›n›n da ço¤ald›¤› görülmektedir (Pearson’s r = 0,660, p < 0,01).
Sosyal bilimler tezleri içinde yararlan›lan kaynak say›s›n›n en fazla oldu¤u disiplin tarihtir. Ekonomi ile ‹ngiliz dili ve edebiyat›ndaki tezler nispeten daha az kaynaktan yararlan›larak tamamlanm›flt›r. Di¤er sosyal bilimler disiplinleri ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda doktora tezlerindeki at›flar›n yüksek lisans tezlerindeki at›flara oran› en düflük olan disiplin psikolojidir. Bir baflka ifadeyle psikoloji doktora ve yüksek lisans tezlerindeki at›f say›lar›n›n birbirine en yak›n oldu¤u disiplindir. Ortalama at›f say›lar›n›n daha düflük oldu¤u disiplinlerde (felsefe ve ekonomi) doktora tezlerinde yararlan›lan kaynak say›s›
yüksek lisans tezlerinde yararlan›lan kaynak say›s›ndan yaklafl›k 2,5 kat daha fazlad›r (bkz fiekil 1).
Tablo 2.Sosyal bilimler tezlerinin sayfa ve at›f say›lar›
Tez sayısı Sayfa sayısı Atıf sayısı Yüksek lisans Doktora Yüksek lisans Doktora Disiplinler Y.L. Dr. N X SS N X SS N X SS N X SS
Psikoloji 15 4 1599 107 43 777 194 47 1200 80 46 546 137 50 Sosyoloji 18 10 3093 172 63 2825 283 77 1788 99 82 1923 192 105 Tarih 30 15 4188 140 58 4978 332 138 3764 125 54 4326 288 139 Ekonomi 2 1 207 104 23 171 171 - 83 42 5 112 112 - Felsefe 7 3 690 99 34 620 207 93 372 53 26 382 127 90 İDE 15 8 1518 101 64 1273 159 58 709 47 29 765 96 56
Toplam 87 41 11.295 130 61 10.644 260 119 7916 91 62 8054 196 129
At›f Yap›lan Yay›n Türleri
Sosyal bilim tezlerinde at›flar›n ço¤unlu¤u kitaplardan oluflmaktad›r. Kitaplara yap›lan at›flar dergilere yap›lan at›flardan yaklafl›k üç kat daha fazlad›r. En fazla kitaplara at›f yapan disiplinler felsefe (%93), ‹ngiliz dili ve edebiyat› (%87,2) ve sosyolojidir (%70,7). Bu oran tarihte %67,2’ye, ekonomide %54,9’a ve psikolojide
%26,2’ye düflmektedir. Güncel bilginin takibinin önemli oldu¤u alanlarda dergi kullan›m oran› artmaktad›r. Genel olarak sosyal bilimlerde dergilere at›f dörtde bir oran›ndad›r. Ancak disiplinler baz›nda bak›ld›¤›nda psikoloji di¤er disiplinlerden ayr›lmaktad›r. Dergi kullan›m oran› felsefede %6,2, ‹ngiliz dili ve edebiyat›nda %10,2, ekonomide %19, sosyolojide %19,2 ve tarihte %19,6 iken bu oran psikolojide
%66,6’d›r. Genel olarak bak›ld›¤›nda psikoloji dergi yo¤un kullan›m› ile sosyal bilim disiplinleri aras›nda çok farkl› bir konuma sahiptir. Literatürde psikoloji alan›nda yay›n kullan›m› özelliklerinin sosyal bilimlerin genel özelliklerinden ayr›ld›¤›n› vurgulayan çok say›da araflt›rma sonucu vard›r. Bu çal›flmalarda psikolojideki yo¤un dergi kullan›m›na dikkat çekilmekte, araflt›rma sonuçlar›na göre dergilere yap›lan at›flar›n oran› %62 ile %79 aras›nda de¤iflim göstermektedir (Schaffer 2004; Shontz 1992;
Wehmeyer ve Wehmeyer 1999).
