1
ÖN AD (SIFAT)
Önad; adlardan önce gelerek onları niteleyen ya da çeşitli yollarla belirten sözcüklerdir. Sözcükler yalnız başlarına önad (ön ad) olamazlar.
Ör : "Mavi" sözcüğü yalnız başına kullanıldığında "renk"
bildiren bir sözcüktür.
"Mavi" sözcüğünün ön ad olabilmesi için kendinden sonra bir ismin gelmesi gerekir.
Mavi gömlek Sıfat ad
GÖREV VE ANLAM BAKIMINDAN ÖNADLAR Görev ve anlam bakımından önadlar 2’ye ayrılır:
1. NİTELEME ÖN ADLARI
Kendinden sonra gelen sözcüğün niteliğini belirten ön adlardır. "Nasıl" sorusuna cevap veren ön adlar;
niteleme ön adıdır.
Ör : Güzel kalem (”Güzel” niteleme ön adıdır) Sıfat. ad.
Yuvarlak masa Sıfat ad
(Nasıl masa? Yuvarlak: niteleme ön adıdır.)
Kareli defter ( Kareli; niteleme ön adıdır) Sıfat. ad.
Not 2:”Pekiştirme, küçültme ve unvan ön adları” da niteleme ön adıdır.
a) Pekiştirme ön adları: Pekiştirme; sözcüğün anlamını kuvvetlendirmek, artırmak, çoğaltmaktır.
Pekiştirme şu yollarla yapılır:
1.”m, p, r, s” sesleriyle;
“beyaz çamaşır- bembeyaz çamaşır”
“uzun boy –upuzun boy”
“temiz ev- tertemiz ev”
“mavi deniz- masmavi deniz”
Not: Bazı pekiştirmelerde araya “-a, -e” seslerinden birinin veya “-ıl” hecesinin girdiği görülür.
“Yalnız adam- yapayalnız adam”
“Çıplak çocuk- çırılçıplak çocuk”
2.Niteleme ön adının tekrarlanmasıyla;
“Kütür kütür erik”
“Türlü türlü yiyecekler”
“Kocaman kocaman çocuklar”
“3.Anlamca birbirine yakın sözcüklerin tekrarlanmasıyla;
“Güçlü kuvvetli adam”
“Derli toplu ev”
“Kırık dökük eşya”
4.”-mı” soru ilgeciyle tapılır;
“Temiz mi temiz ev”
“Güzel mi güzel kız”
5. Bir, anlamlı biri anlamsız sözcüklerin tekrarlanmasıyla;
“Eğri büğrü yol”
“Yırtık pırtık elbise”
“Yorgun argın gözler”
6. Her ikisi de anlamsız sözcüklerin tekrarlanmasıyla;
“Süklüm püklüm insan”
“Ivır zıvır sözler”
“Abuk sabuk film”
“Bıcır bıcır çocuklar”
7.Karşıt anlamlı sözcüklerin kullanılmasıyla;
“İrili ufaklı yollar”
“Büyüklü küçüklü evler”
Uyarı: Pekiştirmeler yapı bakımından basit sözcüktür.
2
b) Küçültme Sıfatları: Niteleme ön adlarının sonuna “-cik, —ce, -imsi, -imtırak” ekleri getirilerek onların anlamlarında “daraltma, kısma, küçültme” yapılmasıyla oluşan ön adlardır.
1.“-ca,-ce”
“Güzelce kız”
“Yüksekçe tepe”
2.“-cık, -cik”
“İncecik bel”
“Azıcık para”
3.“-imsi, -ımsı”
“Yeşilimsi kumaş”
“Ekşimsi elma”
“Pembemsi bulut”
4.“-mtrak”
“Kızılımtırak hava”
“Acımtırak biber”
San (Unvan)Sıfatları: Kişilerin; rütbe, derece, görev ve sosyal durumlarını bildiren saygı ve tanıtma anlamlı sözcüklerdir. Bunlar da bir çeşit niteleme ön adıdır.
Unvan ön adları addan önce veya addan sonra gelebilir.
Özel adlarla birlikte kullanılan unvan ön adları büyük harfle yazılır.
“Öğretmen Mehmet Bey”
2. BELİRTME ÖN ADLARI: Kendinden sonra gelen ismi, soru, sayı, belgisizlik ve işaret yoluyla belirten ön adlardır.
A- İşaret Sıfatları: Varlıkların durumunu işaret yoluyla belirten ön adlardır.
Ör: Bu yol nereye gider?
