ERCİYES
ÜNiVERSiTESi
MiLLETLERARASI HOCA AHMET YESEVİ SEMPOZYUMU
BİLDİRİLERİ(26-29
Mayıs1993)
Yayana Hazırlayanlar
Doç.Dr.Abdülkadir YUV ALI Yrd.Doç.Dr.Mustafa ARGUNŞAH
Doç. Dr .Ali AKTAN
Kayseri 1993
Millet/erarasl HocaAhmet Yesevi Sempozyumu;26-29 May1s J993,Kayseri
.
Nt1AMtYE
MEDRESELERİ GELENEGl VE YESEVİLtKAhmetOÇAK*
Şöhreti ve tesirleri yüzyıllan aşarak günümüze kadar ulaşan, büyük miıtasavvıf Ahmed Yesevl'yi hakkıyla degerlendirebilmek için, yaşadıgı dönemin siyasi, kültürel ha- reketlerini ve Yesevi'nin üzerinde tesiricra etmiş olan hocalarını iyi tahlil etmek gerekir.
Yesevi, İslamın yeniden teceddüd devrine rastlayan Büyük Selçuklular dönemind_e yaşa~
mıştır. Dolayısıyla, o dönemdeki fikri hareketlerden ve olaylardan etkilenmiştir:
Yesevi'nin üzerinde tesiri olan, onun fıkirlerinin ve kiŞiliginin gelişmesinde önemli kat- kılan bulunan Yusuf llemedani ilk bakışta dikkati çeker. Nitekim.Yesevi, Arslan Baba ve Yusuf Hemedani'den ders almış, onların fikirleri ile yetişmiştir. Arslan Baba, YI?Sevi daha çocuk denecek yaşta iken vefat ettiği için, onun fikirlerinin olgunlaşma'Sında en fazla tesiri olan Yusuf Hemedaru olmuştur (I)_ Bu sebc!pte, Yesevi'yi anlayabilfl\ek için, YusufHemedani'nin yetişmesi ve fikirlerini bilmek büyük bir önemi haizdir . . · ·
O halde, Yesevi'nin hocasının yetiştiği dönemin fıkri hareketlerine ve hakim arila- yışlarına bakmamız gerekir. Yusuf llemedani (1067-1068) tarihlerinden sonra Bağdad'a gelerek buradaki Nizarniye Medresesi'nin ünlü müderrisi Ebu İshak Eş-Şirazi'riin (ö.467/1083) öğrencisi oldu. Hocasının yanında okurken büyük bir başarı göstermiş, ya-
şının küçüklügüne rağmen, gayreti yüzünden pekçok kişinin önüne geçmiştU:. ·~ısa za-. manda derslerinde ilerleyerek usül, fıkıh, mezhep ve hilaf ilimlerinde devrinin 'önde gelen şahsiyetlerinden biri olan Yusuf Hemedani'nin<2> yetiştiği Nizarniye ·Medreseleri, Patımilerin açmış oldukları Şü medreselerine karşılık olarak kurul~uşlardır.
X.asırda Mısır'da kurulan ve Şii mezhebini benimseyen Patımilerin gelişmesiyle
beraber, Şiilik mezhebi de kuvvetleniyor, Bagdad Halifeliği'ne karşı bir tehdit unsuru ha- line geliyordu<3
>.
Siyasi nüfuzlannı iyiçe artırarak Abbasi Halifeliği'nin otori\esini sars- m ak, dolayısı ile Sünniliği zaafa düşürmek isteyen Fatımi Halifelerinden Muiz (952- 975), ilk defa H.361 (972) yılında El-Ezher Camü'ni açarak Fatımi akidesiJıi yayacak akademisyenler yetiştirrneğe başladı. El-Hakim ise H.395 (1005) yılında Daru'l-Hik- me'yi inşa ettirerek aynı hedefı· daha geniş bir kadro ile gerçekleştirme yoluna git,miş-tir(4). . .