Sosyal bilimler alan›nda kitap ve dergi d›fl›nda kullan›lan di¤er yay›nlar da çal›flma kapsam›nda incelenmifltir. Sosyal bilimler içinde yer alan alt› disiplinde kitap ve dergi d›fl›nda at›f yap›lan kaynaklar›n oran›n›n genelde düflük düzeyde oldu¤u söylenebilir. Bu kaynaklar›n kullan›m›nda disiplinler aras›nda az da olsa farkl›l›k vard›r. Tezler en fazla
%3,3 oran ile psikoloji alan›nda, bildiriler en fazla %4,8 oran ile sosyoloji alan›nda kullan›l›rken, di¤er alanlarda bu oran daha düflük düzeydedir. Özellikle ekonomide yay›mlanmam›fl raporlara, tarihte ise arfliv belgelerine yap›lan at›flar›n say›s› fazlad›r.
80
99
125
42 53 47
137
192
112
127
96 288
0 50 100 150 200 250 300
Psikoloji Sosyoloji Tarih Ekonomi Felsefe İngiliz Dili ve
Edebiyatı yüksek lisans doktora
fiekil 1. Sosyal bilimler tezlerindeki ortalama at›f say›lar›
Genel olarak bak›ld›¤›nda elektronik kaynaklar›n en az at›f yap›lan yay›n türü oldu¤u görülmektedir. Karfl›laflt›rmal› olarak bak›ld›¤›nda düflük oranda olmakla birlikte elektronik yay›nlardan ‹ngiliz dili ve edebiyat› di¤er disiplinlere göre daha fazla yararlanmaktad›r (bkz Tablo 3).
Literatür Eskimesi
Her disiplinde yay›nlar›n eskime oran› ayn› de¤ildir. Güncel bilgi ihtiyac›n›n fazla oldu¤u disiplinlerde yay›nlar daha h›zl› yafllan›rken, geriye dönük bilgi kullan›m ihtiyac›n›n fazla oldu¤u disiplinlerde yafllanma daha yavafl olmaktad›r. Araflt›rmam›zda tezlerde yap›lan at›flar›n yar› yaflam›n›n1 yan› s›ra %60, %70, %80 ve %90 eskime oranlar› da hesaplanm›flt›r. Bu tür araflt›rma sonuçlar› bilgi merkezlerinin koleksiyon gelifltirirken ve ay›klarken disiplinlerin literatür eskime oranlar›na göre hareket edilmesine katk›s› aç›s›ndan önemlidir. Disiplinlerin eskime oranlar› dikkate al›narak haz›rlanan bir koleksiyon politikas› kullan›c› tatminini art›racakt›r.
Tezlerde at›f yap›lan kaynaklar›n yar› yaflam›n› bulmak için at›f yap›lan tüm kaynaklar›n yay›n y›llar›, at›flar›n yap›ld›¤› tezlerin yay›n y›l›ndan ç›kar›lm›fl ve at›f yap›lan kaynaklar›n ortancas› bulunmufltur. Söz konusu ifllem her disiplin için ayr› ayr›
yap›lm›flt›r. Buna göre genel olarak sosyal bilimler alan›ndaki tüm tezlerde at›f yap›lan kaynaklar›n yar› yaflam› 14 y›ld›r. Bu duruma göre çal›flmam›z kapsam›ndaki alt›
disiplindeki at›f yap›lan yay›nlar›n yar›s› son 14 y›lda yay›mlanm›flt›r. Literatür eskimesinin bu denli yüksek ç›kmas›nda söz konusu alt› disiplin içinde tarih tezlerinde at›f say›s›n›n yüksek olmas›n›n ve bu at›flar›n büyük ölçüde eski tarihli kaynaklara dayanmas›n›n önemli rolü bulunmaktad›r.
Literatür eskimesinin en yavafl gerçekleflti¤i disiplin tarihtir. Tarih disiplinindeki tezlerdeki at›flar›n yar›s› 21 yafl ve üzerindedir. Ekonomi ve psikolojide eskime sosyoloji, felsefe ve ‹ngiliz dili ve edebiyat›na göre daha h›zl› gerçekleflmektedir. Yar›
––––––––––––––––––––––––––––––
* “Yar› Yaflam” kavram› “at›f ya da istek yap›lan kaynaklar›n ortanca yafl›” olarak tan›mlanmaktad›r (Line 1970)
Tablo 3. Sosyal bilimler tezlerinde at›f yap›lan yay›n türleri
Yayın Psikoloji Sosyoloji Tarih Ekonomi Felsefe İDE Toplam
Türü N % N % N % N % N % N % N %
Kitap 457 26,2 2624 70,7 5433 67,2 107 54,9 701 93,0 1285 87,2 10.607 66,4 Dergi 1162 66,6 713 19,2 1583 19,6 37 19,0 47 6,2 151 10,2 3693 23,1 Tez 58 3,3 49 1,3 81 1,0 1 0,5 6 0,8 5 0,3 200 1,3 E-yayın - - 55 1,5 42 0,5 - - - - 32 2,2 129 0,8 Bildiri 53 3,0 179 4,8 230 2,8 8 4,1 - - 1 0,1 471 2,9 Diğer 16 0,9 91 2,5 721 8,9 42 21,5 - - - - 870 5,4 Toplam 1746 100,0 3711 100,0 8090 100,0 195 100,0 754 100,0 1474 100,0 15.970 99,9 Not: Yuvarlama hatasından dolayı toplam yüzdesi %100’den farklıdır.