İş. ön adı ad
Şu adam bize yardım eder.
işaret ad
Sıfatı
Bunlardan başka "böyle, şöyle, öte, beri"
sözcüklerinden sonra bir ad geliyorsa bunlar da ön ad olarak kullanılır.
Uyarı: İşaret ön adları ile ad arasına başka sözcük girebilir.
“Bu (yanmış )ekmek”
“O (bitmez, tükenmez )yollar”
b) Soru Sıfatları: Varlıkları soru yoluyla belirten ön adlardır
Ör: Kaç kişi kazandı? Nasıl dünya istiyorsun?
Ne iş yapıyorsun?
Neredeki eve gidiyorsun? , Kaçıncı sınıfta okuyorsun?
c) Belgisiz Sıfatlar: Varlıkların durumunu kesin olarak değil de "aşağı yukarı, şöyle böyle" belirten ön adlardır.
Ör: “ Birkaç kişi geldi. “
“ Birtakım öğrenciler dersi dinlemiyor.”
“ Birçok insan bunu bilmiyor.”
“ Bütün dünya senin olsun.”
Bunlardan başka "kimi, fazla, bazı, az, fazla" sözcükleri de belgisiz ön ad olarak kullanılır.
Not: Asıl sayı ön adı olan "bir" sözcüğü" herhangi bir"
anlamında kullanıldığında belgisiz ön ad olur.
Ör : "Bir insan önce onurlu olmalı." Cümlesinde "bir"
sözcüğü" herhangi bir" anlamda kullanıldığı için belgisiz ön addır.
"Yatılı okul sınavlarını bir öğrenci kazandı" cümlesinde
"bir" sözcüğü asıl sayı ön adıdır.
d)Sayı Sıfatları: Varlıkların sayılarını belirten ön adlardır. Bu ön adlarda kendi aralarında bölümlere ayrılır
1- Asıl Sayı Sıfatları: Varlıkların sayılarını belirtir Ör: Üç elbise, yirmi kalem, on iki ekmek v.b.
3
Uyarı: İsme sorulan “ kaç “sorusu soru ön adını verir 2- Sıra Sayı Sıfatı: Varlıkların sıralamalarını belirtir
Ör: Üçüncü sınıf, yirminci sayfa, ikinci kat v.b.
Ör: Onuncu kalem, yüzüncü masa v.b.
Sıra sayı ön adlarını rakamla yazarken dikkat etmeliyiz.
Ör: 3’üncü, 6'ncı, 2'nci gibi.
Bu eki nokta ile de gösterebiliriz.
3. Üleştirme Sayı Sıfatı: Varlıkların ayrıldığı eşit parçaları gösteren ön adlardır
Ör: Üçer elbise, yedişer kalem, altışar defter.
(-er) eki ünlü uyumuna göre (-ar) olabilir. Ünlü ile biten bir sözcükten sonra gelirse araya (-ş-kaynaştırma harfi girer.
Ö r : Yedi-ş-er, İki-ş-er
4. Kesir Sayı Sıfatları: Varlıkların eşit bölümündeki pay oranları belirten ön adlardır.
Ör: Yüzde on başarı, sekiz de iki hisse, beşte iki kayıp vb.
Bunlardan başka; "yarım ekmek", çeyrek simit" gibi ön adlar da kesir sayı ön adıdır.
ADLAŞMIŞ ÖN ADLAR
Sıfat olarak kullanılan bir sözcüğün yalnız başına kullanılmasıyla adlaşmış ön ad elde edilir. Her sıfat adlaşmış ön ad olmaya elverişli değildir.
Ör: Genç insanlar dinamik olur. }Gençler dinamik
Sıfat ad adlaşmış ön ad “ Çalışkan öğrenciler dersine çalışırlar.”
Sıfat ad
“ Çalışkanlar dersine çalışırlar.”
adlaşmış ön ad
Sıfatlarda Anlam Dereceleri
Sıfatların anlamlarında; eşitlik, üstünlük, en üstünlük derecelerinin belirlenmesidir.
Eşitlik: Ali kadar çalışkan öğrencidir.
Üstünlük: Ali’den daha çalışkan öğrencidir.
En Üstünlük: Ali en çalışkan öğrencidir.
Ayrıca bazı "belirteçler" da ön adın anlamına aşırılık derecesi katabilir.
Çok bahçe. Pek ince çizgi. Fazla pişmiş, yemek.