Çok geçmeden bu müesseselerden yetişen dailer vasıtası ile Şiilik propagandası ya- parlarken, öte taraftan da Batınileri destekleyerek, kendilerinin dışardan g~rçekleştirdik
leri fıili müdahaleyi, bunlar vasıtasıyla Selçuklu ülkesinin içine taşımaya çruıştılar. O yüzden Batıniler, özellikle şehirlerdeki fakir tabakayı, kurulu sosyal düzeni sarsmışlar_.
dır<S)_ Haliyle ülkede dirlik-düzenlik bozulmuş, halk, Batıni taraftarı ve Batınİ aleyhtarı
olmak üzere iki gruba bölünüp, insanlar birbirlerini haksız yere ithani etmeğe ve jumalle-
meğe başlamışlardı<6>.
_ , · ..
Toplum düzeninin sarsıldığı, Sünni akidenin tehlikeye düştüğünü gören Selçuklu-
•!nönü Üniversitesi Egitim Fakültesi Ara§lırma Görevlisi
Ocak 1 Nizlımiye medreseleri gelenegi ve Y esevilik
lar, bu tehlikeyi hertaraf etmek ve halkın zihinlerini yıktcı. propagandalardan korumak için, bir takım tedbirler almak ihtiyacını hissettiler. Böylece, Islam dünyasının askeri güçle korunmasının yanında, Sünni düşüneeye muanz olan görüş ve inanışiara karşı da önemli bir mücadele başlamış oldu.
Bu sahada yapılan en büyük faaliyet Nizarniye Medreseleri'nin açılmasıdır. Sultan Alp Arslan'ın destegi.i.le ilki Nişabur'da açılan Nizarniye Medresesim diger Selçuklu sul- tanlannın da desteği ile çogalnüş, başta Bağdad olmak üzere Belh, Herat, lsfahan, Bas- ra, Amul, vb. merkezlerde hizmete girmişlerdir. Bu medreseler devlet destekli olduklan için, sahip olduklan geniş maddi imkanlan, seviyeli egitimj ile kısa sürede İslam aleminin en başta gelen ilim merkezleri haline -gelmişlerdir.
Nizamiyeler ayru zamanda, lslfun aleminde pek çok gelişmenin de kaynagı olmuş
lardır. Öncelikle açılış gayeleri olan, Ehli sünnet düşüncesinin başanya ulaşması, konu-
. sunda büyük muvaffakiyet göstermişlerdir. Bu müesseselerden yetişen muktedir ilim
· adamlan sayesinde Şii propagandacılannın önüne geçilmiş, Batıni ve Rafızi inançlannın insanlar üzerindeki yıkıcı tesirleri asgariye indirilmiştir. Bu kurumlardan yetişen EbU ls- hak eş-Şirazi, lmamu'l-Harameyn Cüveyni ve Gazali gibi şahsiyetlerle Ehl-i sünnet dü-
şüncesi yeniden hayat bulmuş, sünnetin iliyası devam etmiştir. Böylece, Ehl-i sünnetin ona ters olan fikirlere karşı başansı da temin edilmiştir<8>.