yaflam ekonomide yedi, psikolojide dokuz, sosyoloji ve felsefede on y›ld›r. ‹ngiliz dili ve edebiyat› ise tarihten sonra eskimenin en yavafl gerçekleflti¤i disiplindir (bkz Tablo 4). Ekonomideki at›flar›n %90’› son 15 y›ldaki yay›nlardan gelirken, bu oran psikoloji için 23 y›l, felsefe için 32 y›l, ‹ngiliz dili ve edebiyat› için 33 y›l, sosyoloji için 35 y›l, tarih için ise 84 y›l olarak saptanm›flt›r. Bu bulgu özellikle tarih disiplini baflta olmak üzere sosyal bilimler alt›ndaki disiplinlere yönelik koleksiyon olufltururken eski kaynaklar›n da koleksiyon için önemli oldu¤unu hat›rlamam›z gere¤ini ortaya koymaktad›r.
Yay›n türleri baz›nda de¤erlendirme yap›ld›¤›nda, genel olarak sosyal bilimlerde kitaplar ve dergilere yap›lan at›flar için yar› yaflam 14’er y›l olarak saptanm›flt›r. Ancak disiplinler aras›ndaki baz› farkl›l›klar dikkat çekicidir. Örne¤in tarihteki tezlerde dergilere yap›lan at›flar için yar› yaflam 39 y›ld›r. Oysa ayn› disiplinde kitaplara yap›lan at›flara iliflkin yar› yaflam 17 y›l olarak saptanm›flt›r. Di¤er befl disiplinde kitaplara iliflkin elde edilen yar› yaflam y›l› dergilerden daha yüksektir. Sosyoloji, psikoloji, ‹ngiliz dili ve edebiyat› ile felsefe yafllanma aç›s›ndan birbirlerine yak›n özellikler gösterirken, ekonomi sosyal bilimlere ait disiplinler aras›nda en h›zl› literatür eskimesine sahip disiplin olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Ekonomi tezlerinde at›f yap›lan kitaplar›n yar›
yaflam› sekiz y›l, dergilerin ise alt› y›ld›r (bkz Tablo 5).
Tablo 4.Eskime oranlar›
Disiplinler %50 %60 %70 %80 %90
Psikoloji 9 11 13 17 23
Sosyoloji 10 13 18 24 35
Tarih 21 28 39 59 84
Ekonomi 7 8 10 13 15
Felsefe 10 13 17 23 32
İngiliz dili ve edebiyatı 12 15 19 24 33
Tümü için 14 18 25 35 62
Tablo 5.Yay›n türlerine göre yar› yaflam ve disiplinlere göre da¤›l›m›
Disiplinler Kitap Dergi Tez E-yayın Bildiri Diğer Tüm yayınlar
Psikoloji 11 9 6 - 6 4 9
Sosyoloji 11 10 8 1 6 4 10
Tarih 17 39 9 2 16 125 21
Ekonomi 8 6 5 - 9 4 7
Felsefe 10 8 12 - - - 10
İDE 12 9 3 0 6 - 12
Tümü için 14 14 8 1 9 65 14
At›f Yap›lan Yay›nlar›n Dillere Göre De¤erlendirilmesi
Hangi disiplinde yerel kaynaklar›n veya yabanc› literatürün daha çok tercih edildi¤inin saptanmas›, bu disiplinlerde yerel ve yabanc› literatür kullan›m›n›n ölçülmesi ve koleksiyon oluflturma çal›flmalar› aç›s›ndan önemlidir. Bilimsel iletiflimde ‹ngilizce a¤›rl›kl› olarak kullan›lmaktad›r. Ancak sosyal bilimlerin yerel çal›flma özelli¤i nedeniyle bu alanda ana dil kullan›m›n›n yayg›n oldu¤u bilinmektedir. Çal›flmam›zda sosyal bilimler tezlerindeki at›flar›n %64,5’ini Türkçe kaynaklar›n oluflturdu¤u görülmektedir. ‹ngilizce yay›nlara yap›lan at›flar›n oran› ise %30,5’tir (bkz fiekil 2).