ÖN AD TAMLAMASI
Aralarında anlamca ilgi bulunan bir ön adla bir addan oluşan söz grubudur.
Ör : İyi insan (ön ad tamlaması) Sıfat ad
Renkli Kitap (ön ad tamlaması) Sıfat ad
Sıfatlar her zaman ön ad tamlaması şeklinde görülür
Sıfat Tamlamalarının Özellikleri:
1.Sıfat her zaman addan önce gelir.
Ör: Temiz elbise Sıfat ad
2. Sıfat tamlamalarında; ön ad olan sözcük tamlama eki almaz, ancak ad olan sözcük durum veya çoğul eki alabilir.
Ör : Güzel gün-ler-i, Güzel gün-ler-den 3. Sıfat tamlamalarında ismin önüne birden fazla ön ad olan sözcük gelebilir.
Ör : İnce, parlak uzun tüyler. Geniş temiz, bakımlı yollar
4. Sıfat tamlamalarında bir ön addan sonra birden fazla ad gelebilir.
4
Ör: Kocaman, elmalar, armutlar, ayvalar 5. Sıfat tamlamalarında vurgu daima ön ad olan sözcüktedir.
Ör: İnce kalem, Tertemiz ev
6. Sıfat tamlaması ile ad tamlaması iç içe bulunabilir.
Ör : "Kardeşimin mavi elbisesi" cümlesinde;
Kardeşimin elbisesi: belirtili ad tamlaması Mavi elbise: ön ad tamlaması
Ör : "Okulun yıkık duvarı" cümlesinde;
Okulun duvarı: belirtili ad tamlaması Yıkık duvar: ön ad tamlaması
7. Sıfat, ad tamlamasından önce gelebilir:
Ör: “Dantelli masa örtüsü. “ “Ütülü okul formları”
KARMA TAMLAMALAR
1. Tamlayanı ön ad tamlaması olan ad tamlamaları
“Antika eşyanın değeri “(Antika eşya: ön ad tamlaması)
“Kırmızı gülün kokusu” ( Kırmızı gül: ön ad tamlaması) 2. Tamlananı ön ad tamlaması olan ad tamlamaları:
“Evin büyük salonu” (Büyük salon: ön ad tamlaması)
“Sandalyenin kırık bacağı “(Kırık bacak: ön ad tamlaması)
3. Hem tamlayanı hem de tamlananı ön ad tamlaması olan ad tamlaması.
Ör :” Eski günlerin unutulmuş anıları”
Tamlayan tamlanan
(Eski günler: ön ad tamlaması) (unutulmuş anılar: ön ad tamlaması)
4. Tamlananı ad tamlaması olan ön ad tamlaması:
“Soğuk kış geceleri,“ , “ Tatlı yer elmaları “ Sıfat Belirtisiz ad t. Sıfat Belirtisiz ad t.
(tamlayan)(tamlanan) (tamlayan) (tamlayan) 5. Tamlayanı ad tamlaması olan ön ad tamlamaları
“Çin işi vazo”
Tamlayan tamlanan
(ön ad) (ad) “ El örgüsü kazak"
tamlayan tamlanan
(ön ad) ( ad) AD VE SIFAT TAMLAMALARI CÜMLEDE ŞU
GÖREVLERDE KULLANILIR.
1.Özne olurlar:
"Yaralı gönlüm seni unutamadı."
(Yaralı gönlüm: özne-ön ad tamlaması)
"Okul müdürü istifa etti."
(okul müdürü: özne-belirtisiz ad tamlaması) 2. Nesne olurlar:
"Çürük elmaları çöpe attı."
(Çürük elmaları: belirtili nesne-ön ad tamlaması)
"Hırsızlar bağ evini soymuşlar."
(Bağ evi: belirtisiz nesne-belirtisiz ad tamlaması) 3. Dolaylı tümleç olurlar:
"Perili eve kimse giremiyor."
(Perili eve: dolaylı tümleç-ön ad tamlaması)
"Bahçe kapısına ilan asmışlar."
"Bahçe kapısına: dolaylı tümleç-belirtisiz ad. t.) 4. Zarf tümleç olurlar:
"Apartman kapıcısıyla dövüştük."
(Apartman kapıcısıyla: belirteç tümleç-belirtisiz ad t)
"Yaralı adama görünce irkildim."
(Yaralı adamı görünce: belirteç tümleç-ön ad t.)
5
5. Yüklem olurlar:
"Tahir'in babası emekli öğretmendir."