Nizamiyelerin önemli bir özelligi de, Parnit'den Mısır'a kadar olan geniş topraklar- da manevi birligi temin etmiş olmalandır. Yıkıcı faaliyetleri önlemeleri yanında, bu ge- niş coğrafya parçasında fikir ve inanç birliğini temin ederek, ortak kültürün ve İslam kar-
deşliğinin gelişmesine zemin hazırlamışlardır. Değişik bölgelerden gelen insanlar Nizamiyelerde ders görmüş, sonra da memleketlerine dönerek, Nizarniye düşüncesini ve
ı:nisyonunu memleketlerine taşımışlatdır. ·
· Nizarniyeler bir misyanun temsilcisi olarak değişik yerlerde açılmış, Sünni düşün
cenin temsil edildigi merkezler olarak devlet tarafından da desteklenmişlerdir. Bu ekolün
devamı olarak Yemen'in Zebid·şehrinde bile Nizarniye Medresesi açıldığını söyleyebili- riz<9>. Bu husus, Nizfuniyelerin Ehl-i sünnetin kalesi olarak bir cazibe merkezi haline gel- diklerini gösterir. Gerçekten de İslam ülkelerinin çok değişik yerlerinden öğrenciler gele- rek Nizarniyelerde ders görmüş, sonra da memleketlerine bu düşüncenin temsilcileri ola- rak dönmüşlerdir. Nizamiyelere detp~ik bölgelerden gelen şahıslar arasında Endülüs'ten Ebfı Bekir et-Turt0ş1 (ö.520/1126) , Azerbaycan'ın Urumiye ~ehrinden Ebu'l-Ganaiın
el-Muşili (ö.525/1130)<11
>,
Tiflis'ten Mahmud b.Yusuf et-Tiflisi( 2> gibi şahıslan görrnek mümkündür. ısıarn aleminin degişik bölgelerinden gelen öğrencilerin Nizamiyelerde or- tak bir düşünce ve ideal etrafında yetiştİkleri görülmektedir.Nizfuniyelerin bir başka ve önemli özelliği de, İslam aleminde asırlardan beri süre- gelen Şeriat-Tarikat çekişmesini büyük oranda sona erdirerek, bu iki düşüncenin uzlaş
masını temin etmiş olmalandır.
o
döneme kadar zahir uleması mutasavvıflan niyyeti amele, sünneti farza tercih etmekle suçlarnışlar, mutasavvıflar da zahir ulemasını şekilci.resmiyetçi ve öze yabancı olmakla itharn etmişlerdir03). Mutasavvıfların hüküm ve arnellerden uzaklaşması ile Tasavvuf Şeriatten uzak/aşmış, zahir ulemasının şekle bağlı kalmasından dolayı da Şeriat Tasavvuftan uzak/aşmış idi.
Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevl Sempozyumu,26-29 Mayıs 1993,Kayseri
Nizfuniyeler, bu tersliği ve çatışmayı ortadan kaldırmışlardır. Esasında Abdulke- rim Kuşeyri, yazmış oldu~ Risale'si ile tasavvufun Ehl-i sünnet mezhebine uygunluğu
.nu ispata çalışmış, daha sonra gelen ve Nizfuniyeden yetişen Gazali de eserleriyıe·bu
hususu pekiştirmiştir. Yani Kuşeyri tasavvufu şeriate yaklaştırırken, Gazali de onu taki- ben şeriati tasavvufa yaklaşbrmıştır<14>. Böylece, tasavvuf ısıarn düşüncesi içinde kabul edilmege başlanmış ve Ehl-i sünnet nezdindeki sakinealı pozisyonundan kurtulmuştur.
Herkes tarafından kabul edilebilecek Sünni bir düşünce ve yaşayış haline gelmiştir<15>.
Bunda Gazali'nin ve onun yetiştiği Nizfuniyenin büyük rolü vardır. Nizarn iyeler bir taraf- tan İslfuni ilimierin eğitimini verirken, bir taraftan da bu müesseselerden mutasavvıfların yetişmesine zemin hazırlamışlardır. Nitekim, Nizamiyelerden Ahmed Gazali, Ebu'n-Ne- cib es-Sühreverdi, Horasanlı EbU Abdullah ez-Zahid (ö.530/1135), Muhammed et-Tiktiti (ö.527 /1132) ve Yusuf Hemedani gibi mutasavvıflar yetişmişlerdir06)_
Nizfuniyeler, bir taraftan Kur'an'a ve Hz.Peygamberin sünnetine bağlı Ehl-i sünnet
düşüncesini yıkıcı akımlara karşı koruyup güçlendirirken, bir taraftan da o güne kadar üzerindeki tartışmalar bir türlü dinmeyen tasavvuf düşüncesine meşruiyet kazandırmış
lardır. Abdulkerim Kuşeyri, Ebu Ali El-Faramedi ve Gazali çizgisinde devam eden bu
düşünce Nizfuniyelerde taçlanmış, büyük oranda tartışılır olmaktan çıkarak tslfuni ilim- ler arasındaki yerini almıştır.