Araflt›rmam›zda yay›n dilli olarak Türkçe ve ‹ngilizce seçenekleri d›fl›nda at›f yap›lan kaynaklar›n dilleri “di¤er” bafll›¤› alt›nda toplanm›flt›r. Elde etti¤imiz bulgular s›n›rl›
say›da da olsa Almanca, Frans›zca, Arapça, Latince ve Rusça kaynaklara at›f yap›ld›¤›n›
göstermektedir.
Disiplinler aras›nda Türkçe kaynak kullan›m›n›n en yo¤un oldu¤u alanlar s›ras›yla tarih, sosyoloji ve ekonomidir. Do¤as› gere¤i ‹ngiliz dili ve edebiyat›nda kullan›lan kaynaklar›n tamam›na yak›n›n›n dili ‹ngilizcedir. ‹ngilizce kaynak kullan›m›n›n bask›n oldu¤u di¤er bir disiplin ise psikolojidir. Psikolojide at›f yap›lan kaynaklar›n %86’s›n›n dili ‹ngilizcedir. Felsefe ise Türkçe ve ‹ngilizce d›fl›ndaki kaynaklardan en fazla yararlanan disiplin olarak dikkati çekmektedir. Felsefe tezlerinde at›f yap›lan kaynaklar›n %22’si ‹ngilizce ya da Türkçe d›fl›ndaki bir dile aittir. Söz konusu diller aras›nda Frans›zca, Almanca ve Latince yer almaktad›r. Bu durum felsefeye yönelik koleksiyon gelifltirirken dil yelpazesinin genifl tutulmas› gerekti¤ini gözler önüne sermektedir.
İngilizce
%30,5
Türkçe
%64,5 diğer
%5,0
fiekil 2. Sosyal bilimler tezlerinde at›f yap›lan kaynaklar›n dillere göre da¤›l›m›
At›f Yap›lan Yay›nlar›n Yazar Say›s› Aç›s›ndan De¤erlendirilmesi
Disiplinlerin bireysel veya ekip çal›flmas›na yatk›nl›¤›, disiplinleraras› çal›flma al›flkanl›¤›n› olup olmamas› yay›nlar›n tek veya çok yazarl› olmas› üzerinde belirleyici olmaktad›r. Genel olarak bak›ld›¤›nda sosyal bilimler tezlerinde at›f yap›lan kaynaklar›n ço¤unlu¤u tek yazarl› yay›nlardan oluflmaktad›r. At›flar›n onda biri ise çok yazarl›
kaynaklara yap›lm›flt›r. Çal›flmam›zda yazar bilgisi olmayan ya da tüzel kurulufllar›n üretti¤i yay›nlar “di¤er” bafll›¤› alt›nda toplanm›flt›r ve bu tür yay›nlar›n toplam içindeki oran› %9’dur (bkz fiekil 3).
At›f yap›lan kaynaklar incelendi¤inde sosyal bilimler içerisinde psikoloji d›fl›nda tek yazarl›l›¤›n bask›n oldu¤u ortaya ç›kmaktad›r. Psikoloji tezlerindeki at›flar›n yar›dan fazlas› (%58,5) çok yazarl› kaynaklara yap›lm›flt›r (bkz Tablo 7). Psikoloji d›fl›ndaki di¤er disiplinlerde tek yazarl› kaynaklara daha fazla at›f yap›ld›¤› görülmektedir.