(emekli öğretmendir: yüklem-ön ad tamlaması)
"Şu gelen Ali'nin babasıdır."
(Ali'nin babasıdır: yüklem -belirtili ad tamlaması) YAPI (BİÇİM) BAKIMINDAN ÖN ADLAR
1. Basit (Yalın) Sıfatlar: Yapım eki almamış adlar ön ad olarak kullanıldığında basit ön ad olurlar.
Ör: Yeşil (elma), kuru (boya), sıcak (çorba) 2. Türemiş Sıfatlar: Türemiş adlar ön ad olarak kullanıldığında türemiş ön addır.
Ör: Boyalı (duvar) ,Susuz (toprak) , Sıradan( insan) Yanık (ekmek), Geçmiş(yıl), Okunacak ( kitap) 3. Birleşik Sıfatlar: Birleşik adlar, ön ad olarak
kullanıldığında Birleşik ön ad olur. Birleşik ön adları iki grupta incelemek mümkündür.
a) Anlamca Kalıplaşmış Birleşik Sıfatlar: Sözcüklerin anlamlarından kaymalarıyla oluşan ön adlardır.
Ör: Boş boğaz adam, Cingöz çocuk, birkaç kişi, dikbaşlı görevli, soğukkanlı adam
b) Kurallı Birleşik Sıfatlar: Belli kurala göre oluşan ön adlardır.
1. Sıfat tamlamasında ikinci sözcüğe (isme) ; (-lı,-li, lu,lü,-sız,-suz-süz) ekleri getirilerek yapılır.
Ör :” Büyük oda-lı ev”, “ Beş kuruş-suz adam. “ 2. Sıfat tamlaması ters çevrilip birinci sözcüğe (-i,-si) eki getirilerek yapılır.
Ör: Geniş çevre } Çevresi geniş
Not: Kurallı Birleşik ön adlar ile belirtili ad tamlamaları birbirine karşılaştırılmalıdır.
Ör : “Güzel kadın “ (ön ad tamlaması) Sıfat ad
“Kadının güzeli “ ( belirtili ad tamlaması) SIFATLARIN ÖZELLİKLERİ
1. Ön adlar, isimlerden önce gelerek onları sayı, renk, durum, hareket, biçim, yer, işaret ve soru yönlerinden tamamlar; onları niteler veya belirtir:
"O zaman gördü ki, küçük çocuk, memleketlisi, minimini yavru ağlıyor... Sessizce, titreye titreye ağlıyor.
Yanaklarından gözyaşları birbiri arkasına, temiz vagon pencerelerindeki yağmur damlaları nasıl acele acele, sarsıla çarpışa dökülürse öyle, bağrının sarsıntılarıyla yerlerinden oynayarak, vuruşarak içlerinde güneşli mavi gök, pırıl pırıl akıyor."
o zaman, küçük çocuk, minimini yavru, temiz vagon pencereleri, güneşli mavi gök
2. Tek başlarına kullanıldıkları zaman isim değerindedirler. Çünkü ancak bir isimden önce geldikleri zaman sıfat oldukları anlaşılabilir:
yeşil elbise (sıfat) yeşili severim (isim)
İhtiyar kadın (sıfat) İhtiyarlara iyi davranmalıyız (isim) Büyük park (sıfat) parkların en büyüğü (isim)
3. Tek başlarına kullanıldıklarında isim değerinde oldukları için alabildikleri isim çekim eklerini, yani hâl eklerini, iyelik eklerini ve çoğul ekini, bir isimden önce gelerek onu niteledikleri ya da belirttikleri zaman, yani sıfat olarak kullanıldıkları zaman alamazlar:
Bir basamak yukarı çık. sıfat Birler basamağı isim
Yürüyen merdiven sıfat Yürüyenler ve koşanlar isim
4. Bir sıfatla onun nitelediği ya da belirttiği bir isim arasına noktalama işareti (özellikle virgül) konmaz.
Virgül konursa ilk sözcük tek başına kalmış olur, dolayısıyla isimleşir.
Genç adama gülümseyerek baktı. (genç: sıfat) Genç, adama gülümseyerek baktı. (genç: isim, özne) 5. Birkaç sıfat, arka arkaya sıralanarak bir ismi niteleyebilir veya belirtebilir:
Karanlık, büyük, korkutucu ve nemli bir evdi.
6. Sıfatın varlığından bahsedildiği her yerde mutlaka sıfat tamlaması vardır; o sıfatla (soru sıfatı da olsa) bir tamlama oluşturulmuştur.