Ahmed Yesevi'nin hocası Yusuf Hemedanl'nin de yetişmiş olduğu bir müessese ol-
ması hasebiyle çalışmamız açısından büyük bir önem arzeden Nizarniye Medreseleri'nin
ısıarn dünyasındaki fonksiyonunu bir tebliğin süresi göz önüne alındıgtnda, oldukça ge-
niş bir şekilde ortaya koymamız mazur görülmelidir.
Nitekim, Bagdad Nizamiyesinde Ebu lshak eş-Şirazi'den dini ilimleri tahsil ederek devrinin önde gelen şahsiyetleri arasına giren ayrıca, Kuşeyri'nin müridi(l7) aynı zaman- da Gazali gibi bir şahsiyetiıı de şeyhi olan Ebu Ali el-Faramedi'den ·de.tasavvuf ilmini olan Yusuf Hemedani dinde hoca, tarikatte şeyh olarak lslamıiı esaslarına sıkı sıkıya baglı, onları tevilsiz kabul eden, ömrünü riyazat ve mücahede ile geçiren bir şahıstır.
Kalbi bütün mahlukat için muhabbetle dolu olan Yusuf Hemedani, müritlerine de Hz.
Peygamberin ve ashabının yolundan gitmeyi tavsiye etmektedir<18>. Yusuf Hemedan'i'nin
yetiştiği fikir çevresi de zaten bunu gerektirmektedir.
YusufHemedani ile talebesiAhmed Yesevi arasındaki hoca-öğrenci, mürşid-mürid
münasebetlerini ayrıntılarıyla takib edebilecek kaynaklardan -en azından şimdilik-mah- rumuz. Ancak, Ahmed Yesevl'nin şeyhi Yusuf Hemedfuıi'nin her bakımdan tesir altında kaldıgt bir gerçektir. Nitekim o da, Hz.Peygamberin sünnetine ve şeriat alıkamma kuv- vetle bağlıdır. Bunu da hikmetlerinde gayet açık bir şekilde göstermiştir. Dolayısıyla, o
hocasımn yolunda yürümüş, kuvvetli bir medrese tahsilinin yanında tasavvufu da iyice
~~~~- . .
Ahmed Y esevi'nin ısıarnı yayınada bir araç olarak kullandığı hikmetleri incelendi-
ğinde, şeriate aykırı hiç bir ize rastlanmaz. Zira O hikmetlerinde Kur'an-ı Kerim'in abka- mını, Hz. Peygamberin hadislerini dile getirmekıedir<20>. Bu sebepledir ki, hikmetler derin ve şairane bir tasavvuf eseri olmaktan çok, dini ve ahlaki öğütlerden meydana gelen bir ahlaki eser gibidir<21). Ahmed Yesevi, hacasından aldığı egitim ve terbiye gereği her
Ocak 1 Nizômiye medreseleri gelenegi ve Yesevflik
manzumesinde günahlardan bahsederele istiğfar eder. Bir vakit namazı kılmayanın do- muzdaQ f$"kli olamayacağını söyler<22
>.
Hz.Peygambere olan muhabbeti ve bağlılığındandolayı, onun ,vefat yaşı olan altmış üç yaşından sonra yeryüzünde yaşamayı kendisine ar bilerek ·Olmeden önce ölünüz hadisine de ittibaen, dergahının bahçesinde, yer altında yaptırdığı çile haneye girmiştir<23>. Onun bu denli sünnete bağlılığı başkalannca da tas- .tik edi~ek~ewr. Nitekim Ahmed Yesevi'yi öven bir şair ondan: .
Şerialin nizanu Tluikaım imanu
Hakifiaıin tamanu
diye
bahse~ektedir<
24>.