Özellikle psikolojide grup çal›flmalar› ve projelerin di¤er sosyal bilim disiplinlerine göre daha fazla olmas› bu sonucun ortaya ç›kmas›n›n temel nedenidir. Ayr›ca klinik psikoloji gibi psikolojinin baz› alt dallar›nda disiplinleraras› çal›flmalar yo¤un bir biçimde Tablo 6. At›f yap›lan kaynaklar›n dile göre da¤›l›m›
Tek yazarlı Çok yazarlı Diğer Toplam Disiplinler N % N % N % N % Psikoloji 713 40,8 1021 58,5 12 0,7 1746 100,0 Sosyoloji 3265 88,0 258 7,0 188 5,1 3711 100,1 Tarih 6675 82,5 226 2,8 1189 14,7 8090 100,0 Ekonomi 122 62,6 19 9,7 54 27,7 195 100,0 Felsefe 730 96,8 18 2,4 6 0,8 754 100,0 İngiliz dili ve edebiyatı 1356 92,0 97 6,6 21 1,4 1474 100,0 Toplam 12.861 80,5 1639 10,3 1470 9,2 15.970 100,0 Not: Yuvarlama hatasından dolayı toplam yüzdeleri %100’den farklıdır.
fiekil 3. Sosyal bilimler tezlerinde at›f yap›lan kaynaklar›n yazar durumlar›
tek yazarlı
%81 çok yazarlı
%10
diğer
%9
gerçeklefltirilmektedir. Bu da farkl› alanlardan araflt›rmac›larla ortak çal›fl›lma gereksinimini ortaya ç›karmaktad›r.
Felsefe tezlerinde at›flar›n %96,8’inin ve tarih tezlerinde at›flar›n %82,5’inin tek yazarl› çal›flmalara yap›ld›¤› görülmektedir. Bu durum felsefe ve tarihte bireysel olarak yap›lan çal›flmalar›n bir sonucudur. Öte yandan tarih ve ekonomide yazar› bulunmayan ya da tüzel kurulufllar›n sorumlulu¤unda yay›mlanm›fl olan çal›flmalar›n varl›¤› dikkati çekmektedir (bkz Tablo 7).
At›flar›n Dönemlere Göre Da¤›l›m›
Çal›flmam›zda tezlerdeki at›f yönelimlerinin zaman içinde dönemlere göre farkl›
olup olmad›¤› araflt›r›lm›flt›r. Yap›lan incelemelerde onar y›ll›k zaman aral›klar›
kullan›lm›flt›r. Genel olarak dönemler itibariyle tezlerde at›f yap›lan yay›n türleri incelendi¤inde, dönemler aras›nda çok fazla bir farkl›l›k olmad›¤› gözlenmektedir.
Bütün dönemlerde kitaplara yap›lan at›flar›n dergilere yap›lan at›flardan fazla oldu¤u görülmüfltür (bkz Tablo 8). Son dönem itibariyle dergilere yap›lan at›flarda art›fl oldu¤u saptanm›flsa da kitap kullan›m›n önceli¤i devam etmektedir.
Tablo 7. Tezlerde at›f yap›lan kaynaklar›n yazar durumlar›
Tek yazarlı Çok yazarlı Diğer Toplam Disiplinler N % N % N % N % Psikoloji 713 40,8 1021 58,5 12 0,7 1746 100,0 Sosyoloji 3265 88,0 258 7,0 188 5,1 3711 100,1 Tarih 6675 82,5 226 2,8 1189 14,7 8090 100,0 Ekonomi 122 62,6 19 9,7 54 27,7 195 100,0 Felsefe 730 96,8 18 2,4 6 0,8 754 100,0 İngiliz dili ve edebiyatı 1356 92,0 97 6,6 21 1,4 1474 100,0 Toplam 12.861 80,5 1639 10,3 1470 9,2 15.970 100,0 Not: Yuvarlama hatasından dolayı toplam yüzdeleri %100’den farklıdır.
Tablo 8.Dönemlere göre sosyal bilimler tezlerinde at›f yap›lan yay›n türleri
Yayın 1968-1977 1978-1987 1988-1997 1998-2007 Toplam
türü N % N % N % N % N %
Kitap 185 81,1 1243 68,4 3331 69,7 5848 64,0 10.607 66,4 Dergi 41 18,0 370 20,4 883 18,5 2399 26,2 3693 23,1 Tez - - 22 1,2 36 0,8 142 1,6 200 1,3 E-yayın - - - - - - 129 1,4 129 0,8 Bildiri 1 0,4 47 2,6 169 3,5 254 2,8 471 2,9 Diğer 1 0,4 136 7,5 363 7,6 370 4,0 870 5,4 Toplam 228 99,9 1818 100,1 4782 100,1 9142 100,0 15.970 99,9 Not: Yuvarlama hatasından dolayı toplam yüzdesi %100’den farklıdır.
Kullan›lan kaynaklar›n dilleri dönemlere göre karfl›laflt›r›ld›¤›nda, k›smen de olsa Türkçe kaynak kullan›m›nda bir art›fl oldu¤u, buna karfl›l›k ‹ngilizce kaynak kullan›m›nda bir miktar azalma oldu¤u görülmektedir. Sosyal bilimler alan›nda Türkçe kaynak say›s›nda zamanla görülen art›fl›n bu sonuçlar üzerinde etkisi olabilece¤i düflünülebilir. Sosyal bilimlerde 1968-1977 y›llar› aras›nda haz›rlanan tezlerde at›flar›n
%33’ü Türkçe kaynaklara yap›l›rken bu oran son dönemlerde %60’lar›n üzerine ç›km›flt›r (bkz fiekil 4). Türkçe literatür gelifltikçe Türkçe kaynaklara yap›lan at›flar›n say›s› da art›fl gösterecektir. Ancak ‹ngilizcenin bilim dili olarak yayg›n kullan›ma sahip olmas›ndan dolay› birçok disiplinde ‹ngilizce kaynaklara gereksinim duyulaca¤› aç›kt›r.
Genel olarak bakt›¤›m›zda tüm alanlarda disiplinleraras› çal›flmalar›n zamanla önem kazand›¤› ve bunun sonucu olarak ortak çal›flmalar›n artt›¤› görülmektedir.
Çal›flmam›zda at›f yap›lan kaynaklar›n tek veya çok yazarl› olmas›n›n zaman içinde ne ölçüde de¤ifliklik gösterdi¤i araflt›r›lm›flt›r. Onar y›ll›k dönemler halinde 40 y›ll›k zaman
33
64 67
64 67
34
28 30
0 10 20 30 40 50 60 70 80
1968-1977 1978-1987 1988-1997 1998-2007
% Türkçe
İngilizce
fiekil 4. Dönemler itibariyle at›f yap›lan kaynaklar›n dile göre da¤›l›m›
80 83
79
13
10
7
12 2
10 10 9
85
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
1968-1977 1978-1987 1988-1997 1998-2007
%
tek yazarlı çok yazarlı diğer
fiekil 5.Dönemler itibariyle tezlerde at›f yap›lan kaynaklar›n yazar durumlar›
dilimi içinde incelenen at›flarda tek yazarl› kaynaklar›n a¤›rl›kl› oldu¤u ve dönemler itibariyle bu durumun önemli bir de¤ifliklik göstermedi¤i anlafl›lmaktad›r. Tek yazarl›
kaynaklara at›f oran› %85 ile %79 aras›nda de¤iflirken, araflt›rma kapsam›nda yer alan alt› disiplinde yap›lan tezlerde, psikoloji d›fl›nda çok yazarl› yay›nlara yap›lan at›f oran›n›n düflük düzeyde oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Bu durum inceledi¤imiz alanlarda ortak çal›flma al›flkanl›¤›n›n yayg›nl›k kazanmad›¤›n› göstermektedir.
Sonuç ve Öneriler
Sosyal bilimler alan›nda bilgi kullan›m› ve bilimsel iletiflim üzerine yap›lan çal›flmalar fen ve teknik alanlar›na göre geç bafllam›fl çal›flmalard›r. Bu grubun alan ve kaynak kullan›m özelliklerinin yeterince araflt›r›lmam›fl olmas› bu kullan›c›lar›n uzun y›llar fen bilimler kullan›c›lar› gibi de¤erlendirilmesine neden olmufltur. Bu durum bilgi merkezlerinin bu kullan›c›lar için koleksiyon oluflturma ve hizmet politikalar›nda sa¤l›kl› verilere dayanmadan karar almalar›na ve sonuçta kullan›c› memnuninetsizli¤ine neden olabilmektedir.