Ahmed Yesevi'nin yetişme şekli ve hikmetlerinde belirttiği hususlar dururken, onu qeterodpks inançlara sahip birisi, tarikatını da eski Türk paganizminin açık izleriyle do- lu<2S) bir tarikat kabul etmek, kanaatimizce pek doğru kabul edilemez. Çünkü, Yesevi'yi
yetiştir,en Yusuf Hemedanl ve onu besleyen kaynak Nizarniye Medreseleri'dir. Ehl-i sün- . net dışı fıkfrler ve inançlarla mücadele için kurulan, tarihçe de sabit fonksiyonunu icra
eden bu müesseselerden beslenen Ahmed Yesevi'nin, yetiştiği fikirlecin tam tersi birta- kım heterodoks ve rafızl inançlara yönelmesi, onları kabul etmesi düşünülemez. Aksi
~dirde onu yetişme şekline ters düşen bir yola yönelmiş olarak kabul etmiş oluruz.
Yes{wi'nin lsJ.amı yaymak için hedef seçtiği göçebe Türkmen kitlesinin hayat tarzı
nı da dikkate almak mecburiyetindeyiz. Göçebe olmanın vermiş olduğu birtakım deza- vantajlarla yaşayan bu kitlelerden İslamın bütün hükümlerine bir anda uymalan beklene-
1 meidi. Ne yaşadıkl~ hayat şartları, ne de kültür seviyeleri buna müsait değildi. Üstelik
m~~IÜIJ1anlığı kabul eden bu insanlar, eski inançlarının birtakım hatıralanyla beraber ya- şaw~ydılar. Onlardan dört başı marnur bir müslümanlık da beklenemezdi: Bu ancak zaman içerisinde v~ tedrici olarak mümkün olabilirdi. Hz.Peygamberin İsıarnı yirmi üç sene,gibi geniş bir zaman diliminde tebliğ ettiği de düşünülürse, tebliğ sürecinin yavaş
ve t~ci olması gayet makuldür. Bu yüzdendir ki, müslüman olan bu kitlelerin yaşayış
larında eski inançlannın birtakım bakiyelerinin olması normal karşılanmalı ve bu mesele zaman içinde halledilebilecek bir konu olarak görülmelidir. Göçebelerin kitabi bilgilerin
verildiği,_~üyük merkezlerdeki medreselerden ıızak oluşu da. beraberinde bu tür mahzur- lu anlayışlan getirmekteydi.
İsiarnı kabul edeiı Türkmenlerde görülen bu tür anlayışları hemen heterodoks veya
·.pag~m ·türü bir düşünce kabul etmemek gerekir. Bu konuya yeni ve değişik bir yorum
getiien Ahmet Yaşar Ocak da heterodoks terimini açıklarken: Bu terimi bilhassa sünnf fslam'a_karşı koymaYc üzere onu bilerek deforme etmek amacını güden bir sapık İslam
anlayişının ifadedolarak yorumlamak çok yanlıştır. Doğru olan, sosyo-kültürel yapıla
rı, Islamı henüz kabul ettikleri için, kitabi ve doktriner bir fs/am anlayışına yeterince nüfus etmeye -çok tabii olarak-mfıni teşkil eıtiğinden, lslfımı ister istemez eski inançla-
rının doğrultusunda ve etkisinde anlamak zorunda olan, bu yüzden de kitabi lslt1m'dan
bazı konularda farklılaşmış bir Islam anlayışı geliştiren zümre/erin inançları olarak
Milletlerarası HocaAhmet Yesevi Sempozyumu;26-29 Mayıs J993,Kayseri
anlamaktır. O devirde bu zaten başka türlü de olamazdı demektedir(26>. Üstelik muta-
savvıflann genelinde mevcut olan hoşgörünüq, A.hmed Yesevi tarafından da uygulandıltı
ve İsiama girişlerini teşvik için, onlırra baz' toleranslar tanındlğ!nı kabul eı.m~k daha
doğru olur. . . .