Bir alan›n bilgi iletiflim özelliklerini anlama ve de¤erlendirmede bibliyometrik araflt›rmalar ve at›f analizleri s›kl›kla baflvurulan yöntemlerdir. Bu çal›flmada Hacettepe Üniversitesinde 1968-2007 y›llar› aras›nda psikoloji, sosyoloji, tarih, ekonomi, felsefe ve ‹ngiliz dili edebiyat› bölümlerinde haz›rlanan yüksek lisans ve doktora tezlerinin at›f analizleri yap›lm›flt›r. Çal›flmada at›f say›lar› ve at›flarda kullan›lan kaynak türlerinin yan› s›ra; kullan›lan kaynaklar›n yay›n dilleri, yazar say›lar› ve eskime oranlar›
incelenmifltir. Ayr›ca bu özelliklerin zaman içinde ne ölçüde de¤ifliklik gösterdi¤ini saptayabilmek için 40 y›ll›k süreç onar y›ll›k dilimlere ayr›larak 15.970 at›f incelenmifltir. Araflt›rmada sosyal bilimlerde bilimsel iletiflim profilini genel olarak çizebilmenin yan› s›ra sosyal bilimler içinde yer alan bu alt› disiplinin bilimsel iletiflim aç›s›ndan farkl›l›klar›n›n ve benzerliklerinin de ortaya konulmas›na çal›fl›lm›flt›r. Elde edilen bulgulara göre var›lan sonuçlar flu flekilde s›ralanabilir:
• Genelde sosyal bilimler için kitap bilimsel iletiflimde en önemli kaynakt›r.
Kitab› ikinci s›rada dergiler izlemektedir. Kitap ve dergi d›fl›nda kaynak kullan›m oran› çok düflüktür. Sosyal bilimler içinde yer alan tüm disiplinlerde elektronik kaynaklar›n yeterince kullan›lmad›¤›; kaynak kullan›m özelliklerinin zaman içinde önemli bir de¤ifliklik göstermedi¤i anlafl›lmaktad›r. Yay›n dili genelde Türkçedir ve zaman içinde azalma göstermemektedir. Genel olarak at›f yap›lan kaynaklar›n yar› yaflam süresi 14 y›ld›r. Tek yazarl› kaynak kullan›m oran› çok yazarl› kaynak kullan›m›na göre çok fazlad›r. Dönemler aras›nda bu özellik de¤ifliklik göstermemektedir.
• Sosyal bilimler alan›nda yer almalar›na ra¤men disiplinler aras›nda bilgi kullan›m özellikleri aç›s›ndan farkl›l›klar vard›r. Evrensel ve güncel bilgi kullanma özelli¤ine sahip disiplinler di¤erlerine göre daha fazla dergi kullanmakta ve bu alanlarda literatür eskime oran› daha h›zl› olmaktad›r.
Özellikle psikoloji alan› kaynak tercihinde yay›n türü, dili, yazar say›s› gibi özellikleriyle di¤er alanlardan ayr›lmaktad›r.
Araflt›rma sonucunda getirilebilecek baz› öneriler ise flu flekilde s›ralanabilir:
• Bilimsel iletiflimde zamana ve disipline göre farkl›l›klar›n ortaya konularak genellenebilmesi için bu konuda yap›lacak araflt›rmalara ihtiyaç vard›r. Bu araflt›rmalar›n farkl› kurumlarda yap›lmas› bu konuda genelleme yap›labilmesi aç›s›ndan önemlidir. Bu çal›flmalar›n zaman içinde tekrar› bilimsel iletiflimde bilgi ortam› ve kullan›c› özelliklerine ba¤l› olarak oluflacak de¤iflimlerin saptanmas› aç›s›ndan gereklidir.
• Bu tip çal›flmalar sonucu elde edilen bulgulardan bilgi merkezlerinin koleksiyon seçimi ve ay›klanmas› ile ilgili politikalar› oluflturmada yararlan›labilir.
Koleksiyon politikalar›n›n haz›rlanmas›nda alanlar aras›ndaki farkl›l›klara dikkat edilmesi, ayn› alan içinde yer almas›na ra¤men farkl› disiplinlerin özelliklerinin haz›rlanacak seçim ve sa¤lama politikalar›na yans›t›lmas›
koleksiyonun kullan›m oran›n› ve kullan›c› memnuniyetini art›racakt›r.
Kaynakça
Bar-Ilan, J. B., Peritz, B. J. ve Wolman, Y. (2001). A survey on the use of electronic databases and electronic journals accessed through the web by the academic staff of Israeli universities.
The Journal of Academic Librarianship, 29, 6, 346-361.
Besimo¤lu, C. (2007). Akademisyenlerin elektronik dergi kullan›m›nda disiplinler aras›ndaki farkl›l›klar. Yay›mlanmam›fl yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
Brittain, M. J. (1984). Internationality of the social sciences: implications for information transfer.
Journal of the American Society for Information Science, 35, 1, 11-18.
Broadus, R. N. (1971). The literature of the social science: a survey of the citation studies.
International Social Sciences Journal, 23, 236-243.
Cronin, B., Synder, H. ve Atkins, H. (1997). Comparative citation rankings of authors in monographic and journal literature: a study of sociology. Journal of Documentation, 53, 263-273.
Cullars, J. M. (1998). Citation characteristics of English language monographs in philosophy.
Library and Information Science Research, 20, 41-68.
Glänzel, W. ve Schoepflin, U. (1999). A bibliometric study of reference literature in the sciences and social sciences. Information Processing and Management, 35, 31-44.
Hicks, D. (2004). The four literatures of social sciences. H. F. Moed ve di¤erleri (yay.haz.), Handbook of Quantitative Science and Technology Research içinde (ss.473-496).
28.02.2008 tarihinde http://www.springerlink.com/content/u72838h3h733220j/fulltext.
pdf adresinden eriflildi.
Hicks, D. (1999). The difficulty of achieving full coverage of international social science literature and bibliometric consequences. Scientometrics, 44, 193-215.
Huang, M. ve Chang, Y. (2008). Characteristics of research output in social sciences and humanities: From a research evaluation perspective. Journal of the American Society for Information Science and Technology, 59, 11, 1819-1828.
Nederhof, A. J. (2006). Bibliometric monitoring of research performance in the social science and the humanities. Scientometrics, 66, 1, 81-100.
Kyvik, S. (2003). Changing trends in publishing behaviour among university faculty, 1980-2000.
Scientometrics, 58, 35-48.
Lindholm-Romantschuk,Y. ve Warner, J. (1996). The role of monographs in scholarly communication: an empirical study of philosophy, sociology and economics. Journal of Documentation, 52, 389-404.
Line, M.B. (1970). The ‘half-life’ of periodical literature: Apparent and real obsolescence. Journal of Documentation, 26, 46-54.
Robb, M. ve Janes, M. (2003). Research on the research support needs of social scientists. 69th.
IFLA Council and General Conference, Berlin, August 1-9,2003. 27.08.2008 tarihinde http://www.ifla.org/IV/ifla69/papers/083e-Robb-Janes.pdf adresinden eriflildi.
Rubio, A. V. (1992). Scientific production of Spanish Universities in the fields of social sciences and language. Scientometrics, 24, 3-19.
Schaffer, T. (2004). Psychology citations revisited: Behavioral research in the age of electronic resources. Journal of Academic Librarianship, 30, 354-360.
Schottlaender, B. C., Lawrence, G. S., Johns, C., Le Donne, C. ve Fosbender, L. (2004). Collection Management Strategies in a Digital Environment: A Project of the Collection Management Initiative of the University of California Libraries. 24.08.2008 tarihinde http://www.ucop.edu/cmi/finalreport/ adresinden eriflildi.
Shontz, D. (1992). The serial/monograph ratio in psychology: Application at the local level.
Behavioral & Social Sciences Librarian, 11, 2, 91-105.
Skelton, B. (1973). Scientists and social scientists as information users: A comparison of results of science user studies with the investigation into information requirements of the social sciences. Journal of Librarianship, 5, 2, 138-156.
Slater, M. (1988). Social scientists’ information needs in the 1980s. Journal of Documentation, 44, 3, 226-237.
Tenopir, C. ve King, D. W. (2002). Reading behaviour and electronic journals. Learned Publishing, 15, 259-265.
Tommney, H. ve Burton, P. (1998). Electronic journals: a study of usage and attitudes amongs academics. Journal of Information Science, 24, 6, 419-429.
Uçak, N. (2005). Sosyal bilimlerde bilginin üretimi, eriflimi ve kullan›m›. O. Horata (Ed.) Sosyal Bilimlerde Süreli Yay›nlar ve Bilgi Teknolojileri Sempozyumu, Bildiriler içinde (ss.92- 103). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl›¤›.
Uçak, N. (1997). Bilim adamlar›n›n bilgi arama davran›fllar› ve bunu etkileyen nedenler.
Yay›mlanmam›fl doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
Wehmeyer, J. M. ve Wehmeyer, S. (1999). The comparative importance of books: clinical psychology in the health sciences library. Bulletin of the Medical Library Association, 87, 2, 187-191.
Yitzhaki, M. (1998). The language preference in sociology, Scientometrics, 41, 1-2, 243-254.