Netice itibariyle, Ahmed·Yesevi tamamen Sünni düşünce içerisinde ve dini emirle- re sıkı sıkıya ba~lı olarak yeti.şmiş bir şahsiyettir. Onun, İsiama yeni giren ve İslamın hükümlerinden habersiz olan insanlara, İsiama girişlerini kolaylıişllrmak için tanıdıltı to-
leransı, heterodoksluk olarak kabul etmek do~ru olmasa gerektir. Bu, Yesevi'nin hoşgö
rüsüdür, insanlara dini tebli~ ederken uyguladı~ı yaklaşım şeklidir.
Dipnotlar
1. M.F.Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara 1976,s.64.
2. lbn Hallikan, Vefeyatu'l-Ayan VII, Beyrut (tsz),s.78-80; lbnu'l-Cevz'i, EI-Munta- zam Fi Tarihi'I-Mulukf Ve'l-Umem IX, Haydarabad 1359, s.171; lbnu'l-Esir, El- Kamil Fi't-Tarih,Xl,Beyrut 1989,s.80; lbn K esir, El-Bidaye Ve'n-Nihaye Xll, Bey- rut 1991,s. 218.
3. W .Barthold, ls /!im Medeniyeri Tarihi,( çev.M.F.Köprülü), Ankara 1977,s.37.
4. Hl.Hiısan, Tarihu'd-Devleti'l-Fatımiyye, Kahire 1981 ,s.378,435.
5. M.A.Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara 1989,s209-215.
6. El-Bundari, Ziibdetü'n-Nusra Ve Nuhbetü'I-Usra (Irak ve Horasan Selçukluları
Tarihi), (çev.K.Burslan), lstanbul1943,s.67 vd.
7. Z.Kazvini, Asaru'I-Billid Ve Ahbdru'I-İbdd, Beyrut (tsz),s.412.
8. A.MHasaneyn, Se/liçuke İran Ve'l-lrak, Kahire 1970,s.173; l.Kajesoglu, Selçuklu Tarihi, lstanbul1972,s.128-130. .
9. lbn Tagriberdi, EI-Menhelu's-SajfVe'I-Mustevfl Bade'I-Vafl Il, Kahire 1984,s.386 vd; C.Brockelman, "Firuzabadi", İA, W,s.653.
1 O. Ez-Zehebi, EI-İber Fi Haberi Men Gaber ll, B eyrut 1985,s.414.
ll. Es-Subki, Tabakdtu'ş-Şafiiyyeti'l-Kübra VII, MlSlr 1964,s.256.
12. Es-Subki, Vll,s.294-295.
13. LMassignon, 'Tasavvuf', İA,Xll/l,s.27.
14. F.Köprülü, İlk Mutasavvıjlar, s.16.
15. H.Altıntaş, TasavvufTarihi,Ankara 1986,s.91.
16. lbn Kadı Şuhbe, Tabakdtu'ş-Şafiiyye II, Haydarabad 1979,s.I0-11; lbnu'l-lmad,
Şezeratu'z-Zeheb Fi Ahbdri Men Zeheb IV, Beyrut (tsz),s.95; lbn HallikCin lll, s.
204-205.
17. Es-Subk'i, V, s.304 vd.
18. F.Köprülü, İlk Mutasavvıflar, s.69.
19. K.Eraslan, Divan-ı Hikmetten Seçmeler, Ankara 1991,s.12-21.
20. K.Eraslan,a.g.e.,s.22.
21. F.Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, lstanbull98l,s.195.
22. F.Köprülü, İlk Mutasavvıjlar, s.76.
Ocak 1 Nizlımiye medreseleri gelenegi ve fesevilik
23. K.Eraslan,a.g.e., s.61.
24. A.Caferoglu, "Karahanlılar Devri Türk Edebiyatı", TDEK, Ankara 1976,s.409.
25. F.Köprülü, "Ahmed Yesevl'", 1A,l,s.212; F.Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, s.I94.
26. A.Yaşar Ocak, "Anadolu Türk SUjiliginde Ahmed-i Yesevl' Geleneginin Teşekkülü", Mül~tlera.rası Ahmed Yesevf Sempoıyumu Bildirileri, Ankara 1992, s.77.
298
